Witold Tomaszewski, Bogna Wichrowska, Barbara Mulik, Agnieszka Stankiewicz

Transkrypt

1 WODA A ZDROWIE WATER AND HEALTH Witold Tomaszewski, Bogna Wichrowska, Barbara Mulik, Agnieszka Stankiewicz Celem Dyrektywy Rady 98/83/WE z dnia 3 listopada 1998 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. UE L z dnia 5 grudnia 1998 r.) jest ochrona życia ludzkiego przed skutkami wszelkiego zanieczyszczenia przez zapewnienie, że jest ona zdatna do użycia i czysta. W tym celu określono kryteria zdrowotne dla zawartych w Dyrektywie parametrów na takim poziomie, aby woda mogła być bezpiecznie spożywana przez całe życie człowieka. W celu nadzorowania jakości wody, ustalono system monitoringu. Począwszy od 2005 r. w Komisji Europejskiej trwały intensywne prace nad rewizją Dyrektywy 98/83/WE, idące w kierunku tworzenia Planów Bezpieczeństwa Zdrowotnego Wody Water Safety Plan (WSP), których zadaniem było włączenie w nadzór wszystkich podmiotów zaangażowanych w ochronę ujęć, pobieranie, uzdatnianie i przesyłanie wody do odbiorcy. Ze względu na brak uregulowań prawnych i obecny globalny kryzys finansowy, Komisja ds. jakości wody do spożycia, postanowiła odejść od dalszych prac legislacyjnych i zdecydowała się na zintensyfikowanie działań wdrożeniowych w celu zagwarantowania odpowiedniego poziomu jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi pochodzącej z małych źródeł zaopatrzenia. Komisja zaleca skoordynowanie działań wdrożeniowych wszystkich zainteresowanych stron nadzorujących jakość wody w celu maksymalnej ochrony zdrowia każdego konsumenta z jednoczesną minimalizacją zagrożeń zdrowotnych. The objective of the Committee Directive 98/83/WE dated 3 November 1998 concerning drinking water quality (Dz.U.UE L under the date 5 December 1998) is a human health protection against the consequences of any impurity of water and to guarantee that it is pure and suitable to use. For this purpose health criteria are set up for specified in the Directive parameters on such level which ensure safety consumption of water during the whole human live. In the aim of water quality supervision the system of monitoring is established. Starting from 2005 year European Commission performs intensive works on the revision of the Directive 98/83/WE in the direction to create Water Safety Plan (WSP), making subjects of control all institutions employed in protection of water intakes, water drawing, treatment and distribution. Because of the lack of legal regulations and present-day global financial crisis Commission of drinking water quality decided to abandon continuation of legislation works and decided to intensify implementing works in the purpose of quality assurance of drinking water coming from small sources. Commission recommends co-ordination of implementing works of all parts supervising water quality for the purpose of maximal health protection of every consumer and minimisation of health hazard. Woda jest niezbędna do życia Woda jest niezbędna do życia. Należy do podstawowych składników pokarmowych, jest wykorzystywana do celów higienicznych. Aby mogła zdrowiu służyć a nie szkodzić, musi charakteryzować się odpowiednim składem chemicznym i mikrobiologicznym. Nie tylko nie powinna zawierać szkodliwych substancji i mikroorganizmów ale w miarę możliwości korzystnie oddziaływać na zdrowie ludzkie. Czy woda płynąca z naszych kranów spełnia

2 te warunki? Czy jest bezpieczna dla zdrowia? Z jakimi zagrożeniami możemy się spotkać, jak ich unikać, jak przeciwdziałać? Jak zadbać o właściwą jakość wody, z której korzystamy na co dzień. Są to pytania, które stawiają sobie zarówno zwykli użytkownicy ale także producenci i dystrybutorzy wody. Jest to temat pojawiający się w różnego rodzaju mediach, niestety zbyt często w formie sensacyjnego newsa a zbyt rzadko w postaci rzetelnego, popularyzatorskiego materiału. Podstawy prawne bezpieczeństwa zdrowotnego wody Na terenie Unii Europejskiej podstawowym aktem prawnym regulującym zagadnienie zagrożeń zdrowotnych związanych z wodą wypływającą z kranów i jej jakości jest Dyrektywa 98/83/WE z 3 listopada 1998 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. L 330 z r. z póź. zm.) [1]. Niestety w prawodawstwie polskim brakuje jednego aktu prawnego implementującego dyrektywę w całości. Jej poszczególne artykuły zostały częściowo uwzględnione w ustawie z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (t.j. Dz. U. z 2006 r., Nr 123, poz.858 z póź. zm.) [2] oraz akcie wykonawczym jakim jest rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. Nr 61, poz. 417, zm. Dz. U. z 2010 r. Nr 72, poz. 466) [3]. Przepisy te określają obowiązki organów gminnych i przedsiębiorstw wodociągowych w zakresie zbiorowego zaopatrzenia w wodę, odpowiedzialności za jakość dostarczanej wody, obowiązku prowadzenia kontroli wewnętrznej, ale także informowania konsumentów o jakości dostarczanej wody, ewentualnych zagrożeniach i sposobach postępowania w przypadku ich stwierdzenia. Jednak nie wszyscy producenci i dostawcy wody są przedsiębiorstwami wodociągowymi w rozumieniu ustawy. Mogą więc dostarczać wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi nie spełniając wielu wymagań prawnych. Zagadnienia techniczne, związane z eksploatacją wodociągu jako obiektu budowlanego i instalacji wewnętrznych w budynkach regulowane są ustawą z dnia 4 lipca 1994 r. Prawo budowlane (t.j. Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz z póź. zm.) [4], rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690 z póź. zm.) [5] i rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 sierpnia 1999 r. w sprawie warunków technicznych użytkowania budynków mieszkalnych (Dz. U. Nr 74, poz. 836, zm. Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1584) [6]. Nie ulega wątpliwości, że stan techniczny urządzeń wodociągowych i ich eksploatacja w sposób bardzo istotny wpływają na jakość wody dostarczanej konsumentom. Tymczasem brakuje jasnych regulacji prawnych dotyczących materiałów i wyrobów kontaktujących się z wodą, odpowiedzialności za bezpieczeństwo zdrowotne instalacji wewnętrznych, sposobu nadzorowania pod kątem właściwej jakości wody na etapie ich projektowania, wykonawstwa i eksploatacji. Właściciel budynku użyteczności publicznej czy zamieszkania zbiorowego, udostępniający wodę publicznie nie ma obowiązku nadzorowania jej jakości poprzez okresowe badania wody. Nie jest także uregulowane zagadnienie stosowania różnego rodzaju domowych filtrów, urządzeń uzdatniających, które źle użytkowane lub zainstalowane w niewłaściwym miejscu mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia. Profesjonalne zaplanowanie, montaż i eksploatacja instalacji domowych jest jedną z najistotniejszych barier, niestety najmniej skuteczną. Instalacje wodociągowe są najczęściej przyczyną wtórnego zanieczyszczenia wody i pojawienia się zanieczyszczeń istotnie pogarszających jakość wody w kranie u konsumenta. Bardzo istotne zagadnienie, jakim jest ochrona przed zanieczyszczeniem wód ujmowanych wód do spożycia regulują przepisy dotyczące gospodarowania wodami - Ustawa z dnia 18 2

3 lipca 2001 r. Prawo wodne (t.j. Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz z póź. zm.) [7] i akty wykonawcze z nią związane. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U. Nr 204 poz. 1728) [8] szczegółowo reguluje zagadnienia związane z jakością wód powierzchniowych ujmowanych do spożycia, częstotliwością i sposobem jej nadzorowania. Więcej wątpliwości stwarza natomiast sprawa nadzorowania jakości wód podziemnych ujmowanych do spożycia przez ludzi. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz. U. Nr 143 poz.896) [9] nie określa jakiej klasy wody mogą być do tego celu wykorzystywane, z jaką częstotliwością i w jakim zakresie należy prowadzić badania. Zmiany w przepisach prawnych, które miały miejsce w ostatnich latach spowodowały, że ilość problemów związanych z zagwarantowaniem bezpieczeństwa zdrowotnego wody zwiększyła się. Przepisy są zbyt ogólne, niejednoznaczne i nie pozwalają na realizację celu jakim jest pełna ochrona zdrowia ludzkiego. Jedną podstawowych barier jest ochrona zasobów i ujęć wody. Nie ulega wątpliwości, że woda do spożycia powinna być ujmowana w miejscach, gwarantujących możliwość osiągnięcia najwyższej jakości po skutecznie przeprowadzonym procesie uzdatniania. Prawo wodne stwierdza, że w pozwoleniu wodnoprawnym (art. 128, ust 1, pkt 9a) ustala się sposób i zakres prowadzenia pomiarów ilości i jakości pobieranej wody a w ustępie 2 tego samego artykułu, że w razie potrzeby w pozwoleniu wodnoprawnym dodatkowo ustala się obowiązek: 1) prowadzenia pomiarów jakości wód podziemnych oraz wód płynących poniżej i powyżej miejsca zrzutu ścieków, z określeniem częstotliwości i metod tych pomiarów. Należy więc to ustalić czy tylko w razie potrzeby? Jeśli prawo wymaga aby prowadzić badania jakości pobieranej wody to kto ma określić w jakim zakresie i do jakich wielkości należy się odnosić przy dokonywaniu oceny. Obecnie nie ma przepisów określających wymagania dla jakości wód podziemnych ujmowanych do spożycia. Zgodnie z art. 132, ust 1, pkt 30 prawa wodnego część opisowa operatu wodnoprawnego powinna zawierać charakterystykę wód objętych pozwoleniem wodnoprawnym. Kto, na podstawie jakich przepisów i w odniesieniu do jakich wymagań powinien taką charakterystykę przygotować? Jak często powinna być wykonywana? Czy tylko przy wydawaniu pierwszego pozwolenia wodnoprawnego czy powinna być aktualizowana przy jego odnawianiu? Pytań i wątpliwości jest naprawdę wiele. Uporządkowanie tego zagadnienia wymaga współpracy zainteresowanych organów i podmiotów odpowiedzialnych za gospodarowanie wodami, zaopatrzenie w wodę do spożycia przez ludzi i za ochronę zdrowia. Bezpieczeństwo zdrowotne wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi jest zagadnieniem złożonym, uzależnionym od wielu czynników wpływających na jakość wody na każdym etapie jej produkcji i dystrybucji (ujmowania, uzdatniania, dostarczania sieciami i instalacjami wodociągowymi). Odpowiedzialność różnych organów i podmiotów za zaopatrzenie w wodę do spożycia, brak współpracy i koordynacji oraz brak jasnego prawodawstwa w tym zakresie skutkuje brakiem jednoznacznych działań mających na celu zagwarantowanie bezpieczeństwa zdrowotnego wody. Rozporządzenie Ministra Zdrowia [3] implementujące Dyrektywę 98/83/WE [1] określa wymagania jakie musi spełniać woda do spożycia w punkcie służącym zwykle do jej pobierania czyli w kranie u konsumenta. Aby woda w tym miejscu była bezpieczna dla zdrowia i spełniała najwyższe wymagania jakościowe, niezbędna jest pełna ochrona na poszczególnych etapach. Na jakość wody do spożycia w punkcie jej pobierania wpływa wiele elementów. Najważniejsze są tu niewątpliwie: 1. jakość wody ujmowanej zależna od warunków środowiskowych, 2. sposób uzdatniania im bardziej skomplikowane technologie, stosujące różnego rodzaju środki chemiczne, tym większe ryzyko zanieczyszczenia wody produktami 3

4 ubocznymi, 3. sposób dystrybucji wody przez przedsiębiorstwo wodociągowe, a zwłaszcza stan techniczny sieci wodociągowych, okres ich eksploatacji i rodzaj materiałów, z jakich zostały wykonane oraz sposób eksploatacji instalacji wodociągowych (płukanie sieci, planowe remonty i renowacje, a nie tylko usuwanie awarii), 4. jakość, stan sanitarno-techniczny i właściwa eksploatacja instalacji wodociągowych w budynkach, w tym armatury w punktach pobierania wody. Bezpieczeństwo zdrowotne wody jest niewątpliwie zagadnieniem interdyscyplinarnym, wymagającym działań i nadzoru kilku resortów, a w szczególności środowiska (ochrona ujęć wody), infrastruktury (stan i rodzaj instalacji służących zaopatrzeniu w wodę) i zdrowia (nadzorowanie potencjalnego zagrożenia zdrowotnego). Dotyczy to także resortu spraw wewnętrznych i administracji, odpowiedzialnego za zarządzanie kryzysowe, oraz oświaty, które powinno przygotować właściwy system kształcenia zawodowego dla osób wykonujących zawody takie jak hydraulik, instalator czy operator stacji uzdatniania wody. Brak ścisłej współpracy tych ministerstw z podmiotami odpowiedzialnymi za zaopatrzenie w wodę (samorządy gminne), organami przedstawicielskimi producentów i dystrybutorów wody, naukowcami zajmującymi się inżynierią sanitarną oraz organizacjami konsumenckimi skutkuje brakiem jednej, wypracowanej wspólnie linii poprawy istniejącej sytuacji i zagwarantowania w każdym kranie wody bezpiecznej dla zdrowia, smacznej i chętnie spożywanej przez konsumentów. Nie zwalnia to jednak żadnej z wymienionych stron od podejmowania wszelkich możliwych działań mających na celu poprawę aktualnej sytuacji. Bardzo istotnym elementem jest informowanie konsumentów zarówno w sprawach dotyczących jakości konkretnej wody wypływającej z ich kranu jak i w sprawach ogólnych, dotyczących potencjalnych zagrożeń i chorób wodopochodnych. Nowoczesne systemy zarządzania bezpieczeństwem zdrowotnym wody powinny opierać się na dwóch podstawowych zasadach. Na indywidualnym podejściu do każdego systemu zaopatrzenia w wodę, jego ocenie, znalezieniu punktów krytycznych i oszacowaniu ryzyka (co zapewniają plany bezpieczeństwa wodnego) oraz na ścisłym przestrzeganiu zasady trzech barier minimalizujących ryzyko oraz gwarantujących, że konsumentowi dostarczona zostanie woda do spożycia najwyższej jakości czyli: właściwe projektowanie, budowa i eksploatacja systemu zaopatrzenia w wodę zgodnie z najwyższymi standardami, spójna ochrona zasobów wody, profesjonalne zaplanowanie, montaż i eksploatacja instalacji domowych zgodnie ze standardami technicznymi przez wykwalifikowanych hydraulików. Sprawa kompleksowego podejścia do bezpieczeństwa zdrowotnego wody nie znajduje akceptacji decydentów. Pomimo wieloletnich dyskusji zainteresowanych środowisk dotąd nie udało się stworzyć interdyscyplinarnej grupy zajmującej się oceną aktualnej sytuacji i promocji oraz praktycznym podejściem do oceny zagrożeń zdrowotnych związanych z wodą przeznaczoną do spożycia. W wielu państwach funkcjonują takie komisje, które co kilka lat dokonują analizy i rewizji przepisów prawnych. W październiku ubiegłego roku jednym z wniosków III Międzynarodowego Kongresu Zdrowia Publicznego Wyrównywanie różnic w zdrowiu. Deklaracja warszawska była propozycja powołania Rady ds. Bezpieczeństwa Zdrowotnego Wody. Wszyscy uczestnicy panelu uważali, że jest to konieczne. Niestety, nie zostały podjęte żadne działania w tym kierunku. 4

5 Zagrożenia zdrowotne Mówiąc o bezpieczeństwie zdrowotnym wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, czyli dostarczanej konsumentom, należałoby zastanowić się, co to tak naprawdę oznacza. Warto dokonać krótkiej analizy, zwłaszcza w sytuacji, gdy intensywna reklama wody butelkowanej czy różnego rodzaju domowych filtrów lub urządzeń uzdatniających sugeruje, że to, co płynie z kranu, nie nadaje się do picia. Warto zacząć od określenia, które w ślad za Dyrektywą 98/83/WE [1] znalazło się w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia [3]. Paragraf 2 mówi: 1. Woda jest bezpieczna dla zdrowia ludzkiego, jeżeli jest wolna od mikroorganizmów chorobotwórczych i pasożytów w liczbie stanowiącej potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego, wszelkich substancji w stężeniach stanowiących potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego oraz nie ma agresywnych właściwości korozyjnych i spełnia: 1) podstawowe wymagania mikrobiologiczne określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia; 2) podstawowe wymagania chemiczne określone w załączniku nr 2 do rozporządzenia. 2. Dodatkowe wymagania mikrobiologiczne, organoleptyczne, fizykochemiczne oraz radiologiczne, jakim powinna odpowiadać woda, określa załącznik nr 3 do rozporządzenia. 3. Dodatkowe wymagania chemiczne, jakim powinna odpowiadać woda, określa załącznik nr 4 do rozporządzenia. Z tego określenia nie wynika że woda powinna być czysta w znaczeniu chemicznym czy organoleptycznym, ale bezpieczna w rozumieniu braku mikroorganizmów chorobotwórczych czy substancji mogących mieć wpływ na zdrowie ludzi ją spożywających. Fakt, iż woda jest mętna lub lekko zabarwiona bądź posiada wyczuwalny zapach, nie daje podstawy do stwierdzenia, że jest ona niezdrowa. Natomiast właściwie wszystkie zanieczyszczenia mogące mieć wpływ na nasze zdrowie (obecność mikroorganizmów i substancji kancerogennych) są niewidoczne gołym okiem, a woda lecąca z kranu może być wizualnie kryształowo czysta. Dlatego nie jest istotne, jak woda wygląda, ale co w sobie zawiera. O tym, co znajduje się w wodzie, dowiadujemy się z wyników badań mikrobiologicznych i fizykochemicznych. Decyzja o tym, jakie badania należy wykonać, powinna być podejmowana na podstawie oceny ryzyka i oszacowania zagrożeń, z uwzględnieniem warunków naturalnych (w przypadku wody podziemnej jej pierwotnego składu) oraz środowiskowych, rodzaju zanieczyszczeń, sposobu ujmowania, uzdatniania i dystrybucji wody. Obowiązujące obecnie przepisy, dotyczące jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, określają pewien dopuszczalny poziom poszczególnych substancji lub liczby bakterii. Stwierdzenie, że w badanej wodzie poziom oznaczanych parametrów jest niższy od wartości określonych w wymaganiach, oznacza, że nie będą one miały negatywnego wpływu na zdrowie konsumentów. Natomiast jeżeli są one przekroczone, należy dokonać analizy, czy taki wpływ istnieje, jak długo taka woda może być spożywana przez ludzi oraz czy istnieją sposoby poprawy jej jakości lub alternatywnego zaopatrzenia. Nie oznacza to jednak, że woda stanowi zagrożenie i nie nadaje się do spożycia. Mimo to warto przyjrzeć się sposobom oceny ewentualnych zagrożeń, oszacowania rzeczywistego ryzyka i ustalenia zakresu badań, które powinny być wykonane w celu realnej oceny zaistniałej sytuacji. Mikrobiologiczna jakość wody Dopuszczalna obecność mikroorganizmów w wodzie przeznaczonej do spożycia jest regulowania i systematycznie monitorowana. Woda musi być ona wolna od mikroorganizmów 5

6 chorobotwórczych i pasożytów w liczbie stanowiącej potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego. Wodopochodne czynniki chorobotwórcze mogą przedostawać do organizmu człowieka drogą pokarmową, oddechową (wdychanie aerozoli wodnych) oraz w wyniku styczności ze skórą (błony śluzowe, zadrapania, zranienia). Oczywiście ważny jest nie tylko rodzaj mikroorganizmów obecnych w wodzie ale także ich ilość. Istotne znaczenia dla zdrowia ludzi mają: bakterie Escherichi. coli, Enterococcus faecalis, Salmonella, Shigella, Vibrio cholerae, Yersinia, Legionella pneumophila, Mycobacteria (niegruźlicze), Naegleria fowleri, Acanthamoeba spp., Aeromonas spp., Burkholderia pseudomallei, Leptospira spp., Pseudomonas aeruginosa, Schistosoma mansoni, Campylobacter, wirusy (adenowirusy, enterowirusy, norowirusy, rotawiruey, sapowirusy, wirusy wzw typu A i typu E), pierwotniaki i robaki (Cryptosporidium parvum, Dracunculus medinensis, Entamoeba histolytica, Giardia intestinalis, Toxoplasma gondii). Wszystkie te mikroorganizmy mogą znaleźć sie w wodach powierzchniowych a czasami także w wodach głębinowych w wyniku zanieczyszczenia. Ich źródłem są przede wszystkim odchody ludzkie i zwierzęce. Właściwie przeprowadzone procesy uzdatniania i dezynfekcji wody gwarantują ich całkowitą eliminację. Potencjalnie chorobotwórcze mikrooganizmy mogą także dostawać sie do wody, już na etapie jej dystrybucji, w wyniku awarii na sieci wodociągowej, nieszczelności zbiorników i innych urządzeń wodociągowych. Tabela 1. Przykłady epidemii chorób wodozależnych w krajach rozwiniętych miejscowość, kraj, rok zdarzenia opis piśmiennictwo Pitssfield, USA Uggelose, Dania, Milwaukee, USA, Gideon, USA, Walkerton, Kanada, North Battlefort, Kanada, przypadków lambliozy; woda powierzchniowa, chlorowana, lecz nie poddawana filtracji Kent et al. (1988) 1400 zachorowań z objawami ostrego zapalenia żołądkowo-jelitowego, prawdopodobnie o etiologii wi- (1994) Laursven rusowej; woda poddawana filtracji, nie chlorowana przypadków kryptosporodiozy, woda z Mc Kenzie et ujęcia powierzchniowego, poddawana filtracji i al. (1994) dezynfekcji 600 zachorowań na salmonellozę, 15 hospitalizacji, 7 Clark et al. zgonów; woda z ujęcia podziemnego, nie chlorowana Ponad 2300 przypadków ostrej infekcji żołądkowojelitowej, spowodowanej przez E.coli O157:H7 Campylobacter, Cryptosporidium, 7 zgonów; woda filtrowana i dezynfekowana Od 5100 do 7100 zachorowań na kryptosporodiozę; woda poddawana filtracji i chlorowaniu (1996) Hrudey et al. (2002) Laing, (2002) Woda ujmowana do spożycia, zarówno powierzchniowa jak i ze studni głębinowych, prawie nigdy nie jest wola od mikroorganizmów. Zgodnie z obowiązującymi przepisami monitoring jakości mikrobiologicznej wody, w ocenie zagrożeń zdrowotnych ogranicza się do organizmów wskaźnikowych jakimi są E. Coli i enterokoki. Metodyki ich wykrywania są naj- 6

7 prostsze i najtańsze, a ich obecność może wskazywać na obecność innych organizmów potencjalnie chorobotwórczych. Wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi bada się dodatkowo pod kątem występowania tzw. bakterii grupy coli. Ich obecność z reguły wskazuje na nieskuteczne uzdatnianie wody a przede wszystkim na niewłaściwy stan sieci i instalacji wodociągowej. Podobną rolę pełni parametr jakim jest ogólna liczba mikroorganizmów w temperaturze 22 o C. Pojawienie się w wodzie pojedynczych bakterii grupy coli lub podwyższenie ogólnej liczby mikroorganizmów nie stanowi zagrożenia dla zdrowia konsumentów. Nie należy jednak lekceważyć ich obecności. W takich sytuacjach zawsze należy ustalić przyczynę i oszacować ryzyko. Obecność tych bakterii wskazuje bowiem na niewłaściwe procesy zachodzące w urządzeniach wodociągowych np. powstanie znacznych ilości biofilmu, mogących przyczynić się do problemów w przyszłości (korozja, odrywanie się fragmentów biofilmu itp.). Odrębnym problem jest zasiedlanie instalacji ciepłej i zimnej wody bakteriami z rodzaju Legionella i zagrożenia zdrowotne z tym związane. Do zakażenia dochodzi głównie drogą wziewną, najczęściej poprzez wdychanie aerozolu wody z zawieszonymi w niej bakteriami. Konsekwencją zakażenia Legionella pneumophilajest choroba legionistów objawiająca się zapaleniem płuc. Ma ono znacznie cięższy przebieg niż zapalenia płuc wywoływane przez inne drobnoustroje. Śmiertelność wynosi od 15 do 20%, jednak u osób pozostających w z obniżoną odpornością lub w ciężkim przebiegu choroby dochodzi nawet do 80%. Zachorowania wywołane przez Legionella pneumophila odnotowane są w większości krajów. Szacuje się, że l do 16% pozaszpitalnych przypadków zapalenia płuc i aż 50% przypadków wewnątrzszpitalnych wywołanych może być przez te bakterie. Prawdopodobnie jednak większość zakażeń pozostaje nierozpoznana. W Polsce w latach zgłoszono łącznie tylko 169 potwierdzonych przypadków zachorowania. P.R.G. Schindler z Bayerisches Landesamt für Gesundheit und Lebensmittelsicherheit [10] podaje natomiast, że na terenie Niemiec zgłaszane jest ok 400 przypadków rocznie. Szacowano, że na 500 tys. ciężkich zachorowań płuc 6-10 tys (1-2 tys zgonów rocznie) to legionelozy. Przesiewowe badania niemieckie (w tym biopsja w przypadku każdego hospitalizowanego zapalenia płuc) wykazały jednak, że liczba zachorowań na terenie Niemiec zbliżona jest do 20 tys. rocznie przypadków legionelozy i ok. 100 tys Gorączki Pontiac. Należałoby się spodziewać, że w przypadku Polski zapadalność na legionelozę, ze względu na gorszy stan techniczny instalacji, brak kontroli jakości wody w obiektach użyteczności publicznej w kierunku Legionelli, brak jasnych przepisów prawnych określających odpowiedzialność właścicieli instalacji ciepłej wody, jest w rzeczywistości wyższy. Zachorowania nie są potwierdzane badaniami laboratoryjnymi, stąd ich niska liczba w statystykach krajowych. Chemiczna jakość wody Zgodnie z obowiązującymi przepisami aby woda była bezpieczna dla zdrowia to powinna być pozbawiona wszelkich substancji w stężeniach stanowiących potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego oraz nie mieć agresywnych właściwości korozyjnych i spełniać podstawowe wymagania chemiczne określone w załączniku nr 2 do rozporządzenia [3]. Jakie substancje należy mieć na względzie i skąd biorą się one w wodzie? Jakie stanowią zagrożenie dla zdrowia? W każdej wodzie znajdują się różnego rodzaju substancje pochodzenia naturalnego. Ponadto może ona zostać zanieczyszczona w wyniku działalności rolniczej (związki azotu, pestycydy, środki ochrony roślin), przemysłowej (węglowodory, sole metali ciężkich, kwasy, zasady mineralne, cyjanki, toksyczne związki organiczne), a także w wyniku współczesnych potrzeb odbiorców wody i przedostawania się do wód powszechnie stosowanych środków 7

8 czystości, leków (w tym hormonów i antybiotyków). Zanieczyszczenia te, ponieważ znajdują się w wodach ujmowanych, mogą być skutecznie usunięte poprzez właściwie przeprowadzony proces uzdatniania wody. Dlatego woda surowa powinna być dokładnie przebadana i poddana analizie oszacowania ryzyka zdrowotnego. Niezbędne jest zebranie wszelkich informacji dotyczących nie tylko naturalnego składu wód ale także prawdopodobnych źródeł zanieczyszczeń. Niestety, pozyskiwanie tych informacji jest czasochłonne i uciążliwe ale właściciel ujęcia powinien mieć rozeznanie zagrożeń. Część zagadnień opisana jest w operatach wodnoprawnych, ale często są to informacje ograniczone, niezbyt aktualne, sprzed kilkudziesięciu lat. Wiele danych na temat jakości wód ujmowanych i potencjalnych źródeł zanieczyszczeń można otrzymać w inspektoratach ochrony środowiska, organach państwowej inspekcji sanitarnej, organach służby hydrogeologicznej. Większe zaangażowanie powinny wykazać organy samorządowe (gminy, których zadaniem jest zaopatrzenie w wodę i powiaty odpowiedzialne za rolnictwo, ochronę środowiska), zwłaszcza w aspekcie oceny historycznej, jakie uwarunkowania na danym terenie panowały np. kilkadziesiąt lat wcześniej i oszacowania czy mogą być one obecnie przyczyną potencjalnego zanieczyszczenia wody. Inną przyczyną pojawienia się w wodzie substancji w stężeniach stanowiących potencjalne zagrożenie dla zdrowia jest niewłaściwe przeprowadzony proces uzdatniania wody, niewłaściwe stosowanie flokulantów, koagulantów, środków dezynfekcyjnych, nieodpowiednie materiały i wyroby kontaktujące się z wodą przeznaczoną do spożycia (nie posiadające atestów lub niedostosowane do jej składu chemicznego), zły stan techniczny urządzeń, sieci i instalacji oraz ich niewłaściwa eksploatacja. Wtórne zanieczyszczenie wody to przede wszystkim pochodne dezynfektantów, metale ciężkie (ołów, miedź, nikiel, chrom) i produkty korozji instalacji wodociągowych. Minimalizowanie zagrożeń zdrowotnych Zgodnie z obowiązującymi przepisami przedsiębiorstwo wodociągowe odpowiada za jakość dostarczanej wody a odbiorca usług za zapewnienie niezawodnego działania posiadanych instalacji i przyłączy wodociągowych z urządzeniem pomiarowym włącznie. Wszyscy zobowiązani są ponadto do okresowych kontroli stanu technicznego urządzeń, sieci i instalacji, dokonywania niezbędnych napraw i remontów, stosowania atestowanych materiałów i wyrobów kontaktujących się z wodą przeznaczoną do spożycia przez ludzi. Niewłaściwy stan techniczny sieci i instalacji, montowanie urządzeń i wyrobów nie posiadających aktualnych atestów sanitarnych, nieprzestrzeganie zasad montażu i użytkowania przez pracowników nie posiadających niezbędnej wiedzy i doświadczenia mogą w istotny sposób wpłynąć na jakość wody i jej bezpieczeństwo zdrowotne. Nieodpowiednia eksploatacja instalacji i przyłączy może zwiększyć ryzyko infekcji (zanieczyszczenia mikrobiologicznego związanego z biofilmem w instalcjach wodnych np. bakterie z rodzaju Pseudomonas aeruginosa, Legionella), wpłynąć na przenikanie do wody substancji chemicznych mających potencjalne działanie kancerogenne (np.: metale - miedź, ołów, kadm, monomery chlorku winylu i akryloamidu, zanieczyszczenia organiczne rozpuszczalnkik, kleje, zmiękczacze, połoki antykorozujne, skłsdniki przewodów z tworzyw sztucznych) a także wpłynąć na pogorszenie parametrów organoleptycznych (mętność, barwa, smak, zapach). Ze względu na powyższe, w celu minimalizowania zagrożeń zdrowotnych niezbędne jest przyjęcie następujących zasad: 4.1. Dokonanie indywidualnej oceny każdego systemu zaopatrzenia w wodę pod kątem szacowania potencjalnych zagrożeń 4.2. Stosowanie materiałów i wyrobów kontaktujących się z wodą do spożycia posiadających aktualne atesty sanitarne. Montowanie i użytkowanie zgodnie z wymaganiami producenta. 8

9 4.3. Dostosowane do rzeczywistych potrzeb sieci i instalacji wodnych (lokalizacja i wymiarowanie) Stosowanie zaworów antyskażeniowych na wszystkich przewodach wociągowych, gdzie istnieje ryzyko przedostawania się z powrotem do przesyłanej konsumentowi wody wody zanieczyszczonej, po podługim przestoju a nawet zużytej Unikanie: - przewymiarowania sieci, - przewężeń powodujących wzrastanie prędkości i tworzenie się zawirowań, - mieszania w instalacji różnego rodzaju materiałów (np. miedź i cynk), - tworzyw sztucznych nie dostosowanych do wysokich temperatur, podatnych na odkształcanie, - stosowania materiałów podatnych na tworzenie się biofilmu Właściwe eksploatowanie urządzeń sieci i instalacji poprzez: - okresowe kontrole stanu technicznego i sposobu ich wykorzystywania, - likwidowanie niewykorzystywanych fragmentów (odgałęzień) instalacji i urządzeń, - okresowe uruchamianie nie wykorzystywanej na co dzień armatury, - przepłukiwanie lub częstsze użytkowanie rzadko używanych części sieci i instalacji, - przepłukiwanie sieci i instalacji każdorazowo po przerwach w dostawach wody spowodowanych awariami, usuwaniem usterek lub po okresowych przeglądach i naprawach, - usuwanie wszelkich usterek na bieżąco, ustalenie przyczyny ich powstawania, podejmowanie działań mających na celu zapobieganie ich powstawaniu, - utrzymywanie właściwej temperatury wody (zimnej <20 o C i ciepłej wody użytkowej >55 o C), - dokumentowanie i analizowanie podejmowanych działań, monitorowanie jakości wody. Wymienione powyżej działania powinny być podejmowanie przez wszystkie podmioty odpowiedzialne na poszczególnych etapach produkcji i dystrybucji wody od ujęcia do kranu u konsumenta. Nie tylko przez przedsiębiorstwa wodociągowe ale także właścicieli (administratorów) budynków a także właścicieli instalacji i armatury w mieszkaniach. Zbyt często dochodzi do sytuacji, że wcześnie podejmowane działania, mające na celu zagwarantowanie wody dobrej jakości, bezpiecznej dla zdrowia, są marnotrawione przez odbiorców usług. Na poprawę sytuacji z pewnością pozytywnie wpłynęłaby ściślejsza współpraca wszystkich zainteresowanych podmiotów oraz tworzenie tzw. planów bezpieczeństwa wodnego. Wieloletnie doświadczenia państw, które wprowadziły obowiązkowe systemy jakości w procesie zaopatrzenia w wodę wskazują, że jest to system bardzo skuteczny, nie tylko pozwalający na realną ocenę aktualnej sytuacji, oszacowanie ewentualnego ryzyka oraz zaplanowanie działań naprawczych i zapobiegających, ale także wpływający na minimalizację kosztów związanych z niewłaściwą eksploatacją wodociągu lub budynku, awariami i usterkami. Przede wszystkim jednak, właściwie wprowadzone i nadzorowane systemy jakości zdecydowanie minimalizują zagrożenia zdrowotne i poprawiają jakość dostarczanej wody. Jest to tymardziej niezbędne że komisja europejska, ze względu na kryzys finansowy, odeszła od planowanych w rewizji zmian legislacyjnych a zaleca Krajom Członkowskim zintensyfikowanie działań wdrożeniowych dyrektywy [1] ze szczególnym zwróceniem uwagi na małe wodociągi. Bibliografia [1] Dyrektywa 98/83/WE z 3 listopada 1998 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. L 330 z r. z póź. zm.) 9

10 [2] Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (t.j. Dz. U. z 2006 r., Nr 123, poz.858 z póź. zm.) [3] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. Nr 61, poz. 417, zm. Dz. U. z 2010 r. Nr 72, poz. 466) [4] Ustawa z dnia 4 lipca 1994 r. Prawo budowlane (t.j. Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz z póź. zm.) [5] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690 z póź. zm.) [6] Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 sierpnia 1999 r. w sprawie warunków technicznych użytkowania budynków mieszkalnych (Dz. U. Nr 74, poz. 836, zm. Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1584) [7] Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (t.j. Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz z póź. zm.) [8] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U. Nr 204 poz. 1728) [9] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz. U. Nr 143 poz.896) [10] P.R.G. Schindler, Legionellen im Schwimmbad; Bayerisches Landesamt für Gesundheit und Lebensmittelsicherheit,