KOSS PODSTAWOWY KSZTAŁCENIE OBYWATELSKIE W SZKOLE SAMORZĄDOWEJ

Transkrypt

1 WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE W GIMNAZJUM KOSS PODSTAWOWY KSZTAŁCENIE OBYWATELSKIE W SZKOLE SAMORZĄDOWEJ SCENARIUSZE LEKCJI. CZĘŚĆ 1 i 2 WARSZAWA 2015

2 Autorzy: Alicja Pacewicz Tomasz Merta Sylwia Żmijewska-Kwiręg W publikacji wykorzystano scenariusze, których współautorami są: Anna Klimowicz Jacek Kowalski Jacek Królikowski Tomasz Masny Maciej Podbielkowski Małgorzata Rutkowska-Paszta Jacek Strzemieczny Jędrzej Witkowski Jan Wróbel Projekt okładki oraz rysunki ikonek: Agnieszka Czyżowska-Nyka Redaktor: Dorota Nawalany Rysunki: Agnieszka Czyżowska-Nyka, Piotr Rychel Korekta językowa: Teresa Kruszona Skład: Michał Swianiewicz Centrum Edukacji Obywatelskiej ISBN Wydanie drugie KOSS podstawowy. Scenariusze lekcji. Część 1 i 2 towarzyszą podręcznikowi do nauczania wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum KOSS podstawowy (cz. 1. nr dopuszczenia 277/1/2010/2015, cz. 2. nr dopuszczenia 277/2/2016/z1), który powstał na podstawie programu KOSS (Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samorządowej). Program ten został wyróżniony przez Ministra Edukacji Narodowej. Za jego wprowadzenie do szkół CEO otrzymało odznakę honorową Za zasługi dla oświaty.

3 3 S P I S T R E Œ C I Wstêp... 5 ROZDZIA I.PODSTAWOWEUMIEJÊTNOŒCIOBYWATELSKIE Jakzdobywaæinformacjeijakznichkorzystaæ? Oporozumiewaniusiêinieporozumieniach Bezwspó³pracyanirusz! Trudnedecyzje Negocjacje zamiast k³ótni ROZDZIA II.CZ OWIEKWSPO ECZEÑSTWIE Cz³owiek istotaspo³eczna Regu³yspo³ecznejgry Szko³ajakowspólnota Jak yj¹polacy? ROZDZIA III. SAMORZ D LOKALNY Mojagminaimójsamorz¹d Jakies¹zadaniasamorz¹dugminnego? Zwizyt¹wurzêdziegminy Ktorz¹dziwgminie? ROZDZIA IV.ZASADYDEMOKRACJI Ró ne oblicza pañstwa Demokracja cototakiego? Demokratycznespory Krótkahistoriad³ugiejdrogi ROZDZIA V.AKTYWNOŒÆOBYWATELSKA Obywatel ktototaki? Jak obywatele uczestnicz¹ w yciu publicznym? Stowarzyszenie,czylirazemraŸniej Marsznawybory! Opinia,zktór¹trzebasiêliczyæ Œrodkimasowegoprzekazu czwartaw³adza?... 79

4 4 Spis treœci ROZDZIA VI.NARÓDIPATRIOTYZM Naródipañstwo MniejszoœcinarodowewPolsce Cotoznaczybyæpatriot¹? Cieñzag³ady ROZDZIA VII.USTRÓJDEMOKRATYCZNYWPOLSCE Rolakonstytucjiwpañstwie ZasadyustrojuPolski Prawoirz¹dyprawa Nasceniepolitycznej ROZDZIA VIII. PARLAMENT, PREZYDENT, RZ D I S DY Jakdzia³aparlament? Prezydentirz¹d,czyliw³adzawykonawczawPolsce Administrowaæ,czylizarz¹dzaæ Wymierzaj¹csprawiedliwoœæ ROZDZIA IX.POLSKAWŒWIECIE,POLSKAWEUROPIE SilnaPolskawœwiecie NATO,czylinasisojusznicy WspólnaEuropa jakipoco? InstytucjeUniiEuropejskiej Polacy obywateleuniieuropejskiej ROZDZIA X.JEDENŒWIAT,WIELEPROBLEMÓW NarodyZjednoczone Krajebogate,krajebiedne Niespokojnyœwiat Globalizacja,czylinawzajemodsiebiezale ymy ROZDZIA XI.CZ OWIEKWGOSPODARCERYNKOWEJ Jakdzia³acz³owiekprzedsiêbiorczy? Oracjonalnymgospodarowaniu Rynek,czyliwposzukiwaniurównowagi Wœwieciepieni¹dza Gospodarkaipañstwo ROZDZIA XII.EKONOMIAWTWOIM YCIU Domowagospodarka,czylijaku³o yæbud et Zak³adamyfirmê,czyliABCprzedsiêbiorstwa Pomyœlmyoprzysz³oœci JakznaleŸæpracê Oetyceiprawiewgospodarce WybraneprogramyCEO

5 5 Warszawa, sierpieñ 2015 r. Drogie Nauczycielki i Drodzy Nauczyciele! Oddajemy w Pañstwa rêce nowe scenariusze zajêæ do podrêcznika KOSS podstawowy. To zmodyfikowana wersja podrêcznika do nauczania wiedzy o spo³eczeñstwie w gimnazjum, zawieraj¹cego materia³ œciœle realizuj¹cy podstawê programow¹ oraz zgodnego z ustaw¹ i rozporz¹dzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 2014 r. * Jego zalet¹ jest mo liwoœæ realizacji tematu na jednej jednostce lekcyjnej. Uwzglêdnia wszystkie wymieniane w podstawie programowej cele kszta³cenia ogólnego (wymagania ogólne) i treœci nauczania (wymagania szczegó³owe). Podrêcznik zosta³ opracowany na podstawie programu KOSS (Kszta³cenie obywatelskie w szkole samorz¹dowej) realizowanego w polskich szko³ach od 1995 roku. KOSS mo e stanowiæ wa ny element programu wychowawczego szko³y. Pomaga kszta³towaæ postawy obywatelskie i prospo³eczne, u³atwia integracjê zespo³u klasowego w pierwszym roku nauki w nowej szkole. Z relacji nauczycieli wynika, e lekcje KOSS sprawdzaj¹siê tak e w klasach sprawiaj¹cych zwykle problemy wychowawcze. Wychowawcz¹ funkcjê programu wzmacniaj¹ projekty uczniowskie zachêcaj¹ce do dzia³ania na rzecz najbli szego otoczenia szko³y i spo³ecznoœci lokalnej. Integralnym elementem programu KOSS s¹ wskazówki dotycz¹ce prowadzenia edukacyjnych projektów uczniowskich na lekcjach wiedzy o spo³eczeñstwie (patrz: rozdzia³ IV programu oraz informacje zawarte w Projektownikach w podrêczniku). U³atwi to realizacjê zawartego w nowej podstawie programowej zalecenia, by na III etapie edukacyjnym ok. 20 procent treœci i umiejêtnoœci przekazywaæ poprzez projekty edukacyjne. Program KOSS mo e byæ realizowany w wymiarze dwóch godzin w ci¹gu trzech lat nauczania. Zgodnie z rozporz¹dzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 marca 2009 r. w sprawie ramowych planów nauczania na realizacjê zajêæ WOS-u w trzyletnim okresie nauczania w gimnazjum przeznacza siê co najmniej 65 godzin, co oznacza, e mo e ich byæ wiêcej, do czego autorzy programu bardzo zachêcaj¹. Wed³ug za³o eñ przyjêtych przez autorów mo liwe jest realizowanie poszczególnychtematów przez jedn¹ godzinê tygodniowo w klasie I i II lub II i III, lub w szczególnych przypadkach w dwugodzinnych jednostkach lekcyjnych. Nazwa programu Kszta³cenie obywatelskie w szkole samorz¹dowej podkreœla zwi¹zek szko³y z samorz¹dem. Znajduje to odbicie w tematyce zajêæ, sk³aniaj¹cej uczniów do zainteresowania siê yciem spo³ecznoœci lokalnej i rzeczywistego uczestnictwa w nim. W ka dej jednostce tematycznej autorzy kilkakrotnie odwo³uj¹ siê do bezpoœrednich doœwiadczeñ m³odych ludzi i zachêcaj¹ do obywatelskiego dzia³ania, co czyni edukacjê bardziej autentyczn¹ i skuteczn¹. Nacisk na lokalnoœæ i samorz¹dnoœæ jest tym, co wyró nia KOSS spoœród innych programów edukacji obywatelskiej. Scenariusze do KOSS maj¹ ju bogat¹ historiê. Od kilkunastu lat wykorzystywane s¹ w kilku tysi¹cach szkó³ w ca³ej Polsce. Ciesz¹ siê dobrymi opiniami zarówno nauczycieli, *Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kszta³cenia ogólnego w poszczególnych typach szkó³ (Dz.U. z 2009 r. nr 4, poz. 17); ustawa z 30 maja 2014 r. o zmianie ustawy o systemie oœwiaty oraz niektórych ustaw (Dz.U. 2014, poz. 811) i rozporz¹dzenie z dnia 8 lipca 2014 r. w sprawie dopuszczenia do u ytku szkolnego podrêczników (Dz.U. z 2014 r., poz. 909).

6 6 W s t ê p uczniów, jak i ich rodziców. Tematyka programu, a tak e proponowane metody nauczania podoba³y siê nie tylkobezpoœrednim odbiorcom programu, ale równie mieszkañcom miejscowoœci, w których jest realizowany, i w³adzom samorz¹dowym. Ogromny wk³ad w popularyzacjê programu wnieœli te uczestnicy prowadzonych przez Centrum Edukacji Obywatelskiej kursów przygotowuj¹cych do nauczania KOSS nauczyciele, trenerzy, konsultanci i eksperci. Oddzia³ywanie edukacyjne programu mo e byæ wzmocnione, gdy zostanie on skorelowany z nauczaniem innych przedmiotów humanistycznych oraz z profilem wychowawczym szko³y. Tematyka KOSS w sposób naturalny pojawia siê na lekcjach jêzyka polskiego i historii, po ¹danajest wiêc wspó³pracanauczycieli tych przedmiotów, w tym wspólne planowanie sekwencji zajêæ przekraczaj¹cych granice dyscyplin przedmiotowych. Dobr¹ okazj¹ mog¹ byæ proponowane w scenariuszach projekty uczniowskie i takie przedsiêwziêcia, jak folder O naszej gminie, Gor¹cy temat, Demokratyczne spory, Mniejszoœci narodowe i etniczne u nas, Miejsca m³odych. Jakiej przestrzeni publicznej potrzebuje m³odzie?, Solidarni w szkole, Zak³adamy i prowadzimy firmê. Nauczyciel prowadz¹cy lekcje wed³ug naszego programu powinien tak e wspó³pracowaæ z wychowawc¹ klasy oraz z opiekunem samorz¹du uczniowskiego. Nauka wiedzy obywatelskiej ma przecie prowadziæ do rzeczywistego w³¹czania siê uczniów w ycie szko³y i spo³ecznoœci lokalnej. Nie mo na zapominaæ, e sama szko³a jako instytucja wp³ywa na myœlenie uczniów o demokracji. atwiej kszta³ciæ postawy obywatelskie w szkole, w której uczniowie doœwiadczaj¹ na co dzieñ dobrodziejstw rz¹dów prawa i prawdziwej, a nie tylko deklarowanej samorz¹dnoœci. Trudniej tam, gdzie regu³y rz¹dzenia s¹ niejasne, niejawne albo panuje chaos. Jak korzystaæ z ksi¹ ki? Publikacja zawiera scenariusze lekcji, z których ka dy sk³ada siê z celów lekcji (cele wynikaj¹ce z podstawy programowej zosta³y wyró nione), metod i œrodków dydaktycznych oraz sposobu przeprowadzenia zajêæ. Na koñcu scenariusza znajduj¹ siê æwiczenia dodatkowe, z których warto skorzystaæ. W³¹czenie propozycji æwiczeñ z u æwiczeñ (cz. 1. i 2.) oznaczone osobn¹ ikonk¹ oraz z serwisu internetowego KOSS online umo liwia nie tylko pog³êbienie, ale równie poszerzenie wiadomoœci i umiejêtnoœci w zakresie wykraczaj¹cym poza wymogi podstawy programowej. Niezbêdnym uzupe³nieniem tego zbioru scenariuszy jest podrêcznik KOSS podstawowy (cz. 1. i 2.); czêœæ pierwsza podrêcznika wydana zosta³a te w formie e-booka. Zamieszczone tam teksty, rysunki i wykresy w adnym razie nie powinny jednak ograniczaæ inwencji nauczyciela w doborze materia³ówdydaktycznych. Polecamy równie serwis internetowy KOSS online, umo liwiaj¹cy pog³êbianie i rozszerzanie wiadomoœci w zakresie wykraczaj¹cym poza wymogi podstawy programowej. Tak e samych scenariuszy nie nale y traktowaæ jak gotowych recept. Mo na a nawet nale y modyfikowaæ przebieg lekcji, uwzglêdniaj¹c zainteresowania uczniów, specyfikê szko³y i spo³ecznoœci lokalnej oraz aktualne wydarzenia w kraju i na œwiecie. Nie bêdziemyudawaæ, e prowadzenie zajêæ KOSS jest ³atwe i nie poch³ania wiele czasu, jest bowiem dok³adnie na odwrót. Mamy jednak nadziejê, e trud w³o ony w ich przygotowanie nie bêdzie bezowocny. Wierzymy, e lekcje przyczyni¹ siê do rozwoju intelektualnego i dojrzewania obywatelskiego uczniów i uczennic, nauczycielom i nauczycielkom zaœ dadz¹ wiele satysfakcji i stan¹ siê ciekawym doœwiadczeniem zawodowym. yczymy powodzenia! Alicja Pacewicz, Sylwia mijewska-kwirêg

7 Rozdział I PODSTAWOWE UMIEJĘTNOŚCI OBYWATELSKIE

8 SZUKAMY ODPOWIEDZI NA PYTANIA: Jaka wiedza i jakie umiejêtnoœci s¹ potrzebne m³odym obywatelom? Jak zdobywaæ informacje i jak z nich korzystaæ? Jak odró niaæ opinie od faktów? Jak siê skutecznie porozumieæ? Jak wyraziæ w³asne zdanie? Jakie s¹ ró ne grupy i role grupowe? Co jest potrzebne, aby ze sob¹ wspó³pracowaæ? Jak mo na podejmowaæ decyzje w sprawach dotycz¹cych grupy? Sk¹d siê bior¹ konflikty i jak mo na je rozwi¹zywaæ? W jakim celu i w jaki sposób prowadzi siê negocjacje? NAUCZYCIELKO/NAUCZYCIELU, PAMIÊTAJ O SERWISIE INTERNETOWYM KOSS ONLINE KOSS online jest przeznaczony zarówno dla ciebie, jak i dla twoich uczniów. KOSS online to Ÿród³o dodatkowych materia³ów: æwiczeñ interaktywnych, artyku³ów, prezentacji, zdjêæ i filmów wideo. KOSS online mo na wykorzystywaæ podczas lekcji lub polecaæ go uczniom do pracy w domu. KOSS online to pomoc przy planowaniu i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. KOSS online zawiera linki do najciekawszych stron internetowych z zakresu edukacji obywatelskiej.

9 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie 9 1. Jak zdobywaæ informacje i jak z nich korzystaæ? Rzetelna i obiektywna informacja jest potrzebna wszystkim obywatelom. Przydatna przy realizacji ka dej obywatelskiej inicjatywy pomaga w podjêciu trafnej decyzji czy rozwi¹zywaniu konfliktów; istotna jest te przy ustalaniu i egzekwowaniu praw. Uczniowie i uczennice podczas tych zajêæ ucz¹ siê nie tylko korzystaæ z ró nych Ÿróde³ informacji, krytycznie je analizowaæ oraz oceniaæ ich wiarygodnoœæ i przydatnoœæ z punktu widzenia w³asnych potrzeb, ale te æwicz¹ umiejêtnoœæ odró niania elementów informacyjnych od perswazyjnych. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 1.1) omawia i stosuje zasady komunikowania siê i wspó³pracy w grupie (np. bierze udzia³ w dyskusji, zebraniu, wspólnym dzia³aniu); 6.3) wyszukuje w mediach wiadomoœci na wskazany temat; wskazuje ró nice miêdzy przekazami i odró nia informacje od komentarzy; krytycznie analizuje przekaz reklamowy. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wymieniæ g³ówne Ÿród³a, z których mo na czerpaæ informacje na tematy zwi¹zane z yciem publicznym; odró niæ opiniê od faktu. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca burza mózgów praca w grupach ŒRODKI DYDAKTYCZNE du e kartki papieru kolorowe flamastry JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Informacja na wagê z³ota (rozmowa nauczaj¹ca). Do podstawowych umiejêtnoœci obywatelskich nale y poszukiwanie, analizowanie i ocenianie informacji dotycz¹cych spraw publicznych. Zwróæ uwagê, e istnieje wiele ró nych Ÿróde³ informacji i ka de z nich mo e byæ w inny sposób u yteczne. S¹ informacje, które mo na zdobyæ, czytaj¹c gazety, s¹ te takie, których nigdy byœmy nie uzyskali, gdyby nie telewizja, która stwarza mo liwoœæ bezpoœredniego œledzenia wydarzeñ na innych kontynentach. Wa nym Ÿród³em informacji jest te internet daje on mo liwoœæ przekazywania informacji w kilkanaœcie sekund po tym, gdy coœ siê wydarzy. Mo esz te podkreœliæ, e przydatnym Ÿród³em informacji pog³êbiaj¹cych

10 10 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie s. 5 ćw. 2 s. 6 ćw. 4 i utrwalaj¹cych wiedzê i umiejêtnoœci, jest serwis KOSS online ( /koss/online). ROZWINIÊCIE 2. Sk¹d ludzie to wiedz¹? (burza mózgów). Poproœ uczniów, aby wziêli udzia³ w burzy mózgów na temat Sk¹d ludzie czerpi¹ informacje o wydarzeniach z ycia publicznego?. Wypisz podawane przez nich Ÿród³a informacji i gdy lista bêdzie ju dostatecznie d³uga, podzielcie je wspólnie na bardziej ogólne kategorie (patrz: æwiczenie na s. 4). SprawdŸ, czy w trakcie æwiczenia poruszone zosta³y wszystkie wa ne w¹tki zawarte w tekœcie Informacja na wagê z³ota (s. 5) w razie koniecznoœci, uzupe³nij wypowiedzi uczniów. 3. Fakty i opinie (rozmowa nauczaj¹ca, samodzielna praca w grupach). Na podstawie tekstu Fakty i opinie (s. 7) wyjaœnij, e warto porównywaæ informacje prezentowane w ró nych Ÿród³ach, poniewa to samo wydarzenie mo e byæ opisane w zupe³nie inny sposób. Zwykle przekaz medialny (tekst, audycja) zawiera nie tylko suche fakty, ale bardzo czêsto te interpretacje, komentarze i opinie. Dlatego zadaniem czytelnika czy widza jest przede wszystkim odró nienie opinii (subiektywna ocena faktów) od faktów (obiektywny element informacyjny), zw³aszcza wówczas, gdy intencj¹ nadawcy jest perswazja. Poleæ uczniom, by w parach przeczytali zamieszczone w æwiczeniu Fakt czy opinia? (str. 8) wprowadzenia do dwóch artyku³ów i wskazali, który z nich to pocz¹tek komentarza, a który wiadomoœci. Podsumowuj¹c, wska, jak wiele nieporozumieñ wynika z nieumiejêtnoœci odró niania faktów od opinii zarówno przez odbiorców, jak i nadawców komunikatów. Fakt jest jeden, opinii mo e byæ wiele i zawieraj¹ one subiektywne oceny i interpretacje politycznych lub innych decyzji albo zdarzeñ. 4. Jak siê nie zgubiæ w sieci? (praca w grupach). Poleæ uczniom, by przeczytali tekst Jak siê nie zgubiæ w sieci? (s. 6), a nastêpnie porozmawiali w czwórkach, z których narzêdzi tam wymienionych ju korzystali (w jakich sytuacjach), o których dowiedzieli siê dopiero z tego tekstu; mo e siê te zdarzyæ, e uczniowie spotkali siê z jeszcze innymi, o których autorzy podrêcznika nie wspomnieli. Pozwól na krótk¹ dyskusjê, podczas której uczniowie bêd¹ mogli poleciæ sobie nawzajem znane narzêdzia, argumentuj¹c, dlaczego i do czego mog¹ byæ przydatne. ZAKOÑCZENIE 5. Dzisiaj dowiedzia³em siê, e (zdania podsumowuj¹ce). Zapytaj uczniów i uczennice, czego siê na lekcji nauczyli. SprawdŸ, jakie informacje dotycz¹ce poszukiwania, gromadzenia i interpretowania informacji zrozumieli. Poproœ, by ka dy z uczniów dokoñczy³ g³oœno zdanie Dzisiaj dowiedzia³em siê, e. 6. Gor¹cy temat (praca domowa). Podziel uczniów i uczennice na 5-, 7-osobowe zespo³yi wyjaœnij, e ich zadaniem domowym bêdzie zebranie i opracowanie informacji na wybrany przez siebie (lub nauczyciela) temat bêd¹cy aktualnie w centrum zainteresowania opinii publicznej i œrodków masowego przekazu (æwiczenie na s. 6). Przy wyborze tematu mo e byæ u yteczna prasa ogólnopolska lub lokalna z kilku ostatnich dni. Zadanie to mo na zrealizowaæmetod¹ projektu grupowego.uczniowie i uczennice bêd¹ mieli na to dwa tygodnie. W tym czasie ka da osoba z grupy powinna zebraæ wszelkie mo liwe informacje, które da siê uzyskaæ z jednego Ÿród³a (ksi¹ ki, gazety codziennej, telewizji, radia, od innych ludzi kolegów i kole anek,

11 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie 11 znajomych czy krewnych, a tak e od osób obcych, np. przypadkowych przechodniów). Zanim uczniowie i uczennice przyst¹pi¹ do pracy, powinni siê wspólnie zastanowiæ, w jaki sposób bêd¹ gromadziæ informacje (na co bêd¹ zwracaæ uwagê, o co i w jaki sposób pytaæ, jak notowaæ uzyskane informacje). Aby u³atwiæ im pracê, mo esz opracowaæ szczegó³ow¹ instrukcjê do tego projektu, korzystaj¹c z materia³u zamieszczonego w podrêczniku na s. 6. Upewnij siê na nastêpnej lekcji, czy wszystkie grupy wybra³y temat, zastanowi³y siê, jakie mog¹ byæ Ÿród³a potrzebnych informacji, oraz wymyœli³y sposób, w jaki maj¹ zamiar je zdobyæ. ÆWICZENIA DODATKOWE KOSS online. Zachêæ uczniów i uczennice, by skorzystali z materia³ów dodatkowych i æwiczeñ zamieszczonych w serwisie internetowym KOSS online. Poleæ im æwiczenie Czego mo emy siê dowiedzieæ z gazet?, dziêki któremu dowiedz¹ siê m.in., jakie gazety kupuj¹ mieszkañcy ich miejscowoœci. 2. O porozumiewaniu siê i nieporozumieniach Skuteczne porozumiewanie siê to podstawa stosunków miêdzyludzkich. Wymaga z jednej strony umiejêtnoœci przekazywania w³asnych pogl¹dów czy uczuæ, z drugiej w³aœciwego odbierania i interpretowania komunikatów wysy³anych przez innych. Uczniowie i uczennice podczas zajêæ analizuj¹ przeszkody utrudniaj¹ce skuteczne porozumiewanie siê, doskonal¹ takie umiejêtnoœci, jak: nawi¹zywanie kontaktu, uwa ne s³uchanie, zadawanie pytañ,rozumienieiinterpretowanie przekazów. Jednoczeœnie ucz¹ siê argumentowaæ, uzasadniaæ i wyra aæ w³asne stanowisko, poznaj¹ równie zasady dobrej dyskusji. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 1.1) omawia i stosuje zasady komunikowania siê i wspó³pracy w grupie (np. bierze udzia³ w dyskusji, zebraniu, wspólnym dzia³aniu). PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI sformu³owaæ w³asn¹ opiniê w sprawach publicznych i poprzeæ j¹ racjonalnymi argumentami; wymieniæ oraz stosowaæ zasady dobrej dyskusji; wyjaœniæ, co u³atwia porozumiewanie siê. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad praca w parach miniscenka

12 12 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie obserwacja praca z tekstem ŒRODKI DYDAKTYCZNE kawa³ki papieru, flamastry lub d³ugopisy s. 8 ćw. 2, 3 JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Dlaczego ze sob¹ rozmawiamy? (rozmowa w parach). Zaproponuj uczniom i uczennicom, by dobrali siê w pary i zastanowili, w jakich sprawach tego dnia porozumiewali siê z innymi (patrz: æwiczenie na s. 9). Gdy skoñcz¹, poproœ o podanie konkretnych przyk³adów sytuacji, w których ludzie komunikuj¹ siê ze sob¹. Zachêæ ich, by podawali przyk³ady us³yszane od kolegów lub kole anek w ten sposób æwicz¹ umiejêtnoœæ s³uchania i streszczania wypowiedzi innych. Przyk³ady zapisz na tablicy, porz¹dkuj wed³ug bardziej ogólnych kategorii (np. poniewa czegoœ potrzebuj¹, chc¹ przekazaæ opiniê w jakiejœ sprawie lub zachêciæ innych do czegoœ, pragn¹ wyraziæ swoje uczucia itp.). 2. Kilka s³ów o porozumiewaniu siê (miniwyk³ad). Wyjaœnij, w jaki sposób ludzie porozumiewaj¹ siê miêdzy sob¹. Mo na porozumiewaæ siê nie tylko za pomoc¹ s³ów, gestów, mimiki, ale tak e mowy cia³a, czyli sposobu poruszania siê, siedzenia itp., ujawniaj¹cej ró ne potrzeby i emocje. Niektóre z tych komunikatów s¹ zamierzone, inne mog¹ byæ nieœwiadome czy nawet mimowolne. ROZWINIÊCIE 3. Jak ze sob¹ rozmawiamy? (miniscenka, obserwacja). Poproœ dwóch uczniów, aby na forum klasy porozmawiali ze sob¹ na jakiœ interesuj¹cy wszystkich temat, na przyk³ad Czy nasza klasa jest zgrana? (patrz: æwiczenie na s. 10). Pozosta³ym uczniom poleæ, by obserwowali ich rozmowê, skupiaj¹c swoj¹ uwagê nie na jej treœci, ale sposobie jej prowadzenia. Warto pomóc uczniom, zadaj¹c im dodatkowe pytania: Czy rozmówcy pokazuj¹, e s³uchaj¹ siebie nawzajem? Czy pokazuj¹, e s¹ dla siebie yczliwi? Czy sobie nie przeszkadzaj¹? Czy dopuszczaj¹ partnera do g³osu? Czy na siebie patrz¹? Czy zadaj¹ sobie pytania? itp. Po 5 minutach przerwij dyskusjê i poproœ uczniów o podzielenie siê swoimi spostrze eniami. 4. Ka dy chce byæ s³uchany (rozmowa nauczaj¹ca). Przypomnij, e umiejêtnoœæ dobrego s³uchania jest szczególnie wa na, gdy prze yliœmy coœ wa nego lub trudnego. Wtedy bez opowiedzenia tego komuœ i odreagowania zwi¹zanych z tym emocji jest trudno samemu myœleæ, s³uchaæ innych i czasami wprost porozumieæ siê (patrz: æwiczenie na s. 10). 5. Uwa am, e (praca samodzielna ucznia, praca w parach, praca z tekstem). Zwróæ uwagê na to, e mo na pracowaæ nad umiejêtnoœci¹ formu³owania i uzasadniania w³asnej opinii. Zaproponuj im æwiczenie rozwijaj¹ce tê umiejêtnoœæ. Poproœ, aby ka dy napisa³ w zeszycie æwiczeñ lub zeszycie, czy zgadza siê lub nie z nastêpuj¹c¹ opini¹: Agresywni uczniowie powinni byæ usuwani ze szkó³ (patrz: æwiczenie na s. 12). Uczniowie powinni jasno opowiedzieæ siê po którejœ ze stron: Tak, zgadzam siê, Nie, nie zgadzam siê, a nastêpnie krótko uzasadniæ swój wybór. Poproœ, aby ka dy dopisa³ na kartce najwa niejszy argu-

13 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie 13 ment, którego mog³yby u yæ osoby o odmiennej opinii. Poleæ uczniom, by odnaleÿli w klasie kolegê lub kole ankê o przeciwstawnych pogl¹dach, i przedstawili sobie nawzajem swoje argumenty, a nastêpnie, aby ka dy z nich zapisa³ w formie spójnej wypowiedzi swoj¹ opiniê wraz z uzasadnieniem wed³ug schematu znajduj¹cego siê w podrêczniku na s. 12. Nastêpnie poproœ kilku uczniów o przeczytanie swoich wypowiedzi, porównajcie u ywane w nich argumenty. Na zakoñczenie poproœ wszystkich, by przeczytali tekst Mieæ w³asne zdanie i umieæ je wyra aæ (s. 11). Zapytaj, jakiego rodzaju argumenty mo na stosowaæ, uzasadniaj¹c w³asne zdanie, oraz które z nich wykorzystali w poprzednim æwiczeniu. 6. Dyskusja zrób to sam (praca w³asna, praca domowa). Poleæ uczniom, by zapoznali siê z zasadami skutecznej komunikacji, zwracaj¹c szczególn¹ uwagê na zasady dobrej dyskusji (powinni raz jeszcze przeczytaæ wskazówki Jak dyskutowaæ? zamieszczone w podrêczniku na s. 13, jak równie zajrzeæ do Miniporadnika m³odego obywatela, s. 180). Nastêpnie poproœ ich, by w domu obejrzeli w telewizji lub wys³uchali w radiu kilku dyskusji z udzia³em polityków i publicystów oraz zapisali w punktach najwa niejsze informacje. Powinni zwróciæ uwagê na nastêpuj¹ce kwestie: Czy dyskutanci przestrzegaj¹ podstawowych zasad dyskusji? Z czym ma najwiêksze problemy prowadz¹cy dyskusjê? Jakich regu³ najtrudniej przestrzegaæ uczestnikom dyskusji? (patrz: æwiczenie na s. 13). Poproœ, by zachowali swoje notatki wykorzystacie je przy najbli szej dyskusji podczas zajêæ KOSS. ZAKOÑCZENIE 7. Powtórka «moim zdaniem» (praca w parach). Poproœ uczniów i uczennice, aby w parach odpowiedzieli na pytanie: Co u³atwia porozumiewanie siê? (odpowiedzi powinny byæ bardzo konkretne i jak najbardziej szczegó³owe). Uczniowie i uczennice w parach na przemian mówi¹, co wiedz¹ na zadany przez nauczyciela temat (np. pierwszy uczeñ: Moim zdaniem patrzenie na rozmówcê u³atwia porozumiewanie siê, a drugi Moim zdaniem jasne formu³owanie w³asnej opinii u³atwia porozumiewanie siê ). Poproœ uczniów, by postarali siê znaleÿæ (ka dy po trzy) takie sformu³owania. s. 9 ćw. 4 s. 9 ćw. 5 ÆWICZENIA DODATKOWE KOSS online. Tych z uczniów i uczennic, którzy chcieliby popracowaæ nad rozwijaniem u siebie innych umiejêtnoœci zwi¹zanych ze sztuk¹ s³uchania oraz wyra- aniem w³asnego zdania, odeœlij do æwiczeñ interaktywnych w KOSS online: Jak dobrze s³uchaæ? i Uczymy siê odmawiaæ. Pozosta³ych zachêæ do zapoznania siê z materia³ami dotycz¹cymi sztuki przemawiania oraz tekstami s³ynnych przemówieñ zamieszczonych w KOSS online tak zdobyt¹ wiedzê i umiejêtnoœci bêd¹ mieli okazjê niejeden raz wykorzystaæ w yciu szkolnym. 3. Bez wspó³pracy ani rusz! ycie spo³eczne toczy siê w grupach mniejszych, takich jak dru yna harcerska czy klasa, oraz wiêkszych, jak stowarzyszenie czy partia polityczna. Grupy ró ni¹ siê miêdzy sob¹ sposobem powstawania, stopniem sformalizowania, celami czy spo-

14 14 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie sobami dzia³ania. Uczniowie i uczennice poznaj¹ cechy ró nych grup, analizuj¹ typowe role grupowe oraz zastanawiaj¹ siê, co utrudnia, a co u³atwia wspó³pracê w grupie. Dowiaduj¹ siê te, e dobra wspó³praca nie zawsze oznacza aprobatê wszystkiego, co siê dzieje w grupie æwicz¹ m.in. sposoby odmawiania, wysuwania innych propozycji. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 1.1) omawia i stosuje zasady komunikowania siê i wspó³pracy w grupie (np. bierze udzia³ w dyskusji, zebraniu, wspólnym dzia³aniu); 1.4) wyjaœnia na przyk³adach, jak mo na zachowaæ dystans wobec nieaprobowanych przez siebie zachowañ grupy lub jak im siê przeciwstawiæ; 2.1) podaje przyk³ady zbiorowoœci, grup, spo³ecznoœci i wspólnot; charakteryzuje rodzinê i grupê rówieœnicz¹ jako ma³e grupy. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wskazaæ, do jakiej grupy nale y, i okreœliæ, jakie p³yn¹ z tego korzyœci; wymieniæ typowe role grupowe i rozpoznawaæ je w swoim otoczeniu; okreœliæ, od czego zale y dobra atmosfera i wspó³praca w grupie; reagowaæ w sytuacjach, w których nie chce zaaprobowaæ konkretnych zachowañ czy decyzji grupy. METODY PRACY burza mózgów rozmowa nauczaj¹ca minidyskusje miniscenki praca z tekstem praca w grupach ŒRODKI DYDAKTYCZNE wyciête z papieru kó³ka lub kwadraty w czterech kolorach (powinno byæ ich tyle, ilu jest w klasie uczniów) kartki z opisami miniscenek do æwiczenia Nie, bo nie! du e kartki papieru; flamastry, kredki JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Szukaj swego (praca w grupach). Zaproponuj uczniom i uczennicom udzia³ w krótkiej zabawie, w czasie której wszyscy musz¹ zachowaæ absolutne milczenie. Przyklej uczniom i uczennicom do pleców przygotowane wczeœniej kó³ka lub kwadraty w czterech kolorach (patrz: æwiczenie na s. 14). Zrób to tak, by aden nie wiedzia³, jaki znak ma na plecach. Zadaniem uczestników zabawy jest jak najszybsze podzielenie siê na cztery grupy, zgodnie z kolorami znaczków na plecach. Uczniowie i uczennice mog¹ sobie pomagaæ, nie mog¹ jednak siê do siebie odzy-

15 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie 15 waæ. Gdy wszyscy znajd¹ swoje grupy, omówcie krótko æwiczenie zwróæ uwagê, e tylko z pomoc¹ innych mo na by³o wykonaæ to zadanie. ROZWINIÊCIE 2. Kalejdoskop grup (praca w³asna z tekstem, burza mózgów, rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ uczniów o zapoznanie siê z tekstem Kalejdoskop grup (s. 14) i zapisanie w punktach najwa niejszych zawartych w nim informacji. Zwróæ ich uwagê na to, e ka dy nale a³ i nale y do wielu ró nych grup. Poproœ, by uczniowie podawali przyk³ady grup, do których kiedykolwiek nale eli, i zapisz je na tablicy. Poleæ im, by przyjrzeli siê tak sporz¹dzonemu spisowi i okreœlili ró nice pomiêdzy grupami. W omówieniu powinny siê pojawiæ takie kategorie, jak grupy formalne (np. klasa) i nieformalne (np. kole anki z osiedla), towarzyskie (ekipa prywatkowa z danej klasy), zadaniowe (grupa uczniów, którzy razem maj¹ wyst¹piæ w teleturnieju wiedzy obywatelskiej). Oto przyk³ady grup opisanych przy u yciu wymienionych w tekœcie kryteriów. Korzystaj¹c z przyk³adu rysunkowego zamieszczonego w podrêczniku, uczniowie zastanawiaj¹ siê, do jakich kategorii grup nale ¹ wymieniane przez nich wczeœniej przyk³ady (formalne i nieformalne; ma³e i du e; pierwotne i wtórne; zadaniowe). Zwróæ uwagê, e niektórzy socjologowie za grupy pierwotne uwa aj¹ te, w których cz³owiek jest od narodzin, a inni te, których cz³onków ³¹cz¹ bezpoœrednie osobiste wiêzi. F NF M D P W Z Rodzina Zastêp harcerski Szko³a Zwi¹zek zawodowy Partia polityczna Naród Koledzy z podwórka s. 10 ćw. 2 Zaproponuj uczniom, by przeæwiczyli w domu opisywanie grup spo³ecznych mog¹ wykorzystaæ interaktywne æwiczenie w serwisie KOSS online O grupach. 3. Role w grupie (rozmowa nauczaj¹ca). Krótko scharakteryzuj role w grupie lub poleæ uczniom zapoznanie siê z tekstem w ramce Role w grupie (s. 15). Zwróæ uwagê, e ka da rola grupowa mo e byæ dla grupy cenna, i poproœ uczniów, by wskazali pozytywne aspekty takich ról, jak b³azen, sierotka, luzak. Omów specyfikê roli koz³a ofiarnego. Na zakoñczenie poproœ uczniów, by spróbowali poszukaæ przyk³adów osób, które zachowuj¹ siê zgodnie z poznanymi rolami. 4. O wspó³pracy, liderach i liderkach (minidyskusja). Zainicjuj dyskusjê na temat zachowañ i postaw, które sprzyjaj¹ realizacji wspólnego zadania, oraz takich, które to utrudniaj¹. Warto zapisywaæ spostrze enia uczniów na tablicy podzielonej s. 10 ćw. 1 s. 11 ćw. 3 s. 11 ćw. 5

16 16 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie na dwie czêœci: Jakie zachowania pomagaj¹? Jakie zachowania przeszkadzaj¹? Uzupe³nij wypowiedzi uczniów o informacje zawarte w tekœcie O wspó³pracy, liderach i liderkach (s ). ZAKOÑCZENIE 5. Nie, bo nie (miniscenki). Poproœ uczniów i uczennice, by jeszcze raz krótko wymienili korzyœci, jakie wynikaj¹ z bycia cz³onkiem jakiejœ grupy. Podkreœl, po wypowiedziach uczniów i uczennic, e choæ w grupie jest zdecydowanie raÿniej, czasami mo emy znaleÿæ siê w sytuacji, kiedy nie wszystko, co siê w niej dzieje, nam siê podoba. Wtedy stajemy przed wyborem postêpowaæ wbrew sobie, ale zgodnie z innymi w grupie, czy te zdystansowaæ siê od dzia³añ, których nie mo emy zaakceptowaæ. Mo emy np. odmówiæ udzia³u, zaproponowaæ inne rozwi¹zanie, odwróciæ siê na piêcie lub zmieniæ grupê. Zaproponuj teraz uczniom i uczennicom, by w trzyosobowych grupach przeæwiczyli te strategie, odgrywaj¹c miniscenki (mo esz sam wymyœliæ tematy scenek lub zachêciæ uczniów w zespo³ach do wybrania sytuacji, w których bêd¹ siê dystansowaæ od tego, co proponuje grupa). Aby æwiczenie przebieg³o sprawnie, zapisz na du ym arkuszu papieru lub tablicy u yteczne zwroty (znajdziesz je w podrêczniku w æwiczeniu na s. 17). Gdy wszyscy uczniowie w grupach odegraj¹ poszczególne strategie, poproœ ich o krótki komentarz do tego æwiczenia i zapytaj, jak siê czuli, odmawiaj¹c udzia³u w jakimœ dzia³aniu. 6. Projektownik praca domowa. Na zakoñczenie zapowiedz uczniom i uczennicom, e bêd¹ mieli okazjê systematycznie æwiczyæ zdobywane podczas lekcji umiejêtnoœci wspó³pracy, porozumiewania siê w grupie itp. Wyjaœnij im, e zgodnie z ide¹ programu KOSS po zakoñczeniu lub w trakcie ka dego dzia³u tematycznego bêd¹ realizowali mniejsze lub wiêksze projekty zachêæ ich do zapoznania siê w domu z Projektownikiem w pierwszym rozdziale podrêcznika oraz propozycjami ma- ³ych i du ych projektów (s. 28). 4. Trudne decyzje Ka dego dnia podejmujemy mniej lub bardziej istotne decyzje. Czêœæ z nich dotyczy naszego ycia, wiele jednak dzia³ania grup, do których nale ymy. Uczniowie i uczennice podczas zajêæ ucz¹ siê rozpoznawaæ sytuacje wymagaj¹ce podjêcia decyzji, precyzowaæ cele, które chc¹ osi¹gn¹æ, i okreœlaæ wartoœci, którym powinna odpowiadaæ decyzja, oraz poszukiwaæ ró nych sposobów rozwi¹zania problemu, oceniaæ ich pozytywne i negatywne skutki, podejmowaæ optymalne decyzje w trudnych sytuacjach. Poznaj¹ metodê drzewa decyzyjnego, któr¹ mo na stosowaæ tak e przy rozwi¹zywaniu problemów ze sfery ycia publicznego. Dowiaduj¹ siê te, jak mo na podejmowaæ decyzje w sprawach grupy (konsensus, g³osowanie i decyzja lidera). CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 1.2) wymienia i stosuje podstawowe sposoby podejmowania wspólnych decyzji.

17 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie 17 PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI rozpoznawaæ (w yciu w³asnym i w yciu publicznym) sytuacje wymagaj¹ce podjêcia decyzji; przedstawiæ i stosowaæ podstawowe sposoby podejmowania decyzji dotycz¹cych grupy; wskazaæ wady i zalety ró nych sposobów podejmowania decyzji; oceniæ efektywnoœæ poszczególnych sposobów podejmowania decyzji. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca praca w grupach praca z tekstem quiz ŒRODKI DYDAKTYCZNE du y arkusz papieru ze schematem drzewa decyzyjnego (schemat mo na te pobraæ ze strony internetowej KOSS-teka) JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA?* WPROWADZENIE 1. Decyzje, decyzje (rozmowa nauczaj¹ca, miniwyk³ad). Poleæ uczniom i uczennicom, by na kartkach zapisali, jakie decyzje musieli podj¹æ tego dnia. Powinni zdaæ sobie sprawê z tego, e ka dego dnia wszyscy podejmuj¹ wiele decyzji. ćw. 1 s. 12 Czêœæ z nich dotyczy rzeczy mniej wa nych, ale niektóre bardzo istotnych. Czasem podejmuje siê je niemal automatycznie, innym razem trzeba siê d³u ej zastanowiæ i starannie rozwa yæ wszystkie mo liwe warianty oraz konsekwencje (patrz: æwiczenie na s. 18). Gdy skoñcz¹, poproœ ich o podawanie przyk³adów decyzji: ³atwych i trudnych; indywidualnych i grupowych; w sprawach mniej wa nych i bardzo wa nych; podejmowanych bez g³êbszego zastanowienia i po rozwa eniu ró nych rozwi¹zañ iichskutków. Przedstaw nastêpnie krótko informacje zawarte w tekœcie Iœæ na lody? (s. 18), nawi¹zuj¹c do wykonanego w³aœnie æwiczenia. 2. Drzewo decyzyjne (drzewo decyzyjne, praca ca³ej klasy). Poinformuj uczniów i uczennice, e teraz zapoznaj¹ siê z pewn¹ metod¹ analizowania i rozwi¹zywania problemów decyzyjnych, która mo e im siê przydaæ w ró nych sytuacjach yciowych. Podkreœl, e prezentowana metoda pozwala zdiagnozowaæ sytuacjê decyzyjn¹ i oceniæ konsekwencje ró nych mo liwych rozwi¹zañ. Nie nale y jej jednak traktowaæ jako magicznego narzêdzia do podejmowania trudnych decyzji. Poproœ, aby ka dy wyobrazi³ sobie, e jest œredniowiecznym rycerzem, który napotka³ na swej drodze smoka i zastanawia siê, czy podj¹æ z nim walkê. Narysuj * W lekcji wykorzystano 3 Ways to Make Group Decisions, Roger LaRaus & Richard Remy, Addison- -Wesley Publishing Company 1978.

18 18 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie s. 12 ćw. 2 s. 13 ćw. 3 na tablicy lub arkuszu papieru schemat drzewa decyzyjnego * ipoproœuczniów oraz uczennice, by pomogli ci go uzupe³niæ, wype³niaj¹c kolejno nastêpuj¹ce pola: sytuacja wymagaj¹ca podjêcia decyzji cele i wartoœci mo liwe rozwi¹zania pozytywne i negatywne skutki. Po wspólnym wype³nieniu schematu zaproponuj kilkorgu uczniom i uczennicom, by powiedzieli, jak¹ decyzjê w tej sprawie podjêliby na miejscu œredniowiecznego rycerza, i j¹ uzasadnili, opieraj¹c siê na schemacie drzewa decyzyjnego. Mo ecie urz¹dziæ w klasie g³osowanie, aby sprawdziæ, ile osób opowiedzia³o siê za jednym, a ile za drugim wyborem. Zaproponuj uczniom i uczennicom, eby w domu, przy podejmowaniu jakiejœ najbli szej decyzji, przeanalizowali j¹ w³aœnie za pomoc¹ drzewa decyzyjnego (mog¹ to zrobiæ bezpoœrednio na stronie KOSS online lub pobraæ schemat w formacie PDF i go wype³niæ). Mog¹ te zwróciæ siê o pomoc do kogoœ z rodzeñstwa, rodziców czy dziadków, by znaleÿæ mo liwe rozwi¹zania lub oceniæ ich skutki. ROZWINIÊCIE 3. Trzy sposoby (praca w grupach). Wyjaœnij, e metoda drzewa decyzyjnego jest przydatna, gdy decyzja dotyczy jednej osoby. Kiedy musimy podj¹æ jak¹œ wa n¹ decyzjê w sprawie mniejszej b¹dÿ wiêkszej grupy (np. grupy znajomych, klasy, partii politycznej, ogó³u obywateli danego kraju), zazwyczaj korzystamy z innych sposobów. Nale ¹ do nich: konsensus, g³osowanie i decyzja lidera. Kolejne æwiczenie pozwoli uczniom przeæwiczyæ ka dy z tych sposobów (patrz: æwiczenie na s. 20). Podziel klasê na kilkuosobowe grupy i poproœ, by ka da wybra³a swego sekretarza, którego zadaniem bêdzie zapisanie w zeszycie dokonanych w grupie uzgodnieñ (zgodnie z informacj¹ w podrêczniku). a) Wyjaœnij, e pierwszy sposób podejmowania decyzji, który poznaj¹ na lekcji, to osi¹ganie ogólnego porozumienia, czyli zgody, okreœlanego za pomoc¹ ³aciñskiego s³owa consensus. Mo esz te zapisaæ na tablicy, na czym polega osi¹ganie konsensusu: wszyscy poszukuj¹ wspólnie wszystkich mo liwych rozwi¹zañ i zastanawiaj¹ siê, jakie s¹ ich wady i zalety; aby decyzja mog³a byæ podjêta, ka dy musi zgodziæ siê na przyjête rozwi¹zanie; jeœli choæ jedna osoba zg³asza weto, to porozumienie nie zostaje osi¹gniête, a decyzja nie mo e byæ podjêta. Wczeœniej zapisz na tablicy sprawê, w której uczniowie maj¹ podj¹æ decyzjê metod¹ osi¹gania porozumienia. Mo e to byæ na przyk³ad wybór symbolu klasowego, opracowanie projektu flagi klasy, wymyœlenie has³a propaguj¹cego edukacjê obywatelsk¹ itp. Poproœ zespo³y, by rozpoczê³y pracê nad uzgadnianiem wspólnej decyzji. Przypomnij, eby zadba³y, by ka da opinia zosta³a wys³uchana, a ka dy g³os uszanowany. Podczas gdy uczniowie zajmuj¹ siê uzgadnianiem wspólnego stanowiska, narysuj na tablicy lub du ej kartce papieru tabelê Wady i zalety. Po kilku minutach, ale nie wczeœniej, przeka uczniom, e czas na podjêcie decyzji min¹³. * Schemat drzewa decyzyjnego dostêpny jest tak e na stronie internetowej KOSS.

19 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie 19 Jeœli uczniowie bêd¹ siê skar yæ na niewystarczaj¹cy czas, zapisz w rubryce wady, e ten sposób podejmowania decyzji jest czasoch³onny. Nastêpnie wspólnie poszukajcie innych wad tej metody (np. trudnoœci zwi¹zane z wys³uchaniem i przekonaniem ka dego cz³onka grupy czy zbiorowoœci, mo liwoœæ zablokowania decyzji przez jedn¹ osobê) oraz wynotujcie jego zalety. Zaletami s¹ m.in.: du a liczba mo liwych rozwi¹zañ, dzielenie siê z innymi swoimi pomys³ami i przewidywanymi konsekwencjami, szacunek dla zdania ka dej osoby. Zwróæ uwagê, e istnieje te inny sposób, który nie ma wymienionych wczeœniej wad, a z którym mamy do czynienia, gdy decyzjê podejmuje osoba sprawuj¹ca w³adzê, maj¹ca prawo rz¹dzenia czy wydawania poleceñ. Ta metoda stosowana jest czêsto w szko³ach, przedsiêbiorstwach, pañstwach, a tak e w niektórych sytuacjach w rodzinach! Polega ona na tym, e tylko jedna osoba (np. dyrektor) lub okreœlona grupa (na ogó³ nieliczna, np. sztab) ma prawo podejmowania decyzji dotycz¹cych wszystkich. b) Uczniowie mog¹ siê podzieliæ na nowe zespo³y lub pracowaæ w poprzednich. Ka dy zespó³ wyznacza ze swojego grona jedn¹ osobê (nie mo e ni¹ byæ sekretarz), która bêdzie graæ rolê prezydenta, przewodnicz¹cego, króla lub królowej, szefa czy dyrektora, czyli osoby maj¹cej w³adzê. Przy podejmowaniu decyzji mo e opieraæ siê tylko na swoich s¹dach, zasiêgaæ opinii wy³¹cznie wybranych doradców oraz zwyk³ych cz³onków grupy. Ci ostatni mog¹ zg³aszaæ swoje propozycje tylko wtedy, gdy sprawuj¹cy w³adzê wyrazi na to zgodê. Zapisz na tablicy kolejn¹ sprawê, w której nale y podj¹æ decyzjê. Mo e to byæ na przyk³ad sposób wykorzystania niewielkiego, ale przytulnego pokoiku na strychu szko³y (decyzjê podejmuje dyrektor szko³y ), ustalenie zasad opodatkowania poddanych (decyduje królowa ). Mo esz zadaæ wszystkim ten sam problem decyzyjny lub dla ka dej grupy wymyœliæ inny oraz wskazaæ innego lidera. Poproœ uczniów, by podali, jakie decyzje zapad³y w poszczególnych grupach i kto je podj¹³, a nastêpnie zapiszcie to na tablicy. Potem na podstawie przebiegu procesu decyzyjnego w poszczególnych zespo³ach sporz¹dÿcie wspólnie zestawienie wad i zalet tego sposobu podejmowania decyzji. Zalety s¹ nastêpuj¹ce: decyzjê mo na podj¹æ bardzo szybko, gdy jest do tego upowa niona jedna osoba, szarzy obywatele mog¹ przestaæ siê tym przejmowaæ, odpowiedzialnoœæ za decyzjê jest bowiem œciœle okreœlona. Do wad mo na zaliczyæ to, e lider mo e byæ przecie nieuczciwy lub niem¹dry, przestaje siê liczyæ ze zdaniem innych cz³onków spo³ecznoœci oraz mo e zostaæ przekupiony. c) Trzeci sposób podejmowania decyzji w sprawach dotycz¹cych grupy to g³osowanie. Przy g³osowaniu: ka dy g³os jest tak samo wa ny; mo liwe jest rozwa enie skutków poszczególnych wariantów; liczy siê zdanie wiêkszoœci. Podziel uczniów na grupy i wyjaœnij, e tym razem bêd¹ musieli g³osowaæ, czyli odpowiedzieæ TAK lub NIE na zadane pytanie, oczywiœcie po rozwa eniu pozytywnych i negatywnych skutków obu decyzji. Zapisz na tablicy sprawê, w której nale y podj¹æ decyzjê. Mo e to byæ na przyk³ad jakiœ problem z ycia klasy czy mieszkañców pewnego miasta, np. czy nale y przenieœæ plac targowy z g³ównego rynku na jedn¹ z bocznych ulic, albo inna, równie wa na sprawa dyskutowana w waszej

20 20 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie s. 13 ćw. 4 gminie czy miejscowoœci. Po rozwa eniu konsekwencji obu wariantów uczniowie g³osuj¹, a sekretarze licz¹ g³osy oddane za i przeciw. Policz wszystkie g³osy TAK i wszystkie g³osy NIE w ca³ej klasie i og³oœ, jaka jest decyzja spo³ecznoœci waszej klasy. Wska, ile osób by³o przeciwko tej decyzji, i uœwiadom im, e teraz nawet wbrew swoim pogl¹dom bêd¹ oni musieli poddaæ siê woli wiêkszoœci. Poproœ, aby ka da z grup oceni³a pozytywne i negatywne strony tego sposobu podejmowania decyzji i porówna³a go z dwoma wczeœniej omawianymi sposobami podejmowania decyzji. Nastêpnie wszyscy wspólnie zastanawiaj¹ siê nad jego wadami i zaletami, uwzglêdniaj¹c nastêpuj¹ce aspekty: Czy dochodzenie do decyzji trwa d³ugo, czy krótko? Czy liczy siê zdanie ka dego, czy tylko wybranych osób? Czy wystêpuje ryzyko tyranii wiêkszoœci, czyli co ma zrobiæ nieprzekonana mniejszoœæ? Podkreœl, e æwiczenie to mia³o pokazaæ, i ka dy ze sposobów postêpowania ma swoje zalety, ale aden nie jest pozbawiony wad, do których nale y na przyk³ad: utrata poczucia osobistego wp³ywu przy decyzjach podejmowanych jednoosobowo (lub przez w¹sk¹ grupê), czasoch³onnoœæ i energoch³onnoœæ procedur osi¹gania konsensusu, ryzyko zwi¹zane z tyrani¹ wiêkszoœci w wypadku decyzji podjêtych w wyniku g³osowania. ZAKOÑCZENIE 4. Jak najlepiej podj¹æ tê decyzjê? (quiz). Aby sprawdziæ, czy uczniowie i uczennice zrozumieli, w jakich sytuacjach warto stosowaæ ka d¹ z metod podejmowania decyzji, wyœwietl za pomoc¹ rzutnika lub rozdaj wszystkim æwiczenie Jak najlepiej podj¹æ tê decyzjê? (znajdziesz je w podrêczniku na s. 22). Poproœ, aby ka dy samodzielnie spróbowa³ odpowiedzieæ na zadane w nim pytania, zapisuj¹c odpowiedzi na kartce lub w zeszycie, a nastêpnie wspólnie omówcie odpowiedzi i spróbujcie je uzasadniæ. Zwróæ uwagê, e decyzja pilota, mimo e zosta³a podjêta jednoosobowo, nie jest niedemokratyczna, a odpowiedzi na pytanie o decyzjê rodziny dotycz¹c¹ wspólnego wyjazdu mog¹ byæ bardzo ró ne, w zale noœci od osobistych doœwiadczeñ poszczególnych dzieci. Jeœli w trakcie dyskusji oka e siê, e uczniowie i uczennice dostrzegaj¹ przydatnoœæ trzech sposobów podejmowania decyzji w zale noœci od konkretnego problemu decyzyjnego cel zajêæ zosta³ osi¹gniêty. 5. Uzgadnianie, decyzje lidera, g³osowanie praca domowa. Poproœ uczniów i uczennice, by w domu zapoznali siê z tekstem Uzgadnianie, decyzje lidera, g³osowanie zawieraj¹cym krótk¹ charakterystykê trzech procedur podejmowania decyzji i uzupe³nili notatki w zeszycie dotycz¹ce wad i zalet poszczególnych sposobów podejmowania decyzji. Przypomnij im te o zadaniu zwi¹zanym z podjêciem decyzji za pomoc¹ drzewa decyzyjnego. 5. Negocjacje zamiast k³ótni Sytuacja, w której realizacja interesów kilku (dwu lub wiêcej) stron jest trudna albo niemo liwa, prowadzi do konfliktu. W zbiorowoœci (grupie nieformalnej, spo³ecznoœci lokalnej czy w pañstwie), która chce rz¹dziæ siê zasadami demokracji, ró ne grupy maj¹ prawo do prezentowania i promocji w³asnych interesów, co powoduje, e konflikt staje siê nieuniknionym i naturalnym elementem ycia publicznego. Uczniowie i uczennice poznaj¹ ró ne strategie zachowañ w sytu-

21 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie 21 acjach konfliktowych i æwicz¹ umiejêtnoœci niezbêdne do rozwi¹zywania sporów za pomoc¹ negocjacji, a nie poprzez dominacjê b¹dÿ uleganie. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 1.2) wymienia i stosuje podstawowe sposoby podejmowania wspólnych decyzji; 1.3) przedstawia i stosuje podstawowe sposoby rozwi¹zywania konfliktów w grupie i miêdzy grupami. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI rozpoznaæ na przyk³adzie stanowiska oraz interesy stron konfliktu i wskazaæ mo liwe sposoby jego rozwi¹zania; wskazaæ i stosowaæ trzy style zachowania w sytuacji konfliktowej w grupie i miêdzy grupami; wskazywaæ mo liwe rozwi¹zania sporów dotycz¹cych ycia szkolnego. METODY PRACY praca w grupie praca w parach miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca praca z tekstem gra symulacyjna ŒRODKI DYDAKTYCZNE miniankieta Jaakonflikty JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. O co siê k³ócimy? (praca w grupach). Podziel uczniów i uczennice na kilkuosobowe grupy i poproœ, by odpowiedzieli na nastêpuj¹ce pytania: Oco ludzie siê k³óc¹ lub spieraj¹? Czy spór mo e byæ po yteczny? Poproœ, by zilustrowali swoje odpowiedzi przyk³adami zarówno z ycia prywatnego, jak i publicznego (patrz: æwiczenie na s. 23). Zwróæ uwagê, jak ró ne mog¹ byæ reakcje ludzi na sytuacje konfliktowe. Wyjaœnij, e wystêpuj¹ trzy najczêœciej stosowane strategie zachowañ w sytuacji konfliktu: agresywne postêpowanie nasilaj¹ce konflikt, unikanie konfliktu za wszelk¹ cenê, szukanie konstruktywnego rozwi¹zania. Omów krótko trzy style rozwi¹zywania konfliktów: styl twardy twoje interesy s¹ najwa niejsze, interesy innych ciê nie obchodz¹, akceptujesz tylko twoje propozycje rozwi¹zania sporu; styl miêkki robisz wszystko, by nie wejœæ w konflikt, a jeœli jest to niemo liwe, zgadzasz siê na warunki, które stawia druga strona, nawet jeœli dzieje siê to kosztem twoich potrzeb; s. 14 ćw. 1

22 22 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie styl negocjacyjny dbasz o realizacjê swoich potrzeb, przedstawiasz je i starasz siê poznaæ potrzeby drugiej strony, wspó³pracujesz w wymyœlaniu i wyborze konstruktywnego rozwi¹zania, które pozwoli zrealizowaæ wasze interesy. Zaznacz, e prawie wszystkie informacje i procedury przedstawione na lekcji odnosz¹ siê tak e do konfliktów, w których stronami nie s¹ grupy, lecz pojedyncze osoby, a tak e do sytuacji, gdy konflikt dotyczy wiêcej ni dwu stron. ROZWINIÊCIE 2. Spróbujmy siê dogadaæ (rozmowa nauczaj¹ca, gra symulacyjna). Zwróæ uwagê, e negocjacje to taki sposób rozwi¹zywania konfliktów, który opiera siê na zasadzie uwzglêdniania interesówwszystkichstron. Znajduje zastosowanie nie tylko w rozmowach miêdzy partnerami handlowymi, ale tak e w rozwi¹zywaniu konfliktów miêdzy grupami (np. pracownicy i pracodawcy, zwi¹zek zawodowy i pracodawca, partie polityczne d¹ ¹ce do utworzenia koalicji, uczniowie i dyrekcja szko³y) czy nawet dwojgiem ludzi (np. dyrektor i pracownik, rodzic i dziecko). Zapowiedz uczniom, e teraz wezm¹ udzia³ w symulacji negocjacji grupowych, najlepiej dotycz¹cych ycia uczniów w szkole (patrz: æwiczenie na s ). Porozmawiaj przed lekcj¹ z nauczycielami, przedstawicielami samorz¹du szkolnego oraz opiekunem samorz¹du i zapytaj, czy kiedykolwiek w szkole spotkali siê z jakimœ konfliktem pomiêdzy uczniami, uczniami a nauczycielami itp. Jeœli tak, wykorzystaj podany przyk³ad podczas lekcji, wówczas uczniowie bêd¹ mogli przeæwiczyæ nie tylko umiejêtnoœæ negocjacji, ale tak e zrobi¹ krok w kierunku rozwi¹zania pal¹cego problemu. Podziel klasê na dwie grupy mo esz to zrobiæ w sposób arbitralny, losowy albo zgodniezichprawdziwymipreferencjami(ostatnisposóbbêdziemo liwyjedynie wówczas, gdy oka e siê, e obie grupy s¹ tak samo liczne i silne ). Wybierzcie z ka - dej grupy po trzech przedstawicieli g³ównych negocjatorów. Nastêpnie wyjaœnij, na czym polega konflikt. Podczas gdy uczniowie naradzaj¹ siê w swoich zespo³ach (maj¹ sformu³owaæ swoje stanowisko i spisaæ przemawiaj¹ce za nim argumenty), mo esz zapisaæ na tablicy etapy negocjacji (znajdziesz je w serwisie KOSS online). Poleæ, aby negocjatorzy usiedli naprzeciwko siebie i spróbowali rozwi¹zaæ konflikt. Wska lub poleæ uczniom wybranie osoby, która bêdzie pe³ni³a funkcje sekretarza. Pilnuj, by uczniowie przestrzegali ustalonych wczeœniej zasad, w tym kolejnoœci etapów negocjacji, szukali rozwi¹zania dopiero wtedy, gdy poznaj¹ interesy drugiej strony, formu³owali, a nastêpnie zapisywali na du ym arkuszu lub tablicy zarówno interesy wspólne, jak i sprzeczne. Negocjacje powinny mieæ co najmniej dwie tury: po zapisaniu interesów negocjatorzy spotykaj¹ siê na chwilê ze swoimi zespo³ami, wys³uchuj¹ komentarzy cz³onków grupy i razem z nimi zastanawiaj¹ siê, jakie propozycje mo na z³o yæ drugiej stronie. Przed przyjêciem ostatecznego rozwi¹zania czasem konieczna jest jeszcze jedna konsultacja negocjatorów z ca³ym zespo³em. W przypadku gdy negocjatorom nie uda siê dojœæ do porozumienia, przypomnij, jakie mog¹ byæ tego konsekwencje. Warto ich równie zapytaæ, jak siê czuj¹ w tej sytuacji oraz co zrobiliby inaczej, by osi¹gn¹æ porozumienie. W omówieniu æwiczenia zwróæ uwagê na to, jak negocjatorzy czuli siê w czasie rozmów i czy udawa³o im siê przestrzegaæ ustalonych zasad, czy s¹ zadowoleni z przebiegu i wyniku negocjacji, a mo e maj¹ poczucie, e pope³nili jakieœ b³êdy.

23 Podstawowe umiejêtnoœci obywatelskie Bajka z mora³em (praca w parach). Przypomnij o tym, e nie zawsze stronom konfliktu udaje siê dojœæ do porozumienia. Zazwyczaj ze strat¹ dla wszystkich uczestników konfliktu. Zaproponuj uczniom, by w parach opowiedzieli sobie przedstawion¹ w æwiczeniu Bajka z mora³em (s. 24) historyjkê obrazkow¹ z mora³em, zachêcaj¹c¹ do konstruktywnego rozwi¹zywania konfliktów. Zanim zaczn¹ opowiadanie, powinni u³o yæ poszczególne obrazki we w³aœciwej kolejnoœci (mog¹ to zrobiæ w serwisie KOSS online!). ZAKOÑCZENIE 4. Konflikty i mediacje (praca w³asna, praca z tekstem). Poproœ uczniów i uczennice o odczytanie tekstu Konflikty i mediacje (s. 25) i zastanowienie siê, czym siê ró ni¹ negocjacje od mediacji. Poproœ, by w zeszytach spróbowali opisaæ rolê mediatora. Zapytaj, czy potrafi¹ podaæ przyk³ady jakichœ s³ynnych negocjacji i mediacji. Jeœli zajdzie taka potrzeba, opowiedz im o rozmowach Okr¹g³ego Sto³u w 1989 r., podkreœlaj¹c, jakie mia³y znaczenie dla przysz³oœci demokracji w Polsce (patrz: tekst w ramce na s. 26). 5. Negocjacje wokó³ nas praca domowa (praca w³asna). Poleæ uczniom i uczennicom, eby przejrzeli gazety z ostatnich dni, obejrzeli wiadomoœci telewizyjne lub pos³uchali audycji radiowych, weszli na strony serwisów internetowych i wynotowali wszystkie przyk³ady tocz¹cych siê w Polsce i na œwiecie negocjacji, a potem wybrali jedn¹ z nich i przygotowali krótk¹ notatkê wed³ug schematu: 1. Jakie s¹ strony negocjacji? 2. Czego dotycz¹ negocjacje? 3. Jakie s¹ stanowiska i interesy stron? 4. Kto reprezentuje strony? 5. Jak d³ugo tocz¹ siê negocjacje? 6. Czy by³y w nich momenty prze³omowe? 7. Jaki bêdzie twoim zdaniem ich ostateczny rezultat? (patrz: æwiczenie na s. 27). Podkreœl, e jeœli bêd¹ mieli trudnoœci ze znalezieniem przyk³adów w mediach, mog¹ opisaæ negocjacje znane im z historii. s. 14 ćw. 2 s. 14 ćw. 3

24

25 Rozdział II CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE

26 SZUKAMY ODPOWIEDZI NA PYTANIA: Co to znaczy, e cz³owiek jest istot¹ spo³eczn¹? Jak to siê dzieje, e dzielimy ludzi na swoich i obcych? Dlaczego rodzina jest taka wa na? Komu potrzebne s¹ normy i sk¹d siê bior¹? Komu mo na zaufaæ? Co to znaczy byæ tolerancyjnym cz³owiekiem? Co to jest odpowiedzialnoœæ i dlaczego ka dy ma jakieœ obowi¹zki? Kto tworzy szkoln¹ spo³ecznoœæ? Komu jest potrzebny samorz¹d uczniowski? Co zrobiæ, gdy prawa ucznia s¹ naruszane? Jak funkcjonuje wspó³czesne spo³eczeñstwo polskie? Jakie s¹ najwa niejsze problemy m³odych Polaków? NAUCZYCIELKO/NAUCZYCIELU, PAMIÊTAJ O SERWISIE INTERNETOWYM KOSS ONLINE KOSS online jest przeznaczony zarówno dla ciebie, jak i dla twoich uczniów. KOSS online to Ÿród³o dodatkowych materia³ów: æwiczeñ interaktywnych, artyku³ów, prezentacji, zdjêæ i filmów wideo. KOSS online mo na wykorzystywaæ podczas lekcji lub polecaæ go uczniom do pracy w domu. KOSS online to pomoc przy planowaniu i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. KOSS online zawiera linki do najciekawszych stron internetowych z zakresu edukacji obywatelskiej.

27 Cz³owiek w spo³eczeñstwie Cz³owiek istota spo³eczna Do najg³êbszych i najwa niejszych potrzeb cz³owieka nale y budowanie wiêzi z innymi, poczynaj¹c od zwi¹zków z najbli szymi, rodzin¹, przyjació³mi, a po uczestnictwow najwiêkszychwspólnotachi organizacjach. Spo³eczna natura cz³owieka sprawia, e czêsto jest on gotowy zrezygnowaæ z realizacji swych potrzeb w imiê dobra grupy, do której nale y (spo³ecznoœci lokalnej, narodu i pañstwa). Na zajêciach uczniowie i uczennice zapoznaj¹ siê z podstawowymi kategoriami socjologicznymi, takimi jak: jednostka, zbiorowoœæ, wspólnota, grupa, wiêÿspo³eczna, rola spo³eczna, spo³eczeñstwo. Przygl¹daj¹ siê te rodzinie jako najwa niejszej grupie spo³ecznej poznaj¹ jej funkcje, historiê oraz wspó³czesny model. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 2.1) podaje przyk³ady zbiorowoœci, grup, spo³ecznoœci i wspólnot; charakteryzuje rodzinê i grupê rówieœnicz¹ jako ma³e grupy; 2.4) rozpoznaje role spo³eczne, w których wystêpuje, oraz zwi¹zane z nimi oczekiwania; 2.5) wyjaœnia, jak tworz¹ siê podzia³y w grupie i w spo³eczeñstwie (np. na swoich i obcych ), i podaje mo liwe sposoby przeciwstawiania siê przejawom nietolerancji; 3.1) charakteryzuje odwo³uj¹c siê do przyk³adów wybrane warstwy spo- ³eczne, grupy zawodowe i style ycia. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, czym jest: spo³eczeñstwo, zbiorowoœæ, wspólnota, grupa spo³eczna, oraz podaæ ich przyk³ady; wskazaæ, do jakich wspólnot i grup nale y; oceniæ, jak¹ rolê odgrywaj¹ w yciu inni ludzie i jakie wiêzi go z nimi ³¹cz¹; wyjaœniæ na przyk³adach jak tworz¹ siê podzia³y na swoich i obcych ; scharakteryzowaæ rodzinê jako ma³¹ grupê spo³eczn¹, odwo³uj¹c siê do ró nych modeli ycia rodzinnego. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca praca z tekstem mapa myœlowa praca w grupach lub w parach ŒRODKI DYDAKTYCZNE arkusze papieru, flamastry, kredki JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Cz³owiek yje wœródinnych (rozmowa nauczaj¹ca, praca z tekstem, praca w³asna). Przeka informacje zawarte w tekœcie Cz³owiek yje wœród innych

28 28 Cz³owiek w spo³eczeñstwie s. 16 ćw. 1 s. 17 ćw. 4 (s. 31). Niech uczniowie i uczennice staraj¹ siê zanotowaæ w kilku krótkich has³ach to, co ich zdaniem jest w tekœcie najwa niejsze. Wska dwóch, trzech uczniów, którzy odczytaj¹ swoje notatki. SprawdŸ, czy wszyscy rozumiej¹ pojêcia: jednostka, spo³eczeñstwo, zbiorowoœæ, grupa, wspólnota, wiêÿ spo³eczna. W razie w¹tpliwoœci, odeœlij do s³owniczka zamieszczonego na koñcu podrêcznika. ROZWINIÊCIE 2. Twój kwiat (praca w³asna, mapa myœlowa, rozmowa nauczaj¹ca). Odwo³uj¹c siê do przedstawionego w Cz³owiek yje wœród innych obrazu zwi¹zków jednostki ze spo³eczeñstwem, poproœ, by uczniowie narysowali schematyczn¹ mapê swoich zwi¹zków z innymi ludÿmi i grupami. Poleæ, aby uczniowie przeanalizowali wiêzi i kontakty ³¹cz¹ce ich z cz³onkami jednej ze wspólnot wyodrêbnionej na ich schemacie (patrz: æwiczenie na s. 32). Poproœ, aby spróbowali okreœliæ charakter tych wiêzi, czy s¹ one d³ugo-, czy krótkoterminowe, czêste czy rzadkie, nieformalne czy formalne, oparte b¹dÿ nie na wiêzach krwi, a tak e, aby okreœlili swoj¹ rolê w grupie i oczekiwania innych cz³onków grupy wobec nich. Zapytaj, jak nale y postêpowaæ, aby dobrze wywi¹zywaæ siê ze swojej roli i czy zawsze siê to udaje? Mapie mo e towarzyszyæ zwi¹zane z jej treœci¹ motto lubkrótkicytatztekstualeksandrahertza wybrany przez samego ucznia. 3. Swoi i obcy (rozmowa nauczaj¹ca). Z pewnoœci¹ uczniowie na swoim schemacie uwzglêdni¹ grupê rówieœników. Zapytaj, co oprócz wieku ich ³¹czy (moda, zainteresowania, muzyka itp.). Zwróæ uwagê, e nie wszyscy tak samo siê ubieraj¹, czytaj¹ te same ksi¹ ki, s³uchaj¹ tej samej muzyki (patrz: ramka na s. 33). Czêsto odmienne zainteresowania oddalaj¹ nas od siebie, sprawiaj¹, e jesteœmywobec siebie nieufni; czasami ta nieufnoœæ przybiera formê patologiczn¹ (np. w postaci postaw szowinistycznych). Czy mi³oœnik muzyki rap ich zdaniem mo e siê zaprzyjaÿniæ z wielbicielem muzyki klasycznej i bêdzie chcia³ spêdziæ z nim wolny czas? Czy kibic Górnika Zabrze jest w stanie porozumieæ siê z kibicem Polonii Bytom? Poproœ ich, by podawali przyk³ady z ycia, literatury lub filmu. 4. Rodzina, ach rodzina (praca z tekstem, praca w parach). Poproœ uczniów, by w parach przeczytali tekst Rodzina, ach rodzina (s ) i wspólnie opracowali notatkê powinny siê w niej znaleÿæ nastêpuj¹ce informacje: Co to jest rodzina? Jakie funkcje spo³eczne spe³nia? Jakie s¹ jej typowe modele? 5. Nie ma jak rodzina (praca w³asna). Odwo³aj siê do map wiêzi opracowanych przez uczniów na pocz¹tku lekcji zapytaj ich, czy pojawi³a siê na nich rodzina. Prawdopodobnie wszyscy zaznaczyli tê grupê, poproœ ich dodatkowo, by na swoich mapach okreœlili, jak wa na jest dla nich wiêÿ rodzinna w porównaniu z innymi ³¹cz¹cymi ich wiêziami? (np. numeruj¹c kolejno grupy, do których nale ¹). Nastêpnie poleæ im æwiczenie Nie ma jak rodzina (s. 34), w którym nale y sformu³owaæ swoj¹ opiniê na temat wa noœci rodziny, odwo³uj¹c siê do wyników sonda y. Jeœli nie znamy dobrze klasy i relacji rodzinnych uczniów, nale y poprzestaæ na samodzielnej pracy uczniów. ZAKOÑCZENIE 6. Moim zdaniem zdania podsumowuj¹ce. Na zakoñczenie zajêæ zapytaj uczniów i uczennice, jak teraz rozumiej¹ Arystotelesowskie twierdzenie, e cz³owiek to istota spo³eczna? Poproœ, by w swoich wypowiedziach starali siê u ywaæ jak najwiêcej poznanych na lekcji pojêæ.

29 Cz³owiek w spo³eczeñstwie 29 s. 18 ćw Rodzinna mapa praca domowa. Powiedz te, e wykonuj¹c w domu æwiczenie Rodzinna mapa (s. 35), bêd¹ mieli okazjê przyjrzeæ siê swojej w³asnej rodzinie, zarówno tej najbli szej, jak i tej dalszej. Zachêæ ich, by pracê wykonali wspólnie z rodzeñstwem, rodzicami, dziadkami itp. Tego rodzaju wspó³praca mo e wzmocniæ wiêzi rodzinne, a jak zosta³o powiedziane podczas zajêæ s¹ one najwa niejsze spoœród wszystkich innych wiêzi spo³ecznych. 2. Regu³y spo³ecznej gry ycie spo³eczne, niezale nie od tego, jak du o swobody pozostawia obywatelom, rz¹dzi siê pewnymi regu³ami i normami zakorzenionymi w tradycji i zwyczaju albo wynikaj¹cymi z zasad moralnych czy prawa. Komu s¹ potrzebne takie normy (m.in. wzajemnoœæ, zaufanie i odpowiedzialnoœæ), w jaki sposób reguluj¹ one zachowania jednostek i grup, czy i jak mo na je zmieniaæ oto g³ówne pytania, na które uczniowie poszukaj¹ odpowiedzi. Podczas zajêæ uczniowie i uczennice dowiaduj¹ siê tak e, dlaczego zaufanie jest tak wa ne w yciu spo³ecznym i dlaczego w pañstwach, w których poziom zaufania jest niski, ycie jest trudniejsze. Poznaj¹ te rodzaje tolerancji, jej znaczenie i granice, æwicz¹ umiejêtnoœæ reagowania w sytuacjach, kiedy np. jedna osoba oœmiesza lub obra a drug¹. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 2.2) wyjaœnia na przyk³adach znaczenie podstawowych norm wspó³ ycia miêdzy ludÿmi, w tym wzajemnoœci, odpowiedzialnoœci i zaufania; 2.4) rozpoznaje role spo³eczne, w których wystêpuje, oraz zwi¹zane z nimi oczekiwania; 2.5) wyjaœnia, jak tworz¹ siê podzia³y w grupie i w spo³eczeñstwie (np. na swoich i obcych ) i podaje mo liwe sposoby przeciwstawiania siê przejawom nietolerancji. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, jakie znaczenie maj¹ wzajemnoœæ, odpowiedzialnoœæ, zaufanie i tolerancja w relacjach miêdzyludzkich; wymieniæ rodzaje i Ÿród³a norm; wskazaæ sytuacje ³amania norm i okreœliæ skutki takiego postêpowania; okreœliæ, jakie normy s¹ odpowiednie w danej sytuacji spo³ecznej; podaæ mo liwe sposoby przeciwstawiania siê nietolerancji; okreœliæ, co to s¹ obowi¹zki i z czego wynikaj¹; analizowaæ ró ne obowi¹zki i przewidywaæ konsekwencje ich wype³niania i niewype³niania; okreœliæ, na czym polega odpowiedzialnoœæ i co to znaczy byæ za coœ odpowiedzialnym. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca

30 30 Cz³owiek w spo³eczeñstwie s. 19 ćw. 1 s. 19 ćw. 2, 3 praca w grupach lub w parach praca z tekstem miniscenki ŒRODKI DYDAKTYCZNE du e arkusze papieru, kolorowe flamastry fragment tekstu Marii Ossowskiej Wzór obywatela w ustroju demokratycznym (na stronie KOSS online) JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Czy regu³y s¹ potrzebne? (rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ uczniów i uczennice, aby wyobrazili sobie, e znajduj¹ siê w klasie, w której nie obowi¹zuj¹ adne zakazy. Daj im na to oko³o sdwóch minut, prosz¹c, by robili wszystko, co chc¹, tak jednak, by niczego nie niszczyli, nikomu nie robili krzywdy i nie wychodzili z klasy (patrz: æwiczenie na s. 36). Po krótkiej chwili poproœ, by zajêli swoje miejsca i zapytaj, co zwykle niedozwolonego w klasie ka dy z nich zrobi³. Zapiszcie to na tablicy. Do jakich innych sytuacji pasuj¹ poszczególne zachowania? Czy mo na wskazaæ zachowania, które s¹ zawsze niestosowne? Dlaczego? Podkreœl wy sz¹ rangê norm religijnych i moralnych ni norm obyczajowych. ROZWINIÊCIE 2. Normy i zasady rozpoznawaæ, respektowaæ, zmieniaæ (praca z tekstem). Poleæ uczniom, by przeczytali historyjkê Jak siê zachowaæ? (s. 38). Poproœ ich, by zastanowili siê, jak powinni post¹piæ jej bohaterowie. Z jakiej zasady to wynika? Przeka nastêpnie informacje zawarte w tekœcie Normy i zasady rozpoznawaæ, respektowaæ, zmieniaæ (s ). SprawdŸ, czy uczniowie go zrozumieli, prosz¹c o zilustrowanie wymienionych w nim rodzajów norm i zasad przyk³adami z ich w³asnego ycia. Odwo³uj¹c siê do wczeœniejszej historyjki, podyskutujcie te przez chwilê o normach moralnych, które organizuj¹ ycie ludzi, choæ zazwyczaj nie s¹ wprost zapisywane w regulaminach, ustawach czy kodeksach. Takimi normami s¹ np. uczciwoœæ, tolerancja i wzajemnoœæ. 3. Zaufanie a zadowolenie z ycia (rozmowa nauczaj¹ca, praca w³asna). Wyjaœnij, e z wzajemnoœci¹ wi¹ e siê zaufanie. Przywo³aj s³owa Francisa Fukuyamy, amerykañskiego politologa i ekonomisty: Je eli cz³onkowie grupy oczekuj¹ od innych uczciwego postêpowania, na którym mo na polegaæ, musz¹ ufaæ sobie nawzajem. Zaufanie jest jak smar, który usprawnia funkcjonowanie wszelkich grup i organizacji. Zwróæ uwagê, e bez zaufania nie mia³yby sensu adne normy ani te pisane, ani te niepisane. O tym, jak wa ne jest zaufanie dla jakoœci ycia spo³eczeñstwa, uczniowie mog¹ siê dowiedzieæ, analizuj¹c zamieszczony w æwiczeniu schemat (s. 37) i odpowiadaj¹c na pytania. Poleæ, by samodzielnie wykonali to zadanie. Nastêpnie ochotnicy przedstawiaj¹ swoje odpowiedzi; w razie koniecznoœci, skoryguj lub uzupe³nij odpowiedzi uczniów. 4. Obowi¹zek i odpowiedzialnoœæ (miniwyk³ad). Na podstawie tekstu Obowi¹zek i odpowiedzialnoœæ (s. 39) omów z uczniami zwi¹zki pomiêdzy obowi¹zkiem

31 Cz³owiek w spo³eczeñstwie 31 a odpowiedzialnoœci¹, wyjaœnij, co oznacza sformu³owanie byæ za coœ odpowiedzialnym. Powiedz, e przede wszystkim odnosi siê ono do zakresu odpowiedzialnoœci, która zwi¹zana jest z jakimœ stanowiskiem, zawodem lub rol¹ spo³eczn¹. Na przyk³ad dyrektor waszej szko³y odpowiedzialny jest za zatrudnienie nauczycieli, a panie sprz¹taczki za utrzymanie porz¹dku. Wyra enie on jest odpowiedzialny za mo e jednak niekiedy odnosiæ siê do odpowiedzialnoœci za spowodowanie jakiegoœ zdarzenia. Czasem z powodu niewype³nienia przez kogoœ obowi¹zków nastêpuje zdarzenie przynosz¹ce szkodê innym. Tego rodzaju zdarzenie mo e byæ umyœlne (je eli ktoœ chce spowodowaæ dane zdarzenie) lub nieumyœlne (jeœli nie chce spowodowaæ danego zdarzenia). Poproœ o podanie przyk³adów umyœlnych i nieumyœlnych dzia³añ, które wyrz¹dzi³y szkodê innym. 5. Kto jest za to odpowiedzialny? (praca w³asna lub praca w parach, rozmowa nauczaj¹ca). Wybierz jakieœ niekorzystne zjawisko lub zdarzenie, które mia³o miejsce w waszej szkole, s¹siedztwie lub gminie (mo esz te wykorzystaæ przyk³ady zamieszczone w æwiczeniu pod tym samym tytu³em w serwisie KOSS online). Przedstaw je uczniom i poproœ, by wykorzystuj¹c zamieszczon¹ w podrêczniku tabelê odpowiedzialnoœci, przeanalizowali je, zastanawiaj¹c siê: Kto jest odpowiedzialny? Za co jest odpowiedzialny? Jakie obowi¹zki nie zosta³y dope³nione? Czy dzia³anie, które spowodowa³o zdarzenie, by³o umyœlne czy nieumyœlne? Notatkê zapisuj¹ w zeszycie. Aby mogli lepiej zrozumieæ problem odpowiedzialnoœci, zaproponuj im jako zadanie domowe æwiczenie w serwisie KOSS online Katastrofa. Zapytaj, na czym polega trudnoœæ w okreœleniuodpowiedzialnoœcizadane zdarzenie, i zwróæ uwagê na nieznajomoœæ niektórych faktów, problem z ustaleniem intencji ró nych osób i inne przeszkody. Na zakoñczenie poproœ uczniów, aby wykorzystuj¹c tabelê odpowiedzialnoœci, przeanalizowali jakieœ zdarzenie, które mia³o miejsce w waszej szkole, s¹siedztwie czy gminie. Uczniowie powinni zwróciæ uwagê na to, jak trudno niekiedy okreœliæ osoby odpowiedzialne za to, co siê wydarzy³o. 6. Bez tolerancji ani rusz (rozmowa nauczaj¹ca, praca z tekstem, miniscenki). Równie wa n¹ norm¹ jak odpowiedzialnoœæ jest tolerancja. Zapytaj uczniów, czym dla nich jest tolerancja. Po kilku wypowiedziach uczniów poleæ przeczytanie tekstu Bez tolerancji ani rusz (s. 41). Upewnij siê, e rozumiej¹, na czym polega tolerancja negatywna i pozytywna. Poproœ o podanie przyk³adów lub sam je podaj. Aby poznaæ, jakie postawy wobec innych ludzi przyjmuj¹ uczniowie, poproœ ich o wykonanie (najlepiej na forum klasy) æwiczenia Prawo do odmiennego zdania (s. 41). Warto te wykorzystaæ wczeœniejsz¹ pracê domow¹, w której uczniowie opisali nieznane im dotychczas zespo³y muzyczne, zupe³nie obce. Zachêæ uczniów, by jednym zdaniem wyrazili swoj¹ opiniê o prezentowanych przez innych zespo- ³ach i choæ pewnie z niektórymi opiniami trudno bêdzie siê zgodziæ, nie pozwól na dyskusje, protesty itp. Mo esz tak e poprosiæ uczniów, by obejrzeli któryœ z filmów z Filmoteki Szkolnej (patrz: æwiczenie pod tym samym tytu³em w serwisie KOSS online) i na jego temat wyrazili w³asne zdanie. W podsumowaniu mo esz zwróciæ uwagê uczniów na to, e bardzo wa na dla kszta³towania postawy tolerancji jest edukacja. Jej celem jest bowiem przeciwdzia³anie dyskryminacji i przemocy, motywowanej uprzedzeniami, wspieranie równoœci i ró norodnoœci, a tak e wprowadzanie zmian w rzeczywistoœci szkolnej, tworz¹cej czêsto uproszczony, wiêkszoœciowy i wzmacniaj¹cy stereotypy przekaz w treœci podrêczników i podstaw programowych; w organizacji procesów edukacyjnych czy s. 21 ćw. 7 s. 22 ćw. 9

32 32 Cz³owiek w spo³eczeñstwie s. 20 ćw. 5 s. 20 ćw. 4 wreszciew przestrzeniszko³y. Od wielulat edukacj¹ antydyskryminacyjn¹ zajmuje siê Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej (TEA) i Koalicja na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej. CEO tak e proponuje programy oraz wystêpuje z inicjatywami, które pomagaj¹ rozwijaæ wiedzê na temat mechanizmów dyskryminacji i wykluczenia oraz budowaæ wœród nauczycieli i uczniów kompetencje przeciwdzia³ania dyskryminacji ( Nagroda im. Ireny Sendlerowej, Nienawiœæ jestem przeciw, Liderzy i liderki tolerancji ). ZAKOÑCZENIE 7. Granice tolerancji podsumowanie (praca w³asna). Poleæ, by ka dy uczeñ spróbowa³ krótko sformu³owaæ zasadê wyznaczaj¹c¹ granicê tolerancji w postaci dwu-, trzyzdaniowej wypowiedzi. Jeœli to mo liwe, zbierz wszystkie wypowiedzi i wypisz je na jednym arkuszu papieru. Poproœ uczniów i uczennice, by na pocz¹tku nastêpnych zajêæ przeczytali swoje zasady oraz innych i postawili znak + przy tej, która ich zdaniem jest najlepsza. Wybrana w ten sposób norma postêpowania mo e zostaæ mottem klasy (albo zajêæ KOSS). Wywieœcie j¹ w widocznym miejscu i zapiszcie w zeszycie, by zawsze o niej pamiêtaæ i zawsze j¹ realizowaæ w yciu. 8. Gdzie tak mo na siê zachowaæ? praca domowa. Jako zadanie domowe zadaj uczniom i uczennicom æwiczenie Gdzie tak mo na siê zachowaæ? (s. 38). SprawdŸ na nastêpnej lekcji, czy poprawnie je rozwi¹zali. Æwiczenie to mog¹ rozwi¹zaæ w zeszycie lub na stronie KOSS online, wówczas wyniki poznaj¹ natychmiast! ÆWICZENIA DODATKOWE KOSS online (praca w³asna, przemówienie lub esej). O pomoc w realizacji zajêæ mo esz siê zwróciæ do nauczyciela jêzyka polskiego. Poproœ go, by uczniowie i uczennice na jego lekcji wspólnie przeanalizowali tekst Marii Ossowskiej o tolerancji zamieszczony w KOSS online. Nastêpnie napisz¹ krótkie wypracowanie/ /przemówienie, w którym spróbuj¹ przekonaæ swoich kolegów i kole anki z klasy, e bez tolerancji nie mog³oby sprawnie funkcjonowaæ wspó³czesne spo³eczeñstwo polskie. Wspólnie z polonist¹ ustalcie kryteria oceniania, wymyœlcie atrakcyjny sposób prezentacji uczniowskich wypowiedzi (np. jeœli to bêdzie przemówienie, kilka najciekawszych uczniowie i uczennice mog¹ zaprezentowaæ podczas szkolnej uroczystoœci; w przypadku wypracowañ, mo e warto je zamieœciæ w szkolnej gazetce?). 3. Szko³a jako wspólnota Szko³a jest czêœci¹ spo³ecznoœci lokalnej i powinna korzystaæ z jej zasobów ludzi, miejsc, instytucji a równoczeœnie w³¹czaæ siê w ycie swojej wspólnoty. Uczniowie i uczennice zastanawiaj¹ siê, kto mo e byæ zainteresowany dzia³aniem szko³y, i poznaj¹ trzechnajwa niejszych cz³onków spo³ecznoœci szkolnej (uczniowie, rodzice i nauczyciele). Dowiaduj¹ siê tak e, kto i za co odpowiada w szkole. Podczas zajêæ analizuj¹ zakres i formy dzia³ania samorz¹du oraz jego miejsce wœród innych organów funkcjonuj¹cych w szkole. Szukaj¹ pomys³ów na jego

33 Cz³owiek w spo³eczeñstwie 33 efektywne dzia³anie. Lekcja uœwiadamia te na podstawie dokumentów prawa miêdzynarodowego, polskiego prawaoœwiatowego oraz innych Ÿróde³, w tym statutów i regulaminów szkolnych jakie prawa i wolnoœci przys³uguj¹ uczniom i uczennicom. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 2.1) podaje przyk³ady zbiorowoœci, grup, spo³ecznoœci i wspólnot; charakteryzuje rodzinê i grupê rówieœnicz¹ jako ma³e grupy; 2.3) charakteryzuje ycie szkolnej spo³ecznoœci, w tym rolê samorz¹du uczniowskiego; wyjaœnia, na czym polega przestrzeganie praw ucznia. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI przedstawiæ cz³onków spo³ecznoœci szkolnej i wyjaœniæ, na czym polega ich odpowiedzialnoœæ za funkcjonowanie szko³y; wyjaœniæ, co to jest samorz¹d uczniowski; interpretowaæ zapisy statutu w³asnej szko³y dotycz¹ce uprawnieñ samorz¹du uczniowskiego; oceniæ przydatnoœæ samorz¹du dzia³aj¹cego w jego szkole w rozwi¹zywaniu problemów uczniów; wyjaœniæ, w jaki sposób w szkole wybierane s¹ w³adze samorz¹du, oraz oceniæ, na ile wybory te s¹ autentyczne i demokratyczne; wymieniæ, jakie prawa mu przys³uguj¹, oraz wskazaæ sposoby dzia³ania, jeœli zostan¹ one naruszone. METODY PRACY burza mózgów praca w grupach lub w parach praca z tekstem rozmowa nauczaj¹ca ranking diamentowy ŒRODKI DYDAKTYCZNE statut szko³y fragment ustawy o systemie oœwiaty (na stronie KOSS online) fragment Konwencji o Prawach Dziecka (tak e w KOSS online) JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Szko³a to (praca w³asna, praca w parach, rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ uczniów i uczennice, aby ka dy samodzielnie (na kartce) dokoñczy³ na piêæ ró nych sposobów zdanie: Szko³a to Podaj przyk³ad: Szko³a to miejsce, w którym spotykam siê z przyjació³mi. Nastêpnie poleæ, by w czwórkach porównali swoje odpowiedzi oraz odrzucili te najbardziej banalne i prowokacyjne. Niech wspólnie siê zastanowi¹, jak uczniowie postrzegaj¹ szko³ê. Nastêpnie przedstawiciele ka dej z grup prezentuj¹ wnioski na forum klasy (patrz: æwiczenie na s. 43).

34 34 Cz³owiek w spo³eczeñstwie s. 23 ćw. 2 s. 23 i 24 ćw. 1, 4 s. 24 ćw. 3 Podsumowuj¹c to æwiczenie, powiedz, e szko³a, tak jak inne instytucje publiczne, nie dzia³a w pró ni. Jej prawid³owe funkcjonowanie wymaga wspó³pracy z wieloma instytucjami. Warto, by uczniowie i uczennice orientowali siê, z jakimi urzêdami, organizacjami czy osobami wspó³pracuje szko³a, sk¹d siê bior¹ œrodki na jej utrzymanie, kto podejmuje decyzje dotycz¹ce najwa niejszych problemów. Szko³a to przecie nie tylko miejsce, w którym uczniowie zdobywaj¹ wiedzê, ale tak e miejsce, gdzie nabywaj¹ ró ne umiejêtnoœci potrzebne w doros³ym yciu. W szkole nawi¹zujemy pierwsze trwa³e kontakty z rówieœnikami, uczymy siê regu³ obowi¹zuj¹cych w relacjach miêdzy ludÿmi (wprowadÿ koniecznie okreœlenie szko³y jako wspólnoty). 2. Czego nam brakuje? (burza mózgów). Poproœ uczniów i uczennice, aby szybko wymienili, czego im brakuje w opisanej wczeœniej wspólnocie szkolnej i co u³atwi- ³oby im naukê oraz inne dzia³ania. Odpowiedzi zapisuj has³owo na tablicy. Nie komentuj, wspólnie tylko wykreœlcie najbardziej absurdalne propozycje. Poleæ, by podczas wykonania nastêpnego æwiczenia, w którym bêd¹ próbowali definiowaæ zadania cz³onków szkolnej spo³ecznoœci, zastanowili siê, kto mo e siê zaj¹æ za³atwieniem proponowanych przez nich spraw. ROZWINIÊCIE 3. Szko³a instytucja i spo³ecznoœæ (praca w³asna, praca z tekstem, rozmowa nauczaj¹ca). Poleæ uczniom, by ka dy indywidualnie przeczyta³ tekst Szko³a instytucja i spo³ecznoœæ (s. 44). Ich zadaniem bêdzie wynotowanie w zeszycie, we wczeœniej przygotowanej tabeli, wszystkich wymienionych tam cz³onków spo³ecznoœci szkolnej w lewej kolumnie wypisuj¹ cz³onków, a w prawej w³asne pomys³y na to, jakie zadania mog¹ realizowaæ w szkole. Ochotnicy odczytuj¹ swoje propozycje. Uzupe³nij pomys³y uczniów, opowiadaj¹c o zadaniach dyrektora szko³y, rady pedagogiczneji radyrodziców; wczasieminiwyk³adu uczniowie uzupe³niaj¹ tabelê w zeszycie. Zastanówcie siê, co ³¹czy wszystkich cz³onków oraz jakie maj¹ wzglêdem siebie wzajemne oczekiwania. Wyjaœnij im te, e wymienieni przez nich uczniowie to samorz¹d uczniowski. Dodaj te, e tego pojêcia u ywa siê tak e w odniesieniu do uczniowskich w³adz reprezentuj¹cych uczniów w szkole. 4. Co mo e samorz¹d uczniowski i klasowy? (praca z tekstem, praca w parach). Poleæ uczniom, by w dwójkach zapoznali siê z odpowiednimi zapisami w ustawie o oœwiacie oraz w statucie szko³y dotycz¹cymi kompetencji samorz¹du uczniowskiego. Mog¹ te przeczytaæ tekst w podrêczniku Co mo e samorz¹d uczniowski i klasowy? (s. 45). Poproœ, by siê zastanowili, które z tych kompetencji samorz¹d rzeczywiœcie posiada, a które zapisane s¹ tylko na papierze, i znaleÿli przyk³ady na potwierdzenie w³asnych opinii. Nastêpnie uczniowie prezentuj¹ swoje wnioski na forum klasy. 5. Wybory (rozmowa nauczaj¹ca). Zapytaj uczniów, czy brali udzia³ w ostatnich wyborach do samorz¹du? Poproœ, aby opowiedzieli o swoim dotychczasowym udziale w wyborach do samorz¹du, wskazuj¹c, co jest ich zdaniem warte naœladowania, a co powinno zostaæ zmienione. Wyjaœnij, co okreœla ordynacja wyborcza (zasady wyboru i odwo³ywania w³adz samorz¹du uczniowskiego) oraz jak mo na zorganizowaæ takie wybory. Zachêæ, by przed kolejnymi wyborami samorz¹dowymi skorzystali z materia³ów na KOSS online i i wspólnie

35 Cz³owiek w spo³eczeñstwie 35 siê zastanowili, w jaki sposób zorganizowaæ wybory w szkole, aby kandydaci reprezentowali wszystkie grupy uczniów, eby zag³osowa³o jak najwiêcej wyborców i eby zrobili to œwiadomie. 6. Prawa ucznia (rozmowa nauczaj¹ca, ranking diamentowy, praca w grupach). Wyjaœnij, e prawa ucznia to pojêcie umowne. Uczniom przys³uguj¹ przecie takie same prawa jak wszystkim ludziom, a ze wzglêdu na wiek tak e prawa, jakie przys³uguj¹ dzieciom. Wypisz na tablicy nazwy dokumentów zawieraj¹cych zestaw tych praw. Zaproponuj teraz, aby uczniowie pracuj¹c w grupach wybrali najwa niejsze prawa dziecka. Rozdaj zespo³om fragmenty Konwencji o Prawach Dziecka. Przydziel ka demu jedno prawo. Niech odczytaj¹ je na g³os i wspólnie siê zastanowi¹, które z nich dotycz¹ ycia szkolnego (np. prawo do edukacji, prawo do zrzeszania siê, prawo do odpoczynku itp.). Pracuj¹c metod¹ rankingu diamentowego, wybieraj¹ te, które s¹ dla nich najistotniejsze, i zapisuj¹ je w zeszycie. W tych samych zespo³ach szukaj¹ przyk³adów ³amania praw, które wybrali jako najwa niejsze. Poproœprzedstawicielio ich podanie,wypisz je po jednej stronie tablicy. Wspólnie zastanówcie siê, co mo na zrobiæ w ka dym z wymienionych przypadków. Nauczyciel uzupe³nia informacje, pos³uguj¹c siê tekstem o prawach ucznia oraz Co zrobiæ, gdy twoje prawa uczniowskie zosta³y naruszone? (patrz: ramka na s ). ZAKOÑCZENIE 7. Podsumowanie. Zapytaj uczniów i uczennice, jak rozumiej¹ s³owa mrówki obywatelskiej, która mówi: A gimnazjalisty i tak nikt nie skreœliz listy! (s. 49). Zwróæ ich uwagê na to, e prawa ucznia przys³uguj¹ wszystkim, nawet tym najbardziej niesfornym. A jednym z praw ucznia jest przecie prawo do edukacji. 8. Obowi¹zki, obowi¹zki praca domowa. Przypomnij, e oprócz praw uczniowie i uczennice maj¹ tak e obowi¹zki (patrz: æwiczenie na s. 49). Poleæ, by w domu wypisali ze statutu szkolnego wszystkie obowi¹zki (w zeszycie!). s. 24 ćw. 5 s. 24 ćw Jak yj¹ Polacy? Podczas zajêæ uczniowie i uczennice poznaj¹ strukturê polskiego spo³eczeñstwa, dowiaduj¹siê,cotojestklasa,warstwa,rozwarstwieniespo³eczne.napodstawie ró nych Ÿróde³ informacji diagnozuj¹ i opisuj¹ najwa niejsze problemy Polaków. Przygl¹daj¹ siê te swojej spo³ecznoœci lokalnej, a szczególnie m³odym ludziom, by w ramach projektu rozpoznaæ i rozwi¹zywaæ wybrane problemy. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 3.1 charakteryzuje odwo³uj¹c siê do przyk³adów wybrane warstwy spo- ³eczne, grupy zawodowe i style ycia; 3.2 omawia problemy i perspektywy yciowe m³odych Polaków (na podstawie samodzielnie zebranych informacji); 3.3 przedstawia wybrany problem spo³eczny wa ny dla m³odych mieszkañców swojej miejscowoœci i rozwa a jego mo liwe rozwi¹zania.

36 36 Cz³owiek w spo³eczeñstwie PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI scharakteryzowaæ na przyk³adzie wybran¹ warstwê spo³eczn¹ igrupêzawodow¹orazjejstyl ycia; rozpoznawaæ i definiowaæ najwa niejsze problemy spo³eczne spo³eczeñstwa polskiego; rozpoznaæ i zaprezentowaæ problemy dotycz¹ce m³odych ludzi w ich lokalnym œrodowisku oraz podaæ propozycjê rozwi¹zañ; samodzielnie wyszukiwaæ i interpretowaæ informacje dotycz¹ce perspektyw yciowych m³odych Polaków. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca burza mózgów praca z tekstem praca w grupach lub w parach miniankieta ŒRODKI DYDAKTYCZNE arkusze papieru, flamastry s. 25 i 26 ćw.1,2,3 s. 26 ćw. 4 JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Spo³eczeñstwo, w którym yjemy (praca w³asna, praca z tekstem, rozmowa nauczaj¹ca). Poleæ uczniom i uczennicom, aby przeczytali tekst Spo³eczeñstwo, w którym yjemy (s. 50). Nastêpnie poproœ, aby w parach spróbowali wypisaæ kryteria, które mo na zastosowaæ, by opisaæ podzia³y i zró nicowanie polskiego spo³eczeñstwa. Odczytajcie g³oœno kilka propozycji. Zapytaj, jak nazywamy grupy, które powstaj¹ w wyniku tych podzia³ów? SprawdŸ, czy uczniowie i uczennice rozumiej¹ terminy wystêpuj¹ce w tekœcie. 2. Zawody i style ycia (praca w parach). Poproœ uczniów i uczennice, aby w parach wybrali dowoln¹ grupê zawodow¹ i krótko j¹ scharakteryzowali, odpowiadaj¹c na pytania zamieszczone w æwiczeniu Zawody i style ycia (s. 51). Jeœli nie bêd¹ znali odpowiedzi na któreœ z nich, poleæ, by uzupe³nili je w domu (szukaj¹c informacji w ksi¹ kach, czasopismach, internecie czy bezpoœrednio u przedstawicieli danego zawodu). ROZWINIÊCIE 3. Minis³ownik spo³ecznych problemów (praca w grupach). Wyjaœnij, e w Polsce s¹ ludzie, którym yje siê dobrze, ale s¹ te i tacy, którzy borykaj¹ siê z ró nymi problemami materialnymi (np. bezrobociem, ubóstwem), zdrowotnymi (alkoholizm), wykluczeniem spo³ecznym itp. Poleæ uczniom, by wyobrazili sobie, e s¹ wspó³autorami Minis³ownik spo³ecznych problemów. Ich zadaniem jest opracowanie nastêpuj¹cych hase³: alkoholizm, bezrobocie, kryzys gospodarczy, nierównoœci spo³eczne, przestêpczoœæ, ubóstwo, wykluczenie spo³eczne (patrz: æwiczenie na s. 52). Podziel uczniów na 7 grup, rozlosuj pojêcia (ka da grupa opracowuje jedno has³o). Uczniowie, korzystaj¹c ze s³owników i internetu, przygotowuj¹ definicjê,

37 Cz³owiek w spo³eczeñstwie 37 zapisuj¹ j¹ na du ym arkuszu papieru, a nastêpnie g³oœno odczytuj¹ na forum klasy. Jeœli bêdzie to konieczne, skoryguj przygotowane definicje, po³¹cz wszystkie kartki z zapisanymi definicjami i powieœ w widocznym miejscu w klasie. Zachêæ tak e uczniów do indywidualnej pracy w domu ka dy powinien siê zastanowiæ, jakie inne has³a mog³yby siê znaleÿæ w s³owniku. Uczniowie mog¹ rozwi¹zaæ te to æwiczenie w serwisie KOSS online i za pomoc¹ formularza przes³aæ do redakcji swoje propozycje hase³. 4. M³odzi i ich problemy (miniankieta, analiza danych, praca z tekstem). Wypisz na tablicy (w jednej kolumnie) nastêpuj¹ce has³a: bezrobocie, czas wolny, kultura, sport, stosunki miêdzyludzkie, infrastruktura, uzale nienia, bieda, przestêpczoœæ, polityka lokalna. Poproœ, by ka dy zaznaczy³, który z tych problemów jest dla niego najwa niejszy, a który najmniej wa ny. Nastêpnie poleæ, by uczniowie porównali swoje oceny z wynikami badañ zamieszczonymi w æwiczeniu Najwa niejsze problemy naszej miejscowoœci (s. 53). Porozmawiajcie krótko o tym, sk¹d siê bior¹ ró nice w ocenie. Zaproœ uczniów do uwa nej lektury tekstu M³odzi i ich problemy (s ). ZAKOÑCZENIE 5. Problemy m³odych w naszej miejscowoœci (burza mózgów, rozmowa nauczaj¹ca, praca w grupach). Zapytaj uczniów i uczennice, w jaki sposób mo na siê dowiedzieæ, jak ich rówieœnicy postrzegaj¹ swoj¹ sytuacjê yciow¹ oraz jak oceniaj¹ szanse na przysz³oœæ. Wys³uchuj odpowiedzi do momentu, a pojawi siê propozycja badania, ankiety itp. Wyjaœnij zalety takiej formy zbierania informacji, a nastêpnie poproœ uczniów i uczennice, by dobrali siê w trójki i wspólnie u³o yli kilka pytañ, które mog³yby siê w takim badaniu znaleÿæ. Po krótkich prezentacjach na forum klasy uczniowie i uczennice uk³adaj¹ jedn¹ wspóln¹ listê, któr¹ bêd¹ mogli wykorzystaæ podczas realizacji projektu Problemy m³odych w naszej miejscowoœci.

38

39 Rozdział III SAMORZĄD LOKALNY

40 SZUKAMY ODPOWIEDZI NA PYTANIA: Jak dzia³a samorz¹d lokalny? Co to jest ma³a ojczyzna? Jaka jest gmina, w której mieszkacie, i wspólnota lokalna, do której nale ycie? Jak mo na promowaæ swoj¹ gminê? Jak powo³uje siê w³adze gminy i jakie maj¹ one uprawnienia? Jakie sprawy mo na za³atwiæ w urzêdach gminy i powiatu? Jak wype³nia siê druki urzêdowe? Jak jest prowadzona kampania wyborcza do w³adz lokalnych? Jak rada gminy podejmuje decyzje w sprawie bud etu? Jak obywatele mog¹ wp³ywaæ na decyzje w³adz? NAUCZYCIELKO/NAUCZYCIELU, PAMIÊTAJ O SERWISIE INTERNETOWYM KOSS ONLINE KOSS online jest przeznaczony zarówno dla ciebie, jak i dla twoich uczniów. KOSS online to Ÿród³o dodatkowych materia³ów: æwiczeñ interaktywnych, artyku³ów, prezentacji, zdjêæ i filmów wideo. KOSS online mo na wykorzystywaæ podczas lekcji lub polecaæ go uczniom do pracy w domu. KOSS online to pomoc przy planowaniu i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. KOSS online zawiera linki do najciekawszych stron internetowych z zakresu edukacji obywatelskiej.

41 Samorz¹d lokalny Moja gmina i mój samorz¹d Po reformie samorz¹dowej z 1990 roku gmina, która w PRL-u by³a tylko jednostk¹ podzia³u terytorialnego pañstwa, sta³a siê wyposa on¹ w osobowoœæ prawn¹ wspólnot¹ ludzi zamieszkuj¹cych wyodrêbniony obszar. We wspó³czesnej Polsce dzia³ania w³adz samorz¹dowych s¹ wysoko oceniane przez obywateli, a równoczeœnie stanowi¹ wype³nienie konstytucyjnych zasad pomocniczoœci i decentralizacji pañstwa. Na zajêciach uczniowie i uczennice zapoznaj¹ siê ze struktur¹ samorz¹du terytorialnego oraz ucz¹ siê o zadaniach w³adz gminnych, powiatowych i wojewódzkich. Przygl¹daj¹ siê równie swojej gminie jako ma³ej ojczyÿnie, czyli przestrzeni sk³adaj¹cej siê z miejsc bliskich i dobrze znanych. Zajêcia maj¹ zachêciæ do pog³êbiania wiêzi z miejscem, w którym yj¹; uczniowie i uczennice m.in. opracowuj¹ folder promuj¹cy swoj¹ gminê. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 16.1) uzasadnia potrzebê samorz¹dnoœci w pañstwie demokratycznym i podaje przyk³ady dzia³ania samorz¹dów zawodowych i samorz¹dów mieszkañców; 16.2) wyjaœnia, na czym polegaj¹ zasady decentralizacji i pomocniczoœci; odnosi je do przyk³adów z ycia w³asnego regionu i miejscowoœci; 17.1) przedstawia podstawowe informacje o swojej gminie, wydarzenia i postacizjejdziejów; 18.1) przedstawia sposób wybierania samorz¹du powiatowego i wojewódzkiego oraz ich przyk³adowe zadania; 18.2) porównuje na wybranych przyk³adach zakres dzia³ania samorz¹du wojewódzkiego z zakresem dzia³ania wojewody; 18.3) przygotowuje plakat, folder, stronê internetow¹ lub inny materia³ promuj¹cy gminê, okolicê lub region. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI podaæ przyk³ady samorz¹dów zawodowych i samorz¹dów mieszkañców; wyjaœniæ, co to jest samorz¹d terytorialny; wyjaœniæ na przyk³adzie w³asnej miejscowoœci na czym polegaj¹ zasady decentralizacji oraz pomocniczoœci; podaæ przyk³ady ponadgminnych w³adz samorz¹dowych oraz wyjaœniæ, jak s¹ wybierane; podaæ podstawowe informacje o swoim s¹siedztwie (œrodowisku lokalnym, wsi, osiedlu) i zlokalizowaæ je na mapie gminy; podaæ nazwê swojego powiatu i województwa i umieæ zlokalizowaæ je na mapie Polski; zaprezentowaæ wybrane informacje dotycz¹ce walorów swego regionu; wyjaœniæ, z czego wynikaj¹ konflikty w gminie. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca

42 42 Samorz¹d lokalny s. 27 ćw. 1 s. 28 ćw. 4 praca w grupach lub w parach praca z map¹ praca z tekstem burza mózgów minidyskusja mapa myœlowa ŒRODKI DYDAKTYCZNE mapa gminy mapa administracyjna Polski JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Wspólnota mieszkañców (rozmowa nauczaj¹ca). Zapytaj uczniów i uczennice, czy wiedz¹, kto mieszka na ich ulicy lub w s¹siedztwie ich domu, przy jakiej okazji spotyka swoich s¹siadów, co ³¹czy jego i jego rodzinê z ludÿmi z s¹siedztwa? Wyjaœnij im na podstawie tekstu Wspólnota mieszkañców (s. 57) znaczenie terminów s¹siedztwo oraz gmina. Po³ó nacisk na ten aspekt pojêcia gmina, który oznacza zbiór wielu s¹siedztw, spo³ecznoœæ lokaln¹ czy wspólnotê terytorialn¹. Gmina rozumiana jako jednostkaadministracyjna bêdzietematemnastêpnych lekcji. Wska na mapie zasiêg gminy, w której mieszkacie. ROZWINIÊCIE 2. Folder o naszej gminie (burza mózgów, projekt uczniowski). Poproœ uczniów, aby wyobrazili sobie, e s¹ redaktorami lokalnej gazety i maj¹ sporz¹dziæ kilkustronicowy ilustrowany informator o swojej gminie. Zadaj klasie pytanie: Jakie informacje powinny siê w nim znaleÿæ? Zapisuj na tablicy propozycje uczniów. Uporz¹dkujcie je, a nastêpnie wybierzcie najwa niejsze i najciekawsze (patrz: æwiczenie na s ). Nastêpnie zaproponuj uczniom wspólne wykonanie folderupoœwiêconego gminie zadanie to mo e byæ zrealizowane w formie projektu uczniowskiego. Podziel uczniów na grupy i przydziel im zadania zwi¹zane z zebraniem informacji, zaprojektowaniem informatora oraz wykonaniem do niego rysunków lub zdjêæ. Mo ecie kolejn¹ lekcjê poœwiêciæ w ca³oœci na wykonanie takiego informatora (w jednej lub dwu wersjach), a nastêpnie jeœli to mo liwe odbiæ na ksero, aby ka dy uczeñ dosta³ przynajmniej jeden egzemplarz dla siebie. Je eli rezultat pracy bêdzie to uzasadnia³, postaraj siê, aby np. urz¹d gminy albo lokalna gazeta sfinansowa³y odbicie wiêkszej liczby egzemplarzy. Zastanówcie siê te nad form¹ prezentacji wykonanych przez uczniów prac. Jedn¹ z propozycji mo e byæ zorganizowanie wystawy po³¹czonej ze spotkaniem z osob¹, która w urzêdzie gminy zajmuje siê planowaniem przestrzennym. 3. Co to jest samorz¹d? (miniwyk³ad, praca w³asna). Na podstawie tekstu Co to jest samorz¹d (s ) wyjaœnij, co to samorz¹d, i podaj jego rodzaje. Poproœ uczniów, by w parach sformu³owali w³asn¹ definicjê samorz¹du (nie zagl¹daj¹c do podrêcznika) i zapisali j¹ w zeszytach. Ochotników poproœ o odczytanie definicji. 4. Kto ma siê tym zaj¹æ? (praca w parach, rozmowa nauczaj¹ca). Poleæ uczniom, by w dwójkach zaznaczyli w tabelce przerysowanej do zeszytu z podrêcznika (s. 59),

43 Samorz¹d lokalny 43 czym ich zdaniem powinna siê zajmowaæ w³adza centralna, a czym lokalna (patrz: æwiczenie w podrêczniku na s. 59, dostêpne tak e w serwisie internetowym KOSS online). Zapytaj, czy s¹ sprawy, którymi w³adza nie powinna siê zajmowaæ wcale, pozostawiaj¹c je trosce samych obywateli. Przeanalizuj odpowiedzi uczniów na forum klasy, zapytaj, dlaczego udzielali takich, a nie innych odpowiedzi. W przypadku gdy nie jest jasne, w czyich kompetencjach mieœci siê dany problem, uczniowie mog¹ zaznaczyæ dwie rubryki. Dotyczy to np. spraw wi¹ ¹cych siê z bezpieczeñstwem w gminie. Wa ne jest wyt³umaczenie, e sprawy lokalne rozstrzyga samorz¹d lokalny (gminny lub powiatowy), w zale noœci od tego, jak du ego obszaru i jak du ej spo³ecznoœci ta sprawa dotyczy, a sprawy ca³ego regionu rozstrzyga samorz¹d województwa, sprawy o znaczeniu ogólnopañstwowym rozstrzyga rz¹d i wojewoda jako jego przedstawiciel. 5. Sprzeczne potrzeby (miniwyk³ad). Przypomnij, e ogólnym zadaniem gminy jest realizowanie potrzeb wszystkich mieszkañców. Podkreœl, e nie jest to proste, i to nie tylko z powodów finansowych. Wyjaœnij na podstawie tekstu Sprzeczne potrzeby (s ) e wœród mieszkañców gminy lub powiatu istniej¹ ró ne grupy, które maj¹ podobne potrzeby, np. przedsiêbiorcy, ludzie bezdomni, pracownicy oœwiaty, m³odzi sportowcy itp. Obywatele nale ¹cy do takiej grupy choæ czêsto nic o sobie nie wiedz¹ s¹ ywotnie zainteresowani tym, aby w³adze lokalne podejmowa³y decyzje zgodne z ich d¹ eniami i potrzebami. Na przyk³ad przedsiêbiorcy woleliby, aby schronisko dla bezdomnych przenieœæ dalej od nowo wybudowanego eleganckiego centrum us³ugowo-handlowego, a bezdomni s¹ odmiennego zdania. Pracownicy oœwiaty naciskaj¹, aby nadwy kê bud etow¹ wydaæ na dofinansowanie szkó³, grupa m³odych sportowców zaœ prowadzi kampaniê na rzecz budowy oœrodka rekreacyjno-sportowego. Uœwiadom uczniom, e decyzje w³adz lokalnych zale ¹ czêsto od tego, w jaki sposób wspomniane grupy potrafi¹ informowaæ o swych oczekiwaniach i argumentowaæ na rzecz w³asnych interesów. Choæ oczywiste jest, e pewne grupy dysponuj¹ wiêkszymi mo liwoœciami wp³ywania na decyzje samorz¹du lokalnego (na przyk³ad przedsiêbiorcy w porównaniu z bezdomnymi), to jednak ka da grupa mo e sprawiæ, e jej g³os zostanie us³yszany. 6. W³adza na dole (miniwyk³ad). Poka mapê administracyjn¹ Polski. Na podstawie tekstu W³adza na dole (s ) wyjaœnij, e w Polsce, podobnie jak w innych krajach demokratycznych, w³adza podzielona jest pomiêdzy wiele ró nych instytucji. Najwa niejsz¹ rolê odgrywaj¹ w³adze centralne. Nie mo e byæ jednak tak, by wszystkie, nawet najdrobniejsze decyzje zapada³y w stolicy kraju. Ju w 1990 r. przywrócono samorz¹d w gminach, a w 1998 r. przeprowadzono reformê samorz¹dow¹. Decyzje i pieni¹dze znajduj¹ siê bli ej ludzi i spraw, których dotycz¹. Zwróæ uwagê na to, e dzia³alnoœæ w³adz wszystkich szczebli powinna mieæ charakter pomocniczy tam, gdzie sami ludzie nie mog¹ czegoœ zrobiæ, powinna im w tym pomóc gmina (np. szko³y, drogi, oczyszczalnie œcieków), natomiast tam, gdzie gmina sobie nie radzi, powinien wkroczyæ powiat (drogi ³¹cz¹ce gminy, szko³y œrednie dla uczniów z kilku gmin, szpitale). Tak e w³adza centralna ma charakter pomocniczy; nie posiada ona adnych samoistnych uprawnieñ, ma jedynie wspomagaæ ni sze spo³ecznoœci samorz¹dy lokalne i regiony. Zgodnie z zasad¹ pomocniczoœci ka da sprawa powinna byæ rozwi¹zywana na tak niskim szczeblu, jak to tylko mo liwe. Zasady decentralizacji i pomocniczoœci zapisane s¹ w Konstytucji RP. s. 29 ćw. 5 s. 29 ćw. 6

44 44 Samorz¹d lokalny s. 28 ćw. 2, 3 s. 29 ćw Powiat i województwo (praca w parach, mapa myœlowa). Przypomnij, e w poprzednim æwiczeniu zastanawiali siê, które zadania w pañstwie powinny nale eæ do w³adzy centralnej, a które do lokalnej, jakie zaœ sprawy powinni rozwi¹zywaæ sami obywatele. Powiedz, e podobne w¹tpliwoœci mieli twórcy polskiej reformy administracyjnej wprowadzonej w 1998 roku. Musieli wypracowaæ nie tylko nowe zasady podzia³u terytorialnego kraju, ale tak e rozstrzygn¹æ, jak ma wygl¹daæ podzia³ zadañ pomiêdzy w³adzê centraln¹, w³adzê regionaln¹ i ró ne szczeble w³adzy samorz¹dowej. Nie zawsze zgadzali siê co do tego, jak powinna przebiegaæ ta linia podzia³u zapewne i uczniowie, wykonuj¹c to æwiczenie, ró nili siê w opiniach na ten temat. Po³¹cz uczniów w pary. Poleæ, by pierwszy uczeñ przeczyta³ fragment tekstu na s. 62 dotycz¹cy powiatu, drugi województwa. Po lekturze uczniowie przekazuj¹ sobie najwa niejsze informacje. Mog¹ te sporz¹dziæ mapy myœlowe, na których znajd¹ siê informacje: co to jest powiat/województwo, zadania powiatu/województwa, organy powiatu/województwa. Wybrani uczniowie na zakoñczenie æwiczenia wskazuj¹ na mapie administracyjnej Polski swój powiat i województwo. 8. Za du o czy w sam raz? (minidyskusja). Powiedz, e decentralizacja w³adzy ma swoich zwolenników i przeciwników. Poproœ, by zapoznali siê z tekstem Za du o czy w sam raz? (s. 63). Zainicjuj minidyskusjê, pytaj¹c, czym ich zdaniem powinien siê zajmowaæ samorz¹d, a jakie sprawy lepiej pozostawiæ w gestii w³adzy centralnej? ZAKOÑCZENIE 9. Podsumowanie. Napisz na tablicy drukowanymi literami trzy has³a: gmina, powiat, województwo. Poleæ uczniom i uczennicom, by kolejno wymieniali najwa - niejsze informacje (has³a) dotycz¹ce tych jednostek samorz¹dowych. Zapisuj je w postaci mapy myœlowej. Jeœli pojawi siê jakaœ b³êdna propozycja, nie poprawiaj jej sam, zapytaj uczniów, czy maj¹ inne zdanie na ten temat. 10. Kto nami rz¹dzi (praca w³asna). Poproœ uczniów i uczennice, aby odpowiedzieli na pytania zawarte w æwiczeniu Kto nami rz¹dzi (s. 61). Jeœli nie bêd¹ znali odpowiedzi na jedno z nich, powinni uzupe³niæ æwiczenie w domu, korzystaj¹c z internetu lub prosz¹c o pomoc rodziców. Mog¹ te wykonaæ wizytówki osób rz¹dz¹cych w kraju, powiecie lub gminie. Zapytaj, czy wiedz¹, w jaki sposób s¹ wybierani poszczególni przedstawiciele w³adzy. Jeœli uczniowie i uczennice maj¹ trudnoœci z odpowiedzi¹ na to pytanie, przeanalizujcie wspólnie schemat W³adze samorz¹dowe (s. 63). Zachêæ uczniów i uczennice do przeczytania materia³ów zamieszczonych w serwisie KOSS online znajd¹ tam wiêcej informacji o w³adzach samorz¹dowych i ich kompetencjach. ÆWICZENIA DODATKOWE Kto jest za co odpowiedzialny? (KOSS online, praca w³asna). Jeœli w sali lekcyjnej masz dostêp do internetu, poleæ wykonanie æwiczenia online Kto jest za co odpowiedzialny?. Æwiczenie to jest dobrym sprawdzianem wiedzy uczniów i uczennic zdobytej podczas zajêæ, daje im równie mo liwoœæ natychmiastowego sprawdzenia wyników swojej pracy! Przed wykonaniem tego zadania powinni jednak zapoznaæ siê z list¹ zadañ samorz¹du terytorialnego (tak e w KOSS online).

45 Samorz¹d lokalny Jakie s¹ zadania samorz¹du gminnego? To, jak wygl¹da nasze codzienne ycie (np. dojazd do szko³y czy pracy, czystoœæ ulic i œrodowiska, miejsca rozrywki i rekreacji), w du ej mierze zale y od tego, jak funkcjonuje samorz¹d w gminie. Podczas zajêæ uczniowie i uczennice dowiaduj¹ siê, jak dzia³a gmina co stanowi jej maj¹tek, za co jest odpowiedzialny samorz¹d gminy, jakie zadania realizuje. Poznaj¹ zadania w³asne i zlecone samorz¹du oraz przygotowuj¹ siê do przeprowadzenia wœród mieszkañców swojej miejscowoœci badania ankietowego, pomagaj¹cego oceniæ sposób realizowania tych zadañ przez w³adze gminy. Dowiaduj¹ siê, co to jest bud et i jak siê go uchwala. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 17.2) wymienia najwa niejsze zadania samorz¹du gminnego i wykazuje, jak odnosi siê to do jego codziennego ycia; 17.4) nawi¹zuje kontakt z lokalnymi instytucjami publicznymi i organizacjami pozarz¹dowymi oraz podejmuje wspó³pracê z jedn¹ z nich (na miarê swoich mo liwoœci). PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wskazaæ, co wchodzi w sk³ad maj¹tku jego gminy; wymieniæ kilka przyk³adów zadañ realizowanych przez w³adze w³asnej gminy oraz oceniæ sposób realizowania tych zadañ; opracowaæ pytania do ankiety badaj¹cej jakoœæ realizacji zadañ przez gminê; wyjaœniæ, co to jest bud et gminy; podaæ przyk³ady dochodów i wydatków gminy; podaæ przyk³ad wykorzystania funduszy unijnych w swojej gminie. METODY PRACY miniwyk³ad praca w grupach lub w parach ankieta (opracowanie) praca z tekstem ŒRODKI DYDAKTYCZNE kartki papieru, flamastry, kredki itp. JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Czyje to jest? (praca w³asna, praca w grupach). Nawi¹zuj¹c do poprzedniej lekcji, wyjaœnij, e teraz bardziej szczegó³owo zajmiecie siê zadaniami w³adz gminy, poniewa w³aœnie w gminie zaspokajana jest wiêkszoœæ potrzeb wspólnoty lokalnej. s. 31 ćw. 1

46 46 Samorz¹d lokalny s. 32 ćw. 4 s. 33 ćw. 5, 6 s. 34 ćw. 7 s. 34 ćw. 8 Poproœ uczniów i uczennice, aby przypomnieli sobie swoj¹ drogê z domu do szko³y i wypisali na kartce wszystkie nieruchomoœci oraz ruchomoœci, które stanowi¹ ich zdaniem mienie gminne (patrz: æwiczenie na s. 64). Sporz¹dŸcie w klasie wspóln¹ listê komunalnego mienia. Mo esz te poleciæ rozwi¹zanie (w klasie lub w domu) æwiczenia pod tym samym tytu³em w KOSS online sprawdzaj¹cego, czy dobrze zrozumieli, co to jest mienie komunalne. Uzupe³nij wypowiedzi uczniów, korzystaj¹c z informacji zawartych w tekœcie Co ma gmina? (s. 64). Wspólnie uzupe³nijcie listê komunalnego mienia o te elementy, które w nim siê pojawi³y. ROZWINIÊCIE 2. Zadania samorz¹du gminnego (praca w grupach, miniwyk³ad). Poproœ o uwa ne przeczytanie tekstu Zadania samorz¹du gminnego (s. 65). Nastêpnie podziel klasê na 9 grup i przydziel ka dej po jednym zadaniu samorz¹du, które bêdzie mo na zilustrowaæ póÿniej plakatem lub rysunkiem. Zamiast opisu zadania wykorzystajcie podpisy pod ilustracje zaproponowane w æwiczeniu Co robi samorz¹d gminy? (s. 65). Grupy studiuj¹ przydzielone im teksty, identyfikuj¹ zadanie samorz¹du i przygotowuj¹ na ten temat miniwyk³ad dla reszty klasy (materia³y omawiaj¹ce wybrane zadania samorz¹du gminnego uczniowie znajd¹ na stronie internetowej KOSS online). Nastêpnie ka dy z zespo³ów przygotowuje plakat z has³em czy rysunkiem ilustruj¹cym dane zadanie samorz¹du gminnego. Przedstawiciele grup prezentuj¹ rezultaty pracy. Poproœ uczniów, by w domu spróbowali ustaliæ, jakie instytucje i przedsiêbiorstwa komunalne s¹ odpowiedzialne za wykonywanie tych zadañ w waszej gminie (patrz: æwiczenie Jak z tego korzystacie? na s. 66). 3. Badamy opinie mieszkañców (opracowanie ankiety, praca w grupach). Podziel uczniów na kilkuosobowe grupy i poproœ o opracowanie anonimowej ankiety na temat jakoœci us³ug œwiadczonych przez w³adze ich gminy. Ankietê tê powinni przeprowadziæ wœród mieszkañców najbli szej okolicy. Jako przyk³ad ankiety mo e pos³u yæ materia³ Badamy opinie mieszkañców (s. 66); szczegó³owe wskazówki, jak opracowaæ ankietê, znajduj¹ siê na stronie internetowej KOSS. Upewnij siê, czy ka dy z uczniów jest w stanie opracowaæ w³asn¹ ankietê i przeprowadziæ badanie. Jeœli uznasz, e opracowanie w³asnej ankiety jest zadaniem zbyt trudnym, mo esz zaproponowaæ wspólne przygotowanie pytañ. Jednolita wersja pytañ ankietowych umo liwi opracowanie wspólnych wyników. Uczniowie wyniki ankiet opracowuj¹ w zeszycie. 4. Dochody i wydatki gmin (miniwyk³ad). Przypomnij, e do najwa niejszych zadañ rady gminy nale y uchwalanie bud etu. Wyt³umacz, czym jest bud et, wykorzystuj¹c tekst Dochody i wydatki gmin (s. 67). Zapoznaj uczniów ze schematem ilustruj¹cym dochody i wydatki gminy Goleniów (s. 68) i poleæ, by sami znaleÿli informacje o bud ecie waszej gminy, a nastêpnie sporz¹dzili podobny schemat. Poproœ uczniów, aby sprawdzili, jaki procent wydatków bud etowych przeznaczony jest w waszej gminie na oœwiatê, w tym tak e na wasz¹ szko³ê. To du o czy ma³o? Uwaga! Mo na na lekcji wyznaczyæ dwóch uczniów, którzy wybior¹ siê do urzêdu, a nastêpnie sporz¹dz¹ notatkê o gminnych dochodach i wydatkach. 5. Unijne œrodki tak e dla nas praca domowa. Zapytaj uczniów, czy widzieli w swojej okolicy tablice informuj¹ce, e dana inwestycja wspó³finansowana jest ze

47 Samorz¹d lokalny 47 œrodków z Unii Europejskiej (mo e œwiadczyæ o tym odpowiednie oznaczenie i symbol). Zaproponuj, by na nastêpne zajêcia ka dy z uczniów spróbowa³ znaleÿæ przyk³ad jednego dzia³ania lub inwestycji w ich gminie lub powiecie w ten sposób dotowanego. Jeœli to mo liwe, niech sfotografuj¹ to miejsce, poszukaj¹ w internecie opisu itp. Mo na zebrany w ten sposób materia³ umieœciæ w szkolnej gablocie, opracowaæ multimedialn¹ prezentacjê lub przygotowaæ plakat, by wszyscy wiedzieli, e Unia finansuje tak e wasz¹ gminê. Wykonanie tego zadania mo e byæ ³atwiejsze, jeœli uczniowie nawi¹ ¹ kontakt z odpowiednimi urzêdnikami (patrz: æwiczenie na s. 68). ZAKOÑCZENIE 6. Badamy opinie mieszkañców praca domowa (przeprowadzenie ankiety). Zadaniem domowym bêdzie przeprowadzenie wspólnie opracowanej ankiety. Przypomnij uczniom i uczennicom, by wrêczaj¹c ankietê respondentom, wyjaœniali, e badaj¹ opinie mieszkañców gminy na potrzeby zajêæ prowadzonych w szkole. Ustal, ilu osobom ka dy uczeñ ma wrêczyæ ankietê. Wyniki ankiety przedyskutuj z uczniami i uczennicami na nastêpnej lekcji. Mo- ecie opublikowaæ je w gazetce szkolnej lub na stronie internetowej szko³y. Mog¹ staæ siê równie okazj¹ do spotkania z przedstawicielem samorz¹du, który by je skomentowa³ oraz odpowiedzia³ na pytania uczniów i uczennic. 7. Podsumowanie. Na koniec lekcji poproœ uczniów i uczennice, aby wymienili zadania wykonywane przez w³adze samorz¹dowe gminy oraz ocenili sposób ich realizacji. Zapytaj, z czego s¹ zadowoleni, co by poprawili, a co ca³kowicie zmienili. s. 32 ćw. 3 s. 31 ćw Z wizyt¹ w urzêdzie gminy Edukacja obywatelska nie mo e sprowadzaæ siê jedynie do przekazywania informacjinatematpañstwaczysamorz¹du.musi obejmowaæ tak e rzeczy bardziej przyziemne choæby rozwijaæ umiejêtnoœci przydatne podczas za³atwiania konkretnych spraw yciowych w urzêdach. Lekcja zapoznaje uczniów i uczennice z zadaniami, których realizacj¹ zajmuje siê urz¹d gminy (poszczególne jego wydzia³y), oraz z obowi¹zkami urzêdników wobec obywateli. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 17.2) wymienia najwa niejsze zadania samorz¹du gminnego i wykazuje, jak odnosi siê to do jego codziennego ycia; 17.4) nawi¹zuje kontakt z lokalnymi instytucjami publicznymi i organizacjami pozarz¹dowymi oraz podejmuje wspó³pracê z jedn¹ z nich (na miarê swoich mo liwoœci); 17.5) pisze podanie, krótki list w sprawie publicznej i wype³nia prosty druk urzêdowy; 17.6) odwiedza urz¹d gminy i dowiaduje siê, w jakim wydziale mo na za³atwiæ wybrane sprawy; 18.1) przedstawia sposób wybierania samorz¹du powiatowego i wojewódzkiego oraz ich przyk³adowe zadania;

48 48 Samorz¹d lokalny s. 34 ćw ) porównuje na wybranych przyk³adach zakres dzia³ania samorz¹du wojewódzkiego z zakresem dzia³ania wojewody. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI podaæ, gdzie mieszcz¹ siê urzêdy gminy i powiatu oraz przyk³ady spraw, które mo na tam za³atwiæ; napisaæ krótki list oraz podanie do urzêdu w wybranej sprawie; wype³niæ prosty formularz urzêdowy; sformu³owaæ kilka praktycznych rad dotycz¹cych za³atwiania spraw urzêdowych. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca praca z tekstem praca w grupach lub w parach wype³nianie formularzy wypowiedÿ pisemna ŒRODKI DYDAKTYCZNE kopie wniosku o wydanie dowodu lub innego formularza, który zdecydujesz siê wykorzystaæ podczas zajêæ JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Wizyta w urzêdzie (rozmowa nauczaj¹ca). Zapiszcie na tablicy adres urzêdu gminy (b¹dÿ ró ne adresy, je eli uczniowie i uczennice mieszkaj¹ w kilku ró nych gminach) oraz w³adz powiatu, na terenie którego le ¹ miejscowoœci uczniów i uczennic (patrz: æwiczenie na s. 69). Zapytaj, czy ktoœ z nich by³ w urzêdzie gminy i jak¹ sprawê tam za³atwia³ (sam b¹dÿ jego rodzice czy znajomi). Po³¹czcie wymieniane przez uczniów i uczennice sprawy w bardziej ogólne kategorie. ROZWINIÊCIE 2. Do kogo z t¹ spraw¹? (miniwyk³ad, praca w parach). Przypomnij, e nie wszystkie sprawy obywatel mo e za³atwiæ w urzêdzie gminy. Po reformie administracyjnej i samorz¹dowej, która wprowadzi³a powiaty, niektóre sprawy obywatele musz¹ za- ³atwiaæ w urzêdzie powiatowym. W gestii powiatu pozostaj¹ miêdzy innymi nastêpuj¹ce sprawy: prowadzenie szkó³ œrednich, artystycznych oraz specjalnych, nadzór sanitarno-epidemiologiczny, utrzymanie powiatowych instytucji kultury, budowa dróg powiatowych, pomoc spo³eczna (prowadzenie domów pomocy spo³ecznej), zwalczanie bezrobocia i wyp³acanie zasi³ków dla bezrobotnych, utrzymanie powiatowych obiektów i urz¹dzeñ u ytecznoœci publicznej, odpowiedzialnoœæ za dzia³alnoœæ s³u by zdrowia (w tym prowadzenie szpitali), ochrona œrodowiska i przyrody. Ide¹ reformy by³o, by obywatel nie musia³ za³atwiaæ prawie niczego w urzêdzie wojewódzkim funkcje us³ugowe województwa zosta³y bardzo ograniczone, zamiast tego samorz¹dowe w³adze wojewódzkie maj¹ planowaæ rozwój regionu i prowadziæ

49 Samorz¹d lokalny 49 dzia³ania promocyjne wœród krajowych i zagranicznych inwestorów. Przypomnij, e na poziomie województwa dzia³a te wojewoda, który jest przedstawicielem rz¹du jego zadaniem jest miêdzy innymi dbanie o to, by w³adze samorz¹dowe przestrzega³y prawa, oraz nadzorowanie s³u b mundurowych, w tym policji. Nowy system jest bardziej klarowny i przejrzysty ni poprzedni, nam wszystkim potrzeba jednak czasu, by go poznaæ. Zaproponuj, by uczniowie w parach na podstawie tekstu Do kogo z t¹ spraw¹? (s ) odpowiedzieli na pytania zawarte w æwiczeniu Co i gdzie? (s. 70) mog¹ to zrobiæ te w serwisie internetowym KOSS online. 3. Wype³niamy druki urzêdowe (praca w³asna). Wyjaœnij, e za³atwiaj¹c nawet najdrobniejsz¹ sprawê w urzêdzie, musimy czêsto wype³niaæ druki urzêdowe. Pierwszym formularzem, który samodzielnie wype³ni¹ na lekcji, bêdzie wniosek o wydanie dowodu osobistego. Rozdaj uczniom druki (dla ka dego jeden) i poproœ, by siê z nimi zapoznali. Odpowiedz na ewentualne pytania, a nastêpnie poleæ, by wype³nili wszystkie rubryki. Uczniowie w parach sprawdzaj¹, czy poprawnie wype³nili swoje wnioski (patrz: æwiczenie na s. 70). Najtrudniejsze rubryki omówcie na forum klasy. Jeœli uznasz, e wniosek o wydanie dowodu osobistego jest zbyt prosty, mo esz wykorzystaæ inne formularze. 4. Obywatelska broñ (praca z tekstem). Wyjaœnij, e obywatele mog¹ w ró ny sposób wp³ywaæ na sposób dzia³ania w³adz samorz¹dowych. Poproœ uczniów o uwa ne przeczytanie tekstu Obywatelska broñ (s ), a nastêpnie sprawdÿ, czy zapamiêtali zawarte tam informacje. Zwróæ uwagê, e decyduj¹c siê na zastosowanie którejœ z form wp³ywania na decyzje w³adz, obywatele powinni wzi¹æ pod uwagê kilka elementów, a przede wszystkim odpowiedzieæ sobie na pytania: Która forma bêdzie w tym wypadku najbardziej skuteczna? Która forma dostosowana jest do wagi i charakteru sprawy? 5. List do radnego (wypowiedÿ pisemna, praca w³asna). Wyjaœnij, e s¹ te inne, ³agodniejsze formy wyra ania w³asnego zdania zanim zaczniemy manifestowaæ lub blokowaæ drogi, warto napisaæ do radnego o zaistnia³ym problemie. Poinformuj uczniów, co taki list powinien zawieraæ (imiê i nazwisko oraz adres nadawcy, imiê i nazwisko radnego, do którego jest adresowany, zwiêz³e przedstawienie problemu wraz z propozycj¹ jego rozwi¹zania, podpis nadawcy). Poproœ, by ka dy z nich wybra³ sprawê, w której napisze list mog¹ skorzystaæ z propozycji zamieszczonych w æwiczeniu List do radnego (s. 72) lub zdecydowaæ siê na sprawê autentyczn¹, dotycz¹c¹ ich gminy. Listy uczniowie powinni napisaæ na oddzielnych kartkach (w klasie podczas lekcji lub w domu) zbierz je, a na nastêpnej lekcji krótko omów. Podpowiedz uczniom, e wzór listu znajd¹ w podrêczniku oraz na stronie KOSS online. ZAKOÑCZENIE 6. Podsumowanie. Poproœ uczniów i uczennice, by w zeszytach (nie zagl¹daj¹c do podrêcznika) zapisali po dwie sprawy, jakie mo na za³atwiæ w urzêdzie gminy, powiatu i województwa, a nastêpnie w parach sprawdzili swoje notatki. 7. Jaki wydzia³? praca domowa. Poleæ wykonanie krótkiego zadania domowego. Uczniowie i uczennice powinni uzupe³niæ tabelê, wpisuj¹c obokprzyk³adówspraw do za³atwienia nazwê wydzia³u, który za³atwia te sprawy w ich urzêdzie gminy (patrz: æwiczenie na s. 71). Æwiczenie to uczniowie i uczennice wykonuj¹ w zeszy- s. 35 ćw. 2 s. 39 ćw. 8 s. 39 ćw. 9 s. 37 ćw. 3

50 50 Samorz¹d lokalny cie. Poinformuj, e potrzebne informacje uzyskaj¹ od pracowników urzêdu. Zanim wybior¹ siê do urzêdu, powinni siê zapoznaæ z Krótkim poradnikiem petenta (s. 71). 4. Kto rz¹dzi w gminie? Mieszkañcy gminy maj¹ prawo do bezpoœredniego i wy³¹cznego rozstrzygania o jej sprawach, w tym do decydowania o sk³adzie rady gminy (b¹dÿ rady miejskiej), a tak e wyborze wójta, burmistrza lub prezydenta miasta jako najwa niejszychorganów w³adzy lokalnej. Podczas zajêæ uczniowie i uczennice zapoznaj¹ siê z organami gminy, ich kompetencjami oraz ze sposobem wy³aniania rady gminy. Dowiaduj¹ siê te, na czym polega praca radnych, dlaczego warto kontrolowaæ dzia³ania wybranych przedstawicieli gminy i jak to robiæ. Uœwiadamiaj¹ sobie, jak wa ne jest m¹dre g³osowanie, i dowiaduj¹ siê, jak krytycznie analizowaæ kampaniê wyborcz¹. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 17.3) przedstawia sposób wybierania i dzia³ania w³adz gminy, w tym podejmowania decyzji w sprawie bud etu; 17.4) nawi¹zuje kontakt z lokalnymi instytucjami publicznymi i organizacjami pozarz¹dowymi oraz podejmuje wspó³pracê z jedn¹ z nich (na miarê swoich mo liwoœci). PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wymieniæ wykonawcze i uchwa³odawcze organy w³adzy w gminie; opisaæ, w jaki sposób wybierana jest rada gminy; uzyskaæ w urzêdzie informacje dotycz¹ce procedury za³atwiania wybranej sprawy; wyjaœniæ, dlaczego warto kontrolowaæ dzia³ania wybranych przedstawicieli gminy; uzasadniæ znaczenie wyborów samorz¹dowych; wyjaœniæ, na czym polega kampania wyborcza; stworzyæ miniprogram wyborczy zwi¹zany z potrzebami swojej gminy, powiatu i/lub województwa. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca praca z tekstem praca w grupach lub parach burza mózgów JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Rozmowa nauczaj¹ca. Poleæ uczniom i uczennicom, by zajrzeli do przygotowywanych podczas pierwszych zajêæ wizytówek poproœ, by ochotnicy prze-

51 Samorz¹d lokalny 51 czytali, kto jest obecnie prezydentem/burmistrzem/wójtem waszej miejscowoœci. Czy pamiêtaj¹, kiedy zosta³ wybrany? Przypomnij uczniom datê ostatnich wyborów samorz¹dowych oraz kiedy odbêd¹ siê kolejne. Poproœ, by obliczyli, za ile lat bêd¹ po raz pierwszy uczestniczyæ w wyborach samorz¹dowych. Wyjaœnij, od kiedy mo emy bezpoœrednio wybieraæ w³adze w swojej gminie. ROZWINIÊCIE 2. W³adze gminy (praca z tekstem, rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ o zapoznanie siê z tekstem W³adze gminy (s. 74). Poniewa tekst jest d³ugi, warto go podzieliæ na fragmenty i rozdaæ uczniom. Nastêpnie wybrani uczniowie relacjonuj¹ swoje fragmenty tekstu reszcie klasy. Nawi¹zuj¹c do poprzedniej lekcji, przypomnij, e w powiecie i województwie podobnie jak w gminie istnieje podzia³ w³adz: w powiecie organem w³adzy uchwa³odawczej jest rada powiatu, a wykonawczej zarz¹d ze starost¹ na czele; w województwie uchwa³y podejmuje sejmik wojewódzki, a w³adzê wykonawcz¹ stanowi zarz¹d, któremu przewodniczy marsza³ek. Ponownie odeœlij ich do opracowanych na pierwszej lekcji wizytówek poproœ, by sprawdzili, kto jest starost¹ powiatu i marsza³kiem województwa. 3. Quiz samorz¹dowy (praca w grupach). Podziel uczniów na piêæ grup. Poleæ ka dej grupie przygotowanie odpowiedzi na jedno pytanie z Quizu samorz¹dowego dotycz¹cego sposobu powo³ywania w³adz samorz¹dowych (patrz: æwiczenie na s. 75). Odpowiedzi uczniowie prezentuj¹ na forum klasy. 4. Wybieramy radnych (burza mózgów, rozmowa nauczaj¹ca). Zapytaj uczniów, co ich zdaniem powinien zrobiæ kandydat na radnego, by mieszkañcy jego gminy oddali na niego g³osy. Propozycje uczniów zapisuj na tablicy. Na zakoñczenie wska te dzia³ania, które s¹ elementami kampanii wyborczej. Wyjaœnij znaczenie pojêæ kampania wyborcza i sztab wyborczy, odwo³uj¹c siê do wiedzy uczniów oraz tekstu Wybieramy radnych (s. 76). Poinformuj o roli kampanii wyborczej w procesie wy³aniania radnych jako reprezentantów spo³ecznoœci lokalnej. 5. Sprawdzaj tych, których wybierasz (rozmowa nauczaj¹ca). Na zakoñczenie podkreœl, e w³adze (tak centralne, jak i samorz¹dowe) nie s¹ wybrane raz na zawsze i nie mog¹ postêpowaæ dowolnie, wed³ug swojego widzimisiê. S¹ wybierane przez ogó³ mieszkañców (gminy, powiatu, województwa) i dlatego musz¹ braæ pod uwagê ich potrzeby i postulaty. Wp³yw mieszkañców na poczynania w³adz samorz¹dowych w adnym razie nie koñczy siê wraz z wyborem w³adz. Mieszkañcy maj¹ prawo do informacji na temat ich dzia³ania i do kontroli podejmowanych przez nie decyzji. Mog¹ tak e sk³adaæ wnioski, prosz¹c o interwencje w ró nych sprawach, np. spotykaj¹c siê z radnymi, pisz¹c do w³adz listy protestacyjne i petycje, organizuj¹c demonstracje. Wa n¹ rolê w kontrolowaniu w³adz maj¹ do odegrania tak e œrodki masowego przekazu. Poproœ, by uczniowie zapoznali siê z wlepk¹ opracowan¹ na potrzeby kampanii spo³ecznej Sprawdzaj tych, których wybierasz (s. 75). Jak rozumiej¹ jej przekaz? Zaproponuj im, by przygotowali w³asne wlepki. Bêd¹ je mogli póÿniej rozdaæ najbli szym, zachêcaj¹c w ten sposób do sprawdzenia, jak ludzie wybrani w ostatnich wyborach samorz¹dowych realizuj¹ swoje obietnice wyborcze. 6. Has³a do wyborów (praca z tekstem, praca w³asna). Zwróæ uwagê, e obywatele powinni bardziej krytycznie podchodziæ do deklaracji sk³adanych przez kandydatów w czasie kampanii wyborczej. Programy w wiêkszym stopniu oddaj¹ s. 41 ćw. 4

52 52 Samorz¹d lokalny s. 40 ćw. 1, 2 s. 41 ćw. 3 s. 41 ćw. 5 intencje kandydata i jego ugrupowania, ni s¹ realnymi obietnicami! Podobnie jest te z has³ami wyborczymi. Poleæ uczniom, by zapoznali siê z has³ami wyborczymi zamieszczonymi w podrêczniku na s. 77. Zapytaj, które z nich mog³oby ich zdaniem najbardziej przemówiæ do wyborców. W czym te has³a s¹ do siebie podobne, a czym siê ró ni¹? Czy g³oszone w nich postulaty s¹ realistyczne? Jak s¹dz¹, do czego przede wszystkim odwo³uj¹ siê twórcy takich hase³. ZAKOÑCZENIE 7. Krzy ówka podsumowanie (praca w³asna). Poleæ samodzielne rozwi¹zanie w zeszycie krzy ówki z podrêcznika (s. 76). Osoby, które najszybciej j¹ rozwi¹ ¹ i podadz¹ has³o, mo ecie nagrodziæ brawami. 8. W naszej gminie praca domowa. Zapytaj, gdzie mo na by³oby uzyskaæ szczegó³owe informacje dotycz¹ce pracy radnych? Zapisz propozycje uczniów i uczennic, a nastêpnie poleæ, by korzystaj¹c z najbardziej ich zdaniem wiarygodnego Ÿród³a, rozwi¹zali w domu æwiczenie W naszej gminie (s. 75). 9. Mój program wyborczy praca domowa. Poproœ, by uczniowie i uczennice, wykorzystuj¹c swoje doœwiadczenie i wiedzê, wyobrazili sobie, e startuj¹ w wyborach samorz¹dowych w swojej gminie. Ich zadaniem bêdzie zaprojektowanie ulotki wyborczej, na której umieszcz¹ swoje has³o wyborcze oraz trzy g³ówne postulaty wyborcze.

53 Rozdział IV ZASADY DEMOKRACJI

54 SZUKAMY ODPOWIEDZI NA PYTANIA: Co to jest pañstwo? Jaki ustrój mo e mieæ pañstwo? Jaka jest sytuacja obywatela w ustroju demokratycznym, autorytarnym i totalitarnym? Czy demokracja jest zawsze taka sama? Czym siê ró ni demokracja wiêkszoœciowa od konstytucyjnej? Jak¹ rolê odgrywaj¹ prawa cz³owieka we wspó³czesnej demokracji? Czy wartoœci demokratyczne mog¹ byæ ze sob¹ w konflikcie? Co to jest kompromis i jak siê go osi¹ga? Jakie s¹ granice wolnoœci s³owa? Jakie by³y kamienie milowe na drodze do demokracji konstytucyjnej? Jakie tradycje demokratyczne ma Polska? Jakie s¹ zalety, a jakie s³aboœci demokracji? NAUCZYCIELKO/NAUCZYCIELU, PAMIÊTAJ O SERWISIE INTERNETOWYM KOSS ONLINE KOSS online jest przeznaczony zarówno dla ciebie, jak i dla twoich uczniów. KOSS online to Ÿród³o dodatkowych materia³ów: æwiczeñ interaktywnych, artyku³ów, prezentacji, zdjêæ i filmów wideo. KOSS online mo na wykorzystywaæ podczas lekcji lub polecaæ go uczniom do pracy w domu. KOSS online to pomoc przy planowaniu i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. KOSS online zawiera linki do najciekawszych stron internetowych z zakresu edukacji obywatelskiej.

55 Zasady demokracji Ró ne oblicza pañstwa* Pañstwa ró ni¹ siê miêdzy sob¹ przede wszystkim zasadami sprawowania w³adzy, form¹ rz¹dów oraz ustrojem ekonomicznym. Na lekcji uczniowie i uczennice dowiaduj¹ siê, jakie s¹ Ÿród³a w³adzy, co tojestpañstwoijakiepe³nifunkcje. Poznaj¹ zasady funkcjonowania pañstwa demokratycznego i porównuj¹ je z tymi, które obowi¹zuj¹ w pañstwach totalitarnych i autorytarnych. Zastanawiaj¹ siê, jak ustrój wp³ywa na ycie codzienne obywateli. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 10.1) wymienia podstawowe cechy i funkcje pañstwa; wyjaœnia, czym jest w³adza pañstwowa; 10.2) wskazuje ró nice w sytuacji obywatela w ustroju demokratycznym, autorytarnym i totalitarnym. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wskazaæ Ÿród³a w³adzy pañstwowej; wyjaœniæ, co to jest pañstwo i jakie pe³ni funkcje; porównaæ sytuacjê obywatela w ustroju demokratycznym, autorytarnym i totalitarnym; podaæ przyk³ad pañstwa demokratycznego, autorytarnego i totalitarnego. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca praca w grupach lub w parach mapa myœlowa praca z tekstem ŒRODKI DYDAKTYCZNE arkusze papieru, flamastry JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. W³adza i ty (rozmowa nauczaj¹ca). Wyjaœnij, e ka dy z nas podlega ró nym w³adzom, podaj przyk³ady, np. nauczyciel wiedzy o spo³eczeñstwie podlega dyrektorowi szko³y, ten z kolei wydzia³owi oœwiaty i kuratorowi itp. Poproœ, aby uczniowie i uczennice zastanowili siê, jakiej w³adzy ka dy z nich jest podporz¹dkowany; poproœ o kilka wypowiedzi. 2. Si³a i autorytet (praca z tekstem). Nastêpnie przeczytajcie na g³os tekst Si³a i autorytet (s. 81). SprawdŸ, czy uczniowie i uczennice zrozumieli wystêpuj¹ce w tekœcie pojêcia, w razie potrzeby je wyjaœnij. * Scenariusz lekcji powsta³ na podstawie projektu zajêæ napisanego przez Philipa Panaritisa w: Demokracje i dyktatury. Sposoby podejmowania decyzji, Fundacja Edukacja dla Demokracji, Warszawa 1991.

56 56 Zasady demokracji s. 43 ćw. 1 s. 44 ćw. 3 s. 43 ćw. 2 ROZWINIÊCIE 3. Pañstwo co w³aœciwie oznacza to s³owo? (praca w grupach, mapa myœlowa, rozmowa nauczaj¹ca). Podziel uczniów na kilkuosobowe zespo³y. Rozdaj du e arkusze papieru i poproœ, by ka dy zespó³ wypisa³ na nim wszystkie elementy, bez których ich zdaniem nie mo e istnieæ pañstwo, i ponumerowa³ je od najwa niejszego do najmniej istotnego. Gdy uczniowie skoñcz¹ swoj¹ pracê, poproœ, by powiesili plakaty w widocznym miejscu w klasie, zapoznali siê z plakatami pozosta³ych zespo³ów i ewentualnie uzupe³nili swoje o to, co siê im wyda istotne (patrz: æwiczenie na s. 82). Nawi¹zuj¹c do treœci plakatów uczniów oraz informacji w tekœcie Pañstwo potrzebne czy nie (s. 82), wyjaœnij, czym jest pañstwo oraz jakie pe³ni funkcje we wspó³czesnym œwiecie; zwróæ uwagê na pojêcie suwerennoœci jako podstawowej w³aœciwoœci pañstwa. Zapytaj uczniów, czy spotkali siê z ludÿmi, którzy kwestionuj¹ potrzebê istnienia pañstwa. Krótko przedstaw stanowisko anarchistów, powiedz te, e na przeciwleg³ym biegunie do nich sytuuj¹ siê zwolennicy dyktatury. 4. Trzy pañstwa (praca w grupach). Poinformuj, ezewzglêdunasposóbsprawowania w³adzy wyró nia siê pañstwa demokratyczne, autorytarne i totalitarne. Podziel uczniów na trzy zespo³y i ka demu przydziel jeden typ pañstwa: pierwszemu pañstwo demokratyczne, drugiemu totalitarne, trzeciemu autorytarne. Maj¹ sobie wyobraziæ, e buduj¹ je od podstaw. Poproœ, by zapoznali siê z odpowiednim fragmentem tekstu Jaki to ustrój? (s. 83) oraz czêœci¹ tabelki opisuj¹cej relacje w³adza obywatel w ich pañstwie (s. 85). Ich zadaniem bêdzie opisanie zasad poprzez odpowiedzi na pytania: Kto sprawuje w³adzê? W jaki sposób jest wy³aniany nastêpca? Jak podejmowane s¹ najwa niejsze decyzje? Co siê dzieje, gdy podjêta decyzja oka e siê b³êdna? Jakie prawa maj¹ obywatele? W jaki sposób s¹ one chronione? Jaki wp³yw ma w³adza na ycie prywatne obywateli? Jakie instytucje stoj¹ na stra y regu³ rz¹dz¹cych pañstwem? Poleæ, aby ka dy z zespo³ów zapisa³ odpowiedzi na du ych arkuszach papieru. Poproœ grupy o wywieszenie plakatów w klasie i zaprezentowanie systemów. ZAKOÑCZENIE 5. Okreœl ustrój praca domowa. Poproœ, by uczniowie i uczennice wybrali piêæ pañstw œwiata i na podstawie informacji encyklopedycznych lub znalezionych w internecie spróbowali okreœliæ ich ustrój polityczny, formê rz¹dów oraz ustrój ekonomiczny (patrz: æwiczenie na s. 85). Jeœli chcia³byœ, by zajêli siê ka dym typem ustroju, mo esz sam okreœliæ, którym pañstwom uczniowie i uczennice maj¹ siê przyjrzeæ. Pracê przygotowuj¹ na kartce. 2.Demokracja cototakiego? Wspó³czesna demokracja opiera siê na wspó³istnieniu kilku fundamentalnych idei: rz¹du ograniczonego, pañstwa prawa i ochrony uprawnieñ jednostek. Ta specyficzna forma demokracji nazywana jest demokracj¹ konstytucyjn¹ lub liberaln¹. Na zajêciach uczniowie i uczennice dowiaduj¹ siê, jak rozró niaæ podstawowe odmiany demokracji np. demokracjê bezpoœredni¹ i przedstawicielsk¹,

57 Zasady demokracji 57 demokracjê wyborcz¹ i liberaln¹. Poznaj¹ zasady wiêkszoœci, pluralizmu i poszanowania praw mniejszoœci. Zastanawiaj¹ siê te, jak¹ rolê w demokratycznym pañstwie odgrywaj¹ prawa cz³owieka. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 10.3) wyjaœnia zasady: wiêkszoœci, pluralizmu i poszanowania praw mniejszoœci w pañstwie demokratycznym; 10.5) porównuje demokracjê bezpoœredni¹ z przedstawicielsk¹ oraz wiêkszoœciow¹ z konstytucyjn¹ (liberaln¹); 10.6) wyjaœnia, czym s¹ prawa cz³owieka, i uzasadnia ich znaczenie we wspó³czesnej demokracji. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ pojêcie demokracja ; wymieniæ typy demokracji (bezpoœrednia i przedstawicielska, wiêkszoœciowa i konstytucyjna) oraz wskazaæ ró nice pomiêdzy nimi; wskazaæ najwa niejsze zasady obowi¹zuj¹ce w demokracji (wiêkszoœci, pluralizmu i poszanowania praw mniejszoœci) oraz wyjaœniæ, na czym one polegaj¹; wyjaœniæ, co to s¹ prawa cz³owieka i dlaczego pañstwo demokratyczne nie mo e siê bez ich przestrzegania obyæ. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca burza mózgów metaplan praca w grupach lub parach praca z tekstem miniwyk³ad ŒRODKI DYDAKTYCZNE schemat metaplanu kartki papieru, flamastry JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Nawi¹zuj¹c do poprzedniej lekcji, poproœ uczniów i uczennice o przypomnienie znaczenia terminów: demokracja, autorytaryzm, totalitaryzm. Powiedz, e teraz bêd¹ mieli okazjê dok³adniej zapoznaæ siê z ustrojem demokratycznym. Jest to tym bardziej uzasadnione, e Polska jest krajem demokratycznym, a we wspó³czesnym œwiecie to w³aœnie demokracja uchodzi za najlepsze rozwi¹zanie ustrojowe, choæ wcale nie takie powszechne. ROZWINIÊCIE 2. Kosmiczna demokracja (burza mózgów, praca z tekstem, rozmowa nauczaj¹ca). Zaproponuj, by uczniowie wyobrazili sobie, e do ich klasy przylecieli przybysze

58 58 Zasady demokracji s. 46 ćw. 1 s. 46 ćw. 2 s. 47 ćw. 3 i 4 z kosmosu, Termorianie, z proœb¹ o wskazówki, które pomog³yby im w zbudowaniu demokracji na ich odleg³ej planecie. PrzeprowadŸ burzê mózgów, wypisuj¹c na tablicy zasady i instytucje, które uczniowie uznaj¹ za najwa niejsze (koryguj tylko najbardziej oczywiste b³êdy). Poleæ przeczytanie tekstu Termorianie buduj¹ demokracjê (s ) w trakcie lektury uczniowie podkreœlaj¹ lub wypisuj¹ na kartkach te elementy, które Termorianie wziêli pod uwagê, ustanawiaj¹c na swojej planecie zapo yczony od Ziemian ustrój. Porównajcie je z list¹ wypisan¹ na tablicy podkreœl te uczniowskie propozycje, które zbie ne s¹ z zasadami wymienionymi w opowiadaniu. Pozostaj¹c nadal w konwencji ustrojowego science fiction, powiedz, e wprowadzenie demokracji na Termorze wcale nie uwolni³o mieszkañców tej planety od k³opotów. O tym, co siê sta³o póÿniej, mówi tekst Niespodziewana wizyta (s. 87). Poproœ cztery osoby o odczytanie opowiadania z podzia³em na role (jeden z uczniów jest narratorem). Po lekturze zapytaj, czego zabrak³o w termoriañskim ustroju, by mo na go by³o uznaæ za demokracjê liberaln¹ (konstytucyjn¹). Zasadê, która ró ni demokracjê wyborcz¹ od demokracji konstytucyjnej, zapiszcie na tablicy i krótko omówcie. 3. Wspó³czesna demokracja przedstawicielska (miniwyk³ad). Podsumuj wiadomoœci dot¹d przekazane, odwo³uj¹c siê do informacji z tekstów na s : Na pocz¹tku by³a demokracja bezpoœrednia oraz Wspó³czesna demokracja przedstawicielska. Podaj uczniom przyk³ady krajów, w których funkcjonuje demokracja wiêkszoœciowa, i takich, gdzie mamy do czynienia z demokracj¹ konstytucyjn¹. Zapytaj, jak okreœliliby ustrój demokratyczny wspó³czesnej Polski. ZAKOÑCZENIE 4. Jak uratowaæ Termorê? podsumowanie (praca z tekstem, metaplan, praca wgrupach).poproœ o przeczytanie tekstu Rewizyta na Ziemi (s ) i przeanalizowanie trudnoœci, jakie wynik³y z braku troski obywateli Termory o dobro wspólne. Analizê tê mo na wykonaæ wed³ug schematu zamieszczonego w podrêczniku, najlepiej w kilkuosobowych zespo³ach. Zbierz wykonane przez grupy schematy, a nastêpnie porównaj ich odpowiedzi i sprawdÿ, czy wnioski, do których doszli, s¹ podobne. Podsumuj zajêcia, wymieniaj¹c najwa niejsze zasady, bez których demokracja konstytucyjna nie mo e istnieæ (mo esz te poprosiæ, by uczniowie i uczennice kolejno wymieniali te zasady). 5. Demokracja a dobro wspólne (praca w³asna, rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ uczniów i uczennice, aby wypisali na kartce, co uwa aj¹ za dobro wspólne wszystkich ludzi, Polaków i waszej szko³y. Swoje odpowiedzi uczniowie porównuj¹ w parach. Zapytaj, czy troska o dobro wspólne jest ³atwa? Czego wymaga? Poœwiêcenia swojego czasu, pieniêdzy, pracy, uwagi, a nawet czasem ycia? Poproœ, by podali przyk³ady takiego poœwiêcenia z historii, literatury, w³asnego doœwiadczenia lub obserwacji. Powiedz, e troska o dobro wspólne nie wymaga wielkich czynów mog¹ to byæ drobne rzeczy. Zachêæ uczniów i uczennice, aby w domu wypisali trzy rzeczy, które mogliby zrobiæ dla dobra klasy lub ca³ej szko³y, spo³ecznoœci lokalnej lub Polski (patrz: æwiczenie na s. 91). 6. Narysuj demokracjê praca domowa. Jako pracê domow¹ mo esz zaproponowaæ uczniom i uczennicom narysowanie krótkiego komiksu, w którym przedstawiliby wybrany typ demokracji (bezpoœredni¹, przedstawicielsk¹, wyborcz¹ i kon-

59 Zasady demokracji 59 stytucyjn¹) lub wszystkie (patrz: æwiczenie na s. 90). Swoje prace mog¹ wywiesiæ na tablicy w klasie i/lub przes³aæ w wersji elektronicznej na adres koss@ceo.org.pl chêtnie zamieœcimy je na stronie KOSS online. Powiedz uczniom i uczennicom, e ju teraz mog¹ na stronie KOSS online obejrzeæ komiksy wyró nione w konkursie Zrozumieæ demokracjê. Staro ytne Ateny i Rzym. 3. Demokratyczne spory Wolnoœæ, ochrona ycia ludzkiego, sprawiedliwoœæ, równoœæ, jawnoœæ, praworz¹dnoœæ to podstawowe wartoœci demokratyczne. Niekiedy przestrzeganie jednej wartoœci odbywa siê kosztem drugiej, na przyk³ad zachowanie zasady równoœci bywa sprzeczne z zasad¹ wolnoœci. Na zajêciach uczniowie i uczennice dowiaduj¹ siê, co to jest kompromis i jak siê go osi¹ga w demokratycznym pañstwie. Zastanawiaj¹ siê tak e, czy istniej¹ granice wolnoœci s³owa. Rozwa aj¹ te zalety i wady demokracji. Problem jest rozwa any na przyk³adzie hipotetycznego sporu rodziców z muzykami rockowymi. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 10.7) rozwa a i ilustruje przyk³adami zalety i s³aboœci demokracji. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wymieniæ podstawowe wartoœci demokratyczne oraz okreœliæ ich znaczenie w yciu jednostki i pañstwa; podaæ przyk³ady sytuacji, w których wartoœci te stoj¹ ze sob¹ w sprzecznoœci; wymieniæ sposoby rozwi¹zywania sporów w demokratycznym pañstwie; podaæ przyk³ady ograniczenia wolnoœci s³owa w pañstwie demokratycznym; sformu³owaæ i zestawiæ argumenty za i przeciw ograniczaniu wolnoœci s³owa; wskazaæ i oceniæ zalety i wady ustroju demokratycznego. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca praca z tekstem praca w grupach lub w parach debata za i przeciw ŒRODKI DYDAKTYCZNE instrukcja do debaty arkusze papieru flamastry JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Zapytaj uczniów, czy kiedykolwiek znaleÿli siê w sytuacji, w której musieli wybieraæ miêdzy dwiema sprawami lub wartoœciami, na których im bardzo

60 60 Zasady demokracji s. 48 ćw. 1, 2 s. 49 ćw. 3 s. 49 i 50 ćw. 5, 6 s. 49 ćw. 4 zale y. Poproœ o podanie kilku przyk³adów takich trudnych wyborów w sytuacji konfliktu wartoœci. Zwróæ uwagê, e podobne konflikty wartoœci prze ywaj¹ ludzie w yciu spo- ³ecznym i politycznym. O takich w³aœnie trudnych wyborach bêd¹ te zajêcia. Poproœ uczniów i uczennice, by siê zastanowili, jakie ich zdaniem s¹ najwa niejsze wartoœci w demokracji. Propozycje uczniów i uczennic zapisz na tablicy. 2. Wartoœci demokratyczne harmonia czy konflikt? (praca z tekstem, praca w³asna, rozmowa nauczaj¹ca). Zaproponuj uczniom i uczennicom, by zapoznali siê z tekstem Wartoœci demokratyczne harmonia czy konflikt? (s. 92) i porównali swoj¹ listê z zestawieniem z tekstu. Czym siê one ró ni¹? Zwróæ uwagê na wartoœci pominiête przez uczniów oraz jeœli takie bêd¹ wartoœci nies³usznie umieszczone na ich liœcie. Podsumuj æwiczenie, podkreœlaj¹c, e w demokracji istniej¹ ró ne sposoby rozwi¹zywania konfliktów. Poproœ, by uczniowie i uczennice kolejno wymieniali te, które pojawi³y siê w tekœcie. Upewnij siê, czy rozumiej¹, na czym one polegaj¹. ROZWINIÊCIE 3. K³opoty z wolnoœci¹ (rozmowa nauczaj¹ca). Przypomnij uczniom, e jedn¹ z podstawowych wartoœci demokratycznych jest wolnoœæ. Zapytaj, jakie maj¹ skojarzenia z pojêciem wolnoœæ s³owa. Poproœ, by swoje wypowiedzi ilustrowali przyk³adami z ycia szkolnego oraz przyk³adami z najnowszej historii Polski. Podkreœl, e korzystanie z prawa do wolnoœci osobistej i obywatelskiej jest ograniczone naturaln¹ granicê stanowi¹ prawa i wolnoœci innych osób. Na przyk³ad: mimo posiadania prawa do wolnoœci wyg³aszania swoich pogl¹dów, mo na zostaæ poci¹gniêtym do odpowiedzialnoœci za naruszenie przy tej okazji dóbr innych osób (m.in. w wypadku obra enia ich przekonañ). Zachêæ do podawania innych przyk³adów, w których zdaniem uczniów mo na zaakceptowaæ ograniczenie prawa jednostki do swobody wypowiedzi. Propozycje zapisuj na tablicy. 4. W redakcji gazetki (praca w³asna). Poproœ uczniów, aby wyobrazili sobie, e s¹ redaktorami szkolnej gazetki, nastêpnie, by przeczytali zdania zamieszczone w æwiczeniu W redakcji gazetki (s. 95) i wskazali te, na których zamieszczenie nie mogliby siê zgodziæ. Podkreœl, e ich zamieszczenie wi¹za³oby siê z naruszeniem godnoœci osób, których one dotycz¹, oraz ich prawem do prywatnoœci. Jedynie informacje B i E nie naruszaj¹ tych zasad. Przedyskutuj razem z uczniami wariant C w jaki inny sposób mogliby wyraziæ swoj¹ opiniê w tej sprawie i jak powinni j¹ uzasadniæ? Jeœli w waszej szkole wydawana jest gazetka, poproœ uczniów, by przynieœli na lekcjê kilka jej numerów, przeanalizujcie je z punktu widzenia omawianego na lekcji ograniczenia wolnoœci s³owa. 5. Wolnoœæ s³owa a muzyka m³odzie owa (praca w grupach, debata za i przeciw ). Wyjaœnij uczniom, e wezm¹ teraz udzia³ w debacie, która pozwoli zaprezentowaæ argumenty za i przeciw klasyfikowaniu tekstów piosenek m³odzie owych jako przeznaczonych dla s³uchaczy powy ej okreœlonego wieku. Podziel klasê na dwie grupy i poleæ, aby przygotowa³y siê do debaty. Jedna grupa ( rodzice ) bêdzie reprezentowa³a pogl¹d, e niektóre teksty piosenek rockowych przekraczaj¹ granice przyzwoitoœci i dlatego muzyka m³odzie owa, zanim trafi do szerokiego rozpowszechniania, powinna byæ oceniana przez specjalnych ekspertów, czy mo e byæ dozwolona dla m³odzie y. Przydatny tu bêdzie materia³ Je-

61 Zasady demokracji 61 steœmy przeciw wulgarnym tekstom! (patrz: æwiczenie Wolnoœæ s³owa a muzyka m³odzie owa na s. 93). Druga grupa ( muzycy rockowi ) opowiada siê za pe³n¹ wolnoœci¹ s³owa i ekspresji w muzyce. Bêdzie ona korzysta³a z materia³u Œpiewamy, o czym chcemy! (s. 94). Rozdaj obu grupom odpowiednie teksty. Jeœli uznasz za stosowne, pomó obu zespo³om sformu³owaæ argumenty i przewidzieæ kontrargumenty strony przeciwnej. Debatê zorganizujcie na kolejnej lekcji. 6. Zalety i wady demokracji (rozmowa nauczaj¹ca, praca w³asna). Poproœ uczniów, by zastanowili siê nad tym, jakie s¹ najwa niejsze zalety demokracji jako ustroju pañstwowego. Poleæ, aby wypisali je w zeszytach w jednej kolumnie, nie zagl¹daj¹c do podrêcznika. Zwróæ uwagê, e obecnie wiele osób krytykuje ten ustrój. Poproœ, by spróbowali sobie przypomnieæ, jakie wady demokracji wymienia siê najczêœciej, i wypisali je w drugiej kolumnie obok zalet. 7. Demokracja i jej krytycy (praca z tekstem, praca w³asna). Poleæ przeczytanie tekstu Demokracja i jej krytycy (s. 96) i podkreœlenie w swojej pracy tych wad demokracji, które zosta³y w nim wymienione. Jeden uczeñ odczytuje swoj¹ listê, pozostali uzupe³niaj¹ j¹ o swoje propozycje. Poproœ, by wymieniali tylko te, które uznaj¹ za naprawdê istotne. Zapytaj, dlaczego ich zdaniem coraz czêœciej pojawiaj¹ siê g³osy krytykuj¹ce demokracjê. 8. Demokracja 10 tak (praca w parach). Po krótkiej rozmowie na temat nowoczesnej demokracji przedstawicielskiej poleæ uczniom przeczytanie dziesiêciu najwa niejszych jej walorów sformu³owanych przez amerykañskiego politologa Roberta Dahla. W razie w¹tpliwoœci, wyjaœnij niezrozumia³e pojêcia lub kwestie, podchodz¹c do ka dego ucznia osobno. Poproœ, by uczniowie w parach spróbowali nazwaæ jednym s³owem jeden wybrany z listy argument (lub wskazany przez ciebie), np. pkt 3 wolnoœæ. Odczytajcie propozycje uczniów. s. 51 ćw. 8 s. 51 ćw. 9 ZAKOÑCZENIE 9. A ja uwa am, e podsumowanie. Poproœ uczniów i uczennice, aby w zeszytach krótko napisali, czy ich zdaniem Polska to kraj w pe³ni demokratyczny, podaj¹c przynajmniej jeden argument potwierdzaj¹cy lub obalaj¹cy tê tezê. s. 51 ćw Krótka historia d³ugiej drogi Wola wiêkszoœci wyra ana w g³osowaniu, podzia³ w³adzy, odebranie wiêkszoœci prawa decydowania o prawach i wolnoœciach, s¹d konstytucyjny mog¹cy uniewa - niæ ustawy uchwalone przez parlament jako sprzeczne z konstytucj¹, powszechne prawo wyborcze wszystko to uwa amy dziœ za oczywiste, choæ przecie wcale takie nie by³o u pocz¹tków historii demokracji. Lekcja poœwiêcona jest momentom prze³omowym w dziejach demokracji i myœlicielom, którzy wnieœli wielki wk³ad do teorii i praktyki demokracji. Uczniowie i uczennice analizuj¹ najwa niejsze dla rozwoju demokracji wydarzenia, próbuj¹ te odpowiedzieæ na trudne pytania z nimi zwi¹zane oraz zastanawiaj¹ siê nad ciekaw¹ form¹ prezentacji dziejów demokracji. Wskazuj¹ tak e prze³omowe momenty w kszta³towaniu siê demokracji wpolsce.

62 62 Zasady demokracji s. 52 ćw. 1 CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 10.4) wskazuje najwa niejsze tradycje demokracji (antyczna, europejska, amerykañska, polska). PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wymieniæ najwa niejsze zasady demokracji; okreœliæ historyczny kontekst podstawowych zasad demokracji; wskazaæ najwa niejsze tradycje demokracji (antyczna, europejska, amerykañska, polska) i krótko je scharakteryzowaæ; wymieniæ wa ne dla rozwoju polskiej demokracji momenty i wydarzenia. METODY PRACY drama praca w grupach praca z tekstem JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Demokracja to (praca w³asna). Poproœ uczniów i uczennice, by wypisali na kartkach poznane dot¹d podstawowe elementy ustroju demokratycznego. Nastêpnie na ich podstawie sporz¹dÿcie wspólnie na tablicy ich zestawienie. Powinny siê tam znaleÿæ miêdzy innymi nastêpuj¹ce elementy: wola wiêkszoœci, wolne wybory, rz¹dy prawa, trójpodzia³ w³adz, ochrona praw mniejszoœci, konstytucja. Wyjaœnij, e demokracja w jej obecnym kszta³cie nie narodzi³a siê z dnia na dzieñ. By³ to d³ugi, historyczny proces uczenia siê i stopniowego udoskonalania demokratycznych procedur. Zapytaj, co ich zdaniem mo e zostaæ uznane za moment zerowy w historii demokracji. Od czego siê zaczê³a? Byæ mo e z lekcji historii uczniowie pamiêtaj¹ inne wa ne momenty, które mia³y wp³yw na rozwój idei rz¹dów ludu. Uwaga! Zajêcia te (podobnie zreszt¹ jak lekcja nastêpna) powinny byæ prowadzone we wspó³pracy z nauczycielem historii. ROZWINIÊCIE 2. Kongres ojców i matek demokracji (praca w grupach, drama). Wyjaœnij, e na tych zajêciach spróbujecie przygotowaæ krótk¹ historiê demokracji w formie kongresu przedstawicieli ró nych epok i krajów, w których narodzi³y siê najistotniejsze dla demokracji zasady. Zwróæ jednak uwagê, e wiele innych postaci oraz wydarzeñ i procesów historycznych odegra³o znacz¹c¹ rolê w rozwoju tej formy rz¹dzenia. Wyznacz dwoje uczniów-reporterów, których zadaniem bêdzie napisanie relacji z kongresu (w formie sprawozdania lub reporta u). Resztê uczniów podziel na osiem zespo³ów i poproœ, by ka dy zapozna³ siê z krótkim tekstem w podrêczniku zawieraj¹cym informacje dotycz¹ce jednej epoki (s ). Zespo³y przygotowuj¹ siê nastêpnie do wziêcia udzia³u w Kongresie ojców i matek demokracji zgodnie z instrukcj¹ zamieszczon¹ w podrêczniku na s Ka da z grup powinna wytypowaæ swojego przedstawiciela, który wyg³osi krótk¹, 3-minutow¹ wypowiedÿ

63 Zasady demokracji 63 opisuj¹c¹ wk³ad staro ytnych Aten, Rzymu itp. w rozwój demokracji. Mog¹ to byæ dwie osoby wtedy ka da ma po pó³torej minuty na zabranie g³osu! Zwróæ uwagê, by uczniowie odwo³ywali siê w swych wypowiedziach do fundamentalnych zasad demokracji wypisanych wczeœniej na tablicy (np. Grecy mog¹ siê chwaliæ demokratyczn¹ dyskusj¹, ale nie ochron¹ praw mniejszoœci!). Sekretarz zespo³u zapisuje w punktach najwa niejsze tezy ich wyst¹pienia, a grafik opracowuje zabawne logo dla swojej grupy delegatów na kongres. Gdy uczniowie zakoñcz¹ pracê, og³oœ uroczyste rozpoczêcie Kongresu ojców i matek demokracji. Poproœ delegacje o przedstawienie siê i zaprezentowanie swoich znaków graficznych, a nastêpnie udziel g³osu kolejnym mówcom. Gdy wszyscy wyg³osz¹ ju swoje mowy, otwórz czêœæ dyskusyjn¹ spotkania i zaproponuj, by delegaci zastanowili siê nad wk³adem innych ojców demokracji w rozwój tej idei. Mo e to byæ okazja do artobliwych ocen w rodzaju: My jednak zrobiliœmy wiêcej ni wy w sprawie ochrony praw mniejszoœci oraz trudnych pytañ, np. Dlaczego twórcy amerykañskiej konstytucji nie wpadli na pomys³, e kobiety te mog¹ braæ udzia³ w g³osowaniach?. ZAKOÑCZENIE 3. Demokracja krótka historia d³ugiej drogi podsumowanie (praca w³asna). Jeœli zajêcia realizowane s¹ w sali komputerowej z dostêpem do internetu, mo- esz zaproponowaæ uczniom i uczennicom æwiczenie na stronie internetowej KOSS online, Demokracja krótka historia d³ugiej drogi. 4. Polska demokracja na linii czasu (praca domowa, praca w³asna). Poleæ uczniom i uczennicom, aby w domu zapoznali siê z informacjami na temat polskich tradycji demokratycznych (ramka na s. 107), a nastêpnie zaznaczyli na osi czasu w zeszycie najwa niejsze wydarzenia z dziejów polskiej demokracji (mog¹ zamieszczaæ tak e inne wa ne wed³ug nich wydarzenia). s. 54 ćw. 4 s. 53 ćw. 2 s. 54 ćw. 5 ÆWICZENIA DODATKOWE KOSS online (praca z tekstem). W serwisie internetowym KOSS online uczniowie i uczennice znajd¹ wiele ciekawych informacji zwi¹zanych z rozwojem demokracji (m.in. o ruchu sufra ystek), wa ne dla demokracji dokumenty, jak Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka, bêd¹ te mogli samodzielnie powtórzyæ wiadomoœci oraz rozszerzyæ wiedzê na temat demokracji w staro ytnych Atenach i Rzymie (æwiczenia opracowane do ksi¹ ki Zrozumieæ demokracjê i obywatelskoœæ. Dziedzictwo greckie i rzymskie ).

64

65 Rozdział V AKTYWNOŚĆ OBYWATELSKA

66 SZUKAMY ODPOWIEDZI NA PYTANIA: Obywatel kto to taki? Jak obywatele uczestnicz¹ w yciu publicznym? Po co chodziæ na wybory? Jak czytaæ plakaty i ulotki wyborcze? Po co i jak zak³ada siê stowarzyszenie? Czym zajmuj¹ siê zwi¹zki zawodowe? Jakie postawy obywatelskie naszych przodków warto naœladowaæ? Czy mass media to rzeczywiœcie czwarta w³adza? Jakie funkcje pe³ni¹ media we wspó³czesnej demokracji? Co to jest i jak siê tworzy opinia publiczna? Kto, jak i po co bada, co s¹dz¹ ludzie o yciu publicznym? Jak odró niæ komentarz od informacji? Jak¹ rolê we wspó³czesnym œwiecie odgrywaj¹ reklamy i jak nie daæ siê im zwieœæ? NAUCZYCIELKO/NAUCZYCIELU, PAMIÊTAJ O SERWISIE INTERNETOWYM KOSS ONLINE KOSS online jest przeznaczony zarówno dla ciebie, jak i dla twoich uczniów. KOSS online to Ÿród³o dodatkowych materia³ów: æwiczeñ interaktywnych, artyku³ów, prezentacji, zdjêæ i filmów wideo. KOSS online mo na wykorzystywaæ podczas lekcji lub polecaæ go uczniom do pracy w domu. KOSS online to pomoc przy planowaniu i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. KOSS online zawiera linki do najciekawszych stron internetowych z zakresu edukacji obywatelskiej.

67 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a Obywatel kto to taki? Bycie obywatelem pañstwa oznacza posiadanie okreœlonych praw i obowi¹zków, w tym prawa do uczestniczenia w wyborze osób sprawuj¹cych w³adzê w pañstwie. Jednak rzeczywisty wp³yw na przebieg spraw zale y przede wszystkim od postawy obywatelskiej ka dego z nas, czyli poczucia odpowiedzialnoœci za pañstwo rozumiane jako dobro wspólne. Na zajêciach uczniowie i uczennice nie tylko dowiaduj¹ siê, jak zostaje siê obywatelem w sensie formalnym, ale te zastanawiaj¹ siê, jakie cechy i umiejêtnoœci powinien posiadaæ dobry obywatel oraz jaki po ytek przynosi zaanga owanie siê w sprawy publiczne. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 4.1) wyjaœnia, jak cz³owiek staje siê obywatelem w sensie formalnym (prawo ziemi, prawo krwi, nadanie obywatelstwa); 4.2) podaje przyk³ady uprawnieñ i obowi¹zków wynikaj¹cych z posiadania polskiego obywatelstwa; 4.3) przedstawia cechy dobrego obywatela; odwo³uj¹c siê do historycznych i wspó³czesnych postaci, wykazuje znaczenie postaw i cnót obywatelskich. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, w jaki sposób zostajemy obywatelami w Polsce i w innych krajach; wskazaæ, jakie uprawnienia i obowi¹zki maj¹ obywatele polscy; scharakteryzowaæ odwo³uj¹c siê do konkretnych postaci dobrego obywatela; wymieniæ najwa niejsze cnoty obywatelskie. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca burza mózgów praca w grupach praca z tekstem ŒRODKI DYDAKTYCZNE Konstytucja RP kartki papieru flamastry lub d³ugopisy JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Obywatel, czyli kto? (rozmowa nauczaj¹ca). Na wstêpie odwo³aj siê do zajêæ z dzia³u Cz³owiek w spo³eczeñstwie, gdzie by³a mowa o wiêziach, jakie ³¹cz¹ ka dego cz³owieka z innymi ludÿmi i grupami ludzi. Wyjaœnij, e na tej lekcji (i kilku nastêpnych) bêdziecie siê zajmowaæ szczególnym rodzajem wiêzi. Nastêpnie

68 68 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a s. 55 ćw. 1, 2 s. 56 ćw. 5 s. 55 ćw. 3 s. 56 ćw. 4 wprowadÿ termin obywatel i poproœ uczniów i uczennice, by zastanowili siê, jakie posiada znaczenie oraz jakie budzi skojarzenia. ROZWINIÊCIE 2. Obywatel, czyli kto? (praca z tekstem, praca w³asna, rozmowa nauczaj¹ca). Poleæ uczniom przeczytanie tekstu Obywatel, czyli kto? (s ), a nastêpnie poproœ, aby wykorzystuj¹c uzyskane informacje, dokoñczyli zdania umieszczone w æwiczeniu Dokoñcz zdania (s. 112). Zadanie uczniowie zapisuj¹ w zeszycie. Powiedz, e na stronie CEO znajd¹ wiêcej informacji o tym, w jaki sposób cudzoziemiec mo e uzyskaæ obywatelstwo Polski (na pewno uczniowie s³yszeli o szczególnych przypadkach, np. o przyznaniu obywatelstwa naszego kraju przez prezydenta RP Normanowi Davisowi, brytyjskiemu historykowi). Zwróæ uwagê, e obywatel ma zarówno prawa, jak i obowi¹zki; wyjaœnij, e zosta³y one zapisane w Konstytucji RP. Mo esz poprosiæ o ponowne przeczytanie odpowiedniego fragmentu tekstu Obywatel, czyli kto? lub sam odczytaj na g³os artyku³ z Konstytucji RP. Na podstawie tej lektury uczniowie powinni wymieniæ obowi¹zki, jakie maj¹, bêd¹c polskimi obywatelami (obowi¹zek wiernoœci i lojalnoœci, obowi¹zek obrony ojczyzny, obowi¹zek przestrzegania prawa i stawienia siê przed s¹dem, obowi¹zek p³acenia podatków i innych op³at publicznych, obowi¹zek dbania o œrodowisko naturalne). 3. Dobry obywatel, czyli kto? (rozmowa nauczaj¹ca, burza mózgów). Zapytaj uczniów, czy któryœ z nich by³ œwiadkiem sytuacji, w której jego rówieœnik zachowa³ siê tak, jak przysta³o na dobrego obywatela. Które z zachowañ doros³ych kojarz¹ im siê z dobrym obywatelem? Mog¹ przytoczyæ równie przyk³ady z filmu i literatury. Poproœ uczniów, aby krótko opisali takie sytuacje (patrz: æwiczenie na s. 113). Wykorzystaj teksty Wiedzieæ, umieæ, chcieæ i Cnoty obywatelskie (s ), po czym zaproponuj przeprowadzenie burzy mózgów. T¹ metod¹ uczniowie sporz¹dzaj¹ listê cech dobrego obywatela (na podstawie informacji z tekstu i w³asnych spostrze eñ). Zapisy powinny byæ bardzo zwiêz³e, np. jest odpowiedzialny; reaguje, gdy widzi z³o; pomaga innym; interesuje siê sprawami publicznymi. Wyjaœnij, e wymieniane przez nich cechy to umiejêtnoœci i cnoty obywatelskie, wiele z nich mog¹ w sobie rozwijaæ podczas zajêæ KOSS. ZAKOÑCZENIE 4. atwe czy trudne? podsumowanie (praca w³asna). Zapytaj uczniów i uczennice, które z obywatelskich cnót wydaj¹ im siê ³atwiejsze do osi¹gniêcia, a które trudniejsze. Poproœ, aby zapisali (anonimowo) na karteczkach po dwie cnoty obywatelskie, które posiadaj¹ i uwa aj¹ za swoje mocne strony. Nastêpnie zbierz karteczki i posegreguj pozwoli to ustaliæ, jakie cechy powtarzaj¹ siê najczêœciej, a jakie najrzadziej (patrz: æwiczenie na s. 115). 5. Praca domowa (praca z tekstem). Poproœ uczniów i uczennice, by przeczytali w domu fragment z ksi¹ ki Barbary Skargi Cz³owiek to nie jest piêkne zwierzê (s. 115). Na jakie cechy dobrego obywatela zwraca uwagê autorka? Czy pojawi³y siêone na ich klasowejliœcie? Jeœli nie, uczniowie i uczennice powinni j¹ uzupe³niæ. Mo esz zachêciæ, by co jakiœ czas zagl¹dali do tej listy i próbowali oceniæ, które z cech posiadaj¹, a nad którymi musz¹ jeszcze popracowaæ. 6. Galeria wielkich obywateli XX wieku (praca w zespole lub praca w³asna, projekt). Zaproponuj (mo e to byæ praca domowa) wykonanie æwiczenia Ga-

69 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a 69 leria wielkich Polaków XX wieku. Mo e to byæ galeria osób zas³u onych, choæ czêsto zapomnianych, dla waszej miejscowoœci czy regionu spróbujcie podczas lekcji stworzyæ listê takich osób (uczniowie i uczennice mog¹ pracowaæ w grupach). Zachêæ uczniów i uczennice, by porozmawiali z doros³ymi (dziadkami, rodzicami, ksiêdzem, innymi nauczycielami, dyrektorem muzeum czy biblioteki) na temat dzia³aj¹cych w przesz³oœci w waszej miejscowoœci wspólnot, spó³dzielni czy innych organizacji obywatelskich oraz ludzi anga uj¹cych siê w te wszystkie ruchy. Informacje o tych ludziach i ich dzia³aniach mo na przedstawiæ w formie albumu. A mo e uda siê odnaleÿæ jakieœ zdjêcia? Dla uczniów i uczennic bêdzie to nie tylko fantastyczna wycieczka w przesz³oœæ, ale tak e okazja do doskonalenia warsztatu historycznego. Jeœli to æwiczenie oka e siê niemo liwe do wykonania (np. ze wzglêdu na utrudniony dostêp do informacji), mo esz zaproponowaæ, aby uczniowie i uczennice przygotowali krótkie biogramy Polaków yj¹cych w XX wieku, którzy odegrali wa n¹ rolê w yciu naszego kraju. Prace warto zaprezentowaæ w postaci albumu lub umieœciæ w gablotce szkolnej. s. 57 ćw Jak obywatele uczestnicz¹ w yciu publicznym? Podstaw¹demokracji jestuczestnictwoobywateli w yciu publicznym. Mo e ono wyra aæ siê poprzez udzia³ w wyborach, sprawowanie w³adzy na wszystkich szczeblach, poparcie dla dzia³añ rz¹dz¹cych lub ró ne formy protestu, indywidualne tworzenie spo³eczeñstwa obywatelskiego (np. zak³adanie stowarzyszeñ), dzia³ania jednorazowe i d³ugofalowe, lokalne i obejmuj¹ce ca³e spo³eczeñstwo. Wielu ludzi jednak uwa a, e nie ma wp³ywu na to, co siê wokó³ nich dzieje uczniowie i uczennice dowiaduj¹ siê, dlaczego tak jest, oraz maj¹ okazjê przekonaæ siê, jak wiele mog¹ zdzia³aæ obywatele na poziomie lokalnym, krajowym, europejskim i globalnym. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 5.1) przedstawia g³ówne podmioty ycia publicznego (obywatele, zrzeszenia obywatelskie, media, politycy i partie, w³adza, instytucje publiczne, biznes itp.) i pokazuje, jak wspó³dzia³aj¹ i konkuruj¹ one ze sob¹ w yciu publicznym; 5.2) uzasadnia potrzebê przestrzegania zasad etycznych w yciu publicznym i podaje przyk³ady skutków ich ³amania; 5.4) wyjaœnia, podaj¹c przyk³ady, jak obywatele mog¹ wp³ywaæ na decyzje w³adz na poziomie lokalnym, krajowym, europejskim i œwiatowym; 5.5) opracowuje indywidualnie lub w zespole projekt uczniowski dotycz¹cy rozwi¹zania jednego z problemów spo³ecznoœci szkolnej lub lokalnej i w miarê mo liwoœci go realizuje (np. jako wolontariusz).

70 70 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wymieniæ g³ówne podmioty ycia publicznego; wyjaœniæ, dlaczego wa ne jest przestrzeganie zasad etycznych przez poszczególne podmioty ycia publicznego; rozpoznawaæ ró ne formy uczestnictwa obywatelskiego w yciu publicznym oraz scharakteryzowaæ wybran¹ formê; podaæ przyk³ady sytuacji, w których obywatele wywieraj¹ wp³yw na decyzje w³adz lokalnych, pañstwowych czy miêdzynarodowych; sformu³owaæ argumenty przekonuj¹ce do aktywnoœci publicznej. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca praca w grupach lub w parach minidyskusja praca z tekstem JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Aktorzy ycia publicznego (praca w grupach). Poleæ, by uczniowie i uczennice zapoznali siê z tabelk¹ Aktorzy ycia publicznego (s. 116) zwróæ ich uwagê na to, w jak ró nych obszarach ycia publicznego dzia³aj¹ (od polityki po ycie spo³eczne). Podkreœl, e choæ ró ni¹ ich cele dzia³ania i sposoby finansowania, to wszyscy aktorzy uczestnicz¹ w politycznej debacie dotycz¹cej kszta³tu naszego pañstwa wspó³pracuj¹c ze sob¹ b¹dÿ konkuruj¹c. ROZWINIÊCIE 2. Podziel uczniów na szeœæ zespo³ów, rozlosuj pomiêdzy nie g³ównych aktorów, czyli podmioty ycia publicznego; poproœ, by uczniowie przyjrzeli siê dok³adnie wylosowanym aktorom, spróbowali znaleÿæ ich konkretne przyk³ady (ogólnopolskie lub lokalne) oraz zastanowili siê, w jaki sposób uczestnicz¹ w yciu publicznym i jak mog¹ je kszta³towaæ. Poproœ o krótkie prezentacje, a nastêpnie podsumuj i uzupe³nij wypowiedzi uczniów, korzystaj¹c z wiadomoœci zawartych w tekœcie Aktorzy na publicznej scenie (s. 117). 3. Etycznie i nieetycznie (rozmowa nauczaj¹ca). Podkreœl znaczenie regu³ i zasad etycznych w yciu publicznym przypomnij uczniom zajêcia, na których omawiali rolê uczciwoœci, wzajemnoœci, odpowiedzialnoœci i zaufania. Zapytaj uczniów, czy s³yszeli ostatnio w mediach o nieetycznych zachowaniach omawianych wczeœniej podmiotów ycia publicznego. Poproœ o konkretne przyk³ady (aby u³atwiæ im zadanie, podaj przyk³ad z podrêcznika To by³y zagrania nie fair ). Wspólnie zastanówcie siê, które zasady zosta³y naruszone, jak i przez kogo? Czy uczniowie potrafi¹ przewidzieæ (lub ju s¹ im znane) konsekwencje takiego zachowania? 4. Co mo e obywatel? (praca w parach). Wyt³umacz uczniom znaczenie pojêcia spo³eczeñstwo obywatelskie. Poproœ, by przypominaj¹c sobie wiadomoœci z poprzednich zajêæ (choæby o samorz¹dzie lokalnym i zasadach demokracji), uzupe³nili w parach na kartkach lub w zeszytach przerysowan¹ z podrêcznika tabelê Co mo e obywatel? (s. 119). Poleæ, by podkreœlili te formy publicznego dzia³ania obywateli, które pozwalaj¹ bezpoœrednio wp³ywaæ na w³adze (np. udzia³ w wyborach

71 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a 71 i referendach), oraz takie, które stwarzaj¹ szansê tylko poœredniego choæ czasem bardzo wa nego wp³ywu (np. protesty, udzia³ w partiach politycznych). Æwiczenie to uczniowie mog¹ uzupe³niæ tak e online w serwisie KOSS. Poleæ uczniom, by na zakoñczenie tego æwiczenia przeczytali (lub sam im krótko zreferuj) tekst Spo³eczeñstwo obywatelskie (s ), wynotowuj¹c w zeszytach ró ne formy organizowania siê obywateli dla realizacji w³asnych celów. Krótko te podyskutujcie na temat wartoœci uczestniczenia w yciu publicznym. ZAKOÑCZENIE 5. Dzia³aæ czy nie dzia³aæ? podsumowanie (praca w³asna, dyskusja). Podsumowuj¹c przebieg zajêæ, poproœ uczniów i uczennice, by zastanowili siê i odpowiedzieli pisemnie na poni sze pytania: Czy uczestniczy³eœ/aœ kiedyœ w zbiorowym dzia³aniu, które sprawia³o ci przyjemnoœæ? Czy zgadzasz siê z opini¹, e m³odzi Polacy s¹ bierni i interesuj¹ siê wy³¹cznie w³asnymi sprawami? Niech dwie lub trzy osoby odczytaj¹ odpowiedzi na pytania. Spróbuj sprowokowaæ wœród uczniów i uczennic krótk¹ rozmowê na temat Czy warto dzia³aæ na rzecz publicznego dobra?. Zapisz argumenty entuzjastyczne i sceptyczne po dwóch stronach tablicy. Podkreœl, e ka de dzia³anie na rzecz dobra publicznego przynosi nie tylko konkretne efekty, ale te osobist¹ satysfakcjê. Poinformuj, e znana pisarka Hannah Arendt pisa³a nawet o szczêœciu publicznym, które bierze siê z mo liwoœci zmieniania œwiata. Zachêæ uczniów i uczennice (tych przekonanych o wartoœci dzia³ania publicznego i tych sceptycznie do niego nastawionych) do lektury (w domu) tekstu wspomnianej pisarki na stronie KOSS online. 6. M³odzi obywatele dzia³aj¹ praca domowa. Jako pracê domow¹ mo esz poleciæ uczniom i uczennicom, by zajrzeli na stronê internetow¹ CEO, odnaleÿli informacje dotycz¹ce programu M³ody obywatel i zapoznali siê ze sprawami, jakie postanowili rozwi¹zaæ ich rówieœnicy. Poproœ, by wynotowali te dzia³ania, które ich zdaniem odpowiadaj¹ tak e potrzebom mieszkañców waszej miejscowoœci i s¹ warte naœladowania. Zachêæ ich do realizacji projektu zespo³owego w wybranej sprawie. s. 57 ćw Stowarzyszenie, czyli razem raÿniej Stowarzyszenia s¹ wa nym elementem ycia publicznego to od nich w du ym stopniu zale y jego jakoœæ. Wolnoœæ stowarzyszania siê pozwala ludziom zorganizowaæ siê na rzecz wspólnego dzia³ania, a tak e po prostu poznaæ siê i zaprzyjaÿniæ. Stowarzyszenie to miejsce, w którym doskonali siê umiejêtnoœci i kszta³tuje postawy obywatelskie. Uczniowie i uczennice dowiaduj¹ siê, jakie warunki trzeba spe³niæ, by za³o yæ stowarzyszenie, i zapoznaj¹ siê z formami dzia³ania wybranych stowarzyszeñ. Poznaj¹ tak e cele zak³adania zwi¹zków zawodowych, ich podstawowe zadania i sposoby dzia³ania. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 5.3) przedstawia przyk³ady dzia³ania organizacji pozarz¹dowych i spo³ecznych (od lokalnych stowarzyszeñ do zwi¹zków zawodowych i partii politycznych) i uzasadnia ich znaczenie dla obywateli;

72 72 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a 5.4) wyjaœnia, podaj¹c przyk³ady, jak obywatele mog¹ wp³ywaæ na decyzje w³adz na poziomie lokalnym, krajowym, europejskim i œwiatowym. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, co to jest stowarzyszenie; wyjaœniæ odwo³uj¹c siê do konkretnych przyk³adów dlaczego stowarzyszenia odgrywaj¹ tak wielk¹ rolê w demokratycznym spo³eczeñstwie; wymieniæ najwa niejsze zwi¹zki zawodowe dzia³aj¹ce w Polsce; wyjaœniæ, po co powstaj¹ zwi¹zki zawodowe, oraz wskazaæ przyk³ady ich dzia- ³ania. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca praca w grupach lub w parach praca z tekstem s. 59 ćw. 1 JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Stowarzyszenia i fundacje w Polsce (rozmowa nauczaj¹ca). Zapytaj uczniów i uczennice, czy s³yszeli o jakichœ stowarzyszeniach, inicjatywach obywatelskich czy te komitetach dzia³aj¹cych w waszej miejscowoœci lub regionie. Czy znaj¹ jakieœ ogólnopolskie stowarzyszenia? Nazwy wymienianych przez uczniów i uczennice stowarzyszeñ zapisz na tablicy. Jeœli uczniowie i uczennice bêd¹ mieli trudnoœci z wymienieniem nazw organizacji, poinformuj ich o kilku ogólnopolskich lub lokalnych inicjatywach podejmowanych przez tego typu organizacje. Wspólnie przypomnijcie sobie, kto by³ organizatorem tych akcji. ROZWINIÊCIE 2. W jednoœci si³a (praca z tekstem). Poproœ o zapoznanie siê z tekstem W jednoœci si³a (s. 122) lub zreferuj jego treœæ, podkreœlaj¹c si³ê i efektywnoœæ stowarzyszeñ w dzia³aniach obywatelskich. Poproœ tak e o przeczytanie na g³os artyku³u 58.1 i 58.2 Konstytucji RP dotycz¹cego zrzeszania siê. Poproœ uczniów, by w zeszytach odpowiedzieli na pytania: Sk¹d wynika prawo obywateli do zrzeszania siê? Czy mo na zarejestrowaæ stowarzyszenie, które stawia sobie cele sprzeczne z prawem? Jaka liczba osób jest niezbêdna do za³o enia stowarzyszenia? 3. Sprawa dla stowarzyszenia (praca w grupach). Podziel klasê na cztery zespo³y. Wyjaœnij, e zadaniem uczniów bêdzie stworzenie jakiegoœ stowarzyszenia o lokalnym lub ogólnokrajowym zasiêgu. Na pocz¹tku powinni zidentyfikowaæ wa ne problemy w waszej miejscowoœci, regionie lub nawet ca³ym kraju, których rozwi¹zaniem mog³yby siê zaj¹æ stowarzyszenia. Zadaniem ka dego zespo³u jest za³o enie w³asnego stowarzyszenia, które zajmie siê jedn¹ z takich wa nych spraw. Uczniowie powinni wymyœliæ jego nazwê i sprecyzowaæ cele dzia³ania (patrz: æwiczenie na s. 124).

73 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a 73 Na zakoñczenie poproœ o krótkie zaprezentowanie wymyœlonych przez uczniów stowarzyszeñ zastanówcie siê wspólnie, jakie mog³yby byæ Ÿród³a finansowania ich dzia³añ. 4. Zwi¹zek zawodowy co to takiego? (rozmowa nauczaj¹ca, praca w grupach). Wyjaœnij uczniom, e prawo do zrzeszania siê dotyczy nie tylko zak³adania nowych stowarzyszeñ, ale tak e organizowania siê w zwi¹zkach zawodowych. Zapytaj ich, czy znaj¹ jakieœ zwi¹zki zawodowe. Nastêpnie podziel klasê na szeœæ grup i poproœ o przeczytanie tekstu W obronie interesów pracowników (s ). Poleæ uczniom, aby przygotowali odpowiedzi na nastêpuj¹ce pytania (ka da grupa zajmuje siê innym pytaniem): Co to jest zwi¹zek zawodowy? Czym siê zajmuj¹ zwi¹zki zawodowe? Jakimi metodami siê pos³uguj¹? Co to jest strajk i kiedy wolno go og³osiæ? Kiedy powsta³ i jak¹ rolê w polskiej historii odegra³ zwi¹zek zawodowy Solidarnoœæ? Czy w twojej miejscowoœci lub regionie przeprowadzono kiedyœ strajk? Czego dotyczy³? Odpowiedzi zaprezentujcie na forum klasy w postaci krótkich hase³. ZAKOÑCZENIE 5. Krzy ówka (praca w parach). Poleæ uczniom i uczennicom, by w dwójkach przerysowali do zeszytów krzy ówkê z podrêcznika (s. 126) i j¹ rozwi¹zali, nie zagl¹daj¹c do notatek i podrêcznika. Poproœ o podanie koñcowego rozwi¹zania. Zapytaj, czy odgadniêcie has³a krzy ówki by³o dla nich trudne. Z czym mieli najwiêksze k³opoty? W razie koniecznoœci, wyjaœnij jeszcze raz te pojêcia, których odgadniêcie sprawi³o im najwiêcej problemów. 6. Stowarzyszenia wokó³ nas praca domowa. Poproœ uczniów i uczennice, by spróbowali siê dowiedzieæ, jakie stowarzyszenia dzia³aj¹ w ich regionie i czym siê zajmuj¹ (patrz: æwiczenie na s. 124). Poleæ, by sporz¹dzili listê stowarzyszeñ, a nastêpnie wybrali jedn¹ organizacjê, do której siê udadz¹ osobiœcie, by uzyskaæ odpowiedzi na nastêpuj¹ce pytania: Czym zajmuje siê stowarzyszenie? Jakie metody wykorzystuje w swojej dzia³alnoœci? Jakie by³o jego najciekawsze przedsiêwziêcie? Poproœ uczniów i uczennice, by zebrany materia³ przedstawili na arkuszu formatu A4 (mog¹ zamieœciæ otrzymane w stowarzyszeniu materia³y, zdjêcia, ulotki itp.). Wszystkie prace wywieœ na szkolnej tablicy mog¹ siê przydaæ uczniom innych klas. Pracê domow¹ dotycz¹c¹ stowarzyszeñ mo na wykorzystaæ do realizacji miniprojektu, w ramach którego uczniowie i uczennice tworz¹ krótkie przewodniki po stowarzyszeniach i innych organizacjach podejmuj¹cych dzia³ania na rzecz m³odzie y (warto dok³adniej sprecyzowaæ obszar, np.: edukacja obywatelska, kultura; najlepiej, by sami uczniowie o tym zadecydowali, poszukuj¹c informacji, które wydaj¹ im siê najbardziej przydatne). W przewodniku powinny siê znaleÿæ informacje, takie jak: nazwa i adres stowarzyszenia (organizacji), czym siê zajmuje, do kogo adresowane s¹ dzia³ania, jakie projekty zosta³y ju zrealizowane, a jakie s¹ obecnie realizowane itp. Obok nazw stowarzyszeñ mog¹ siê równie pojawiæ nowe, o których s³yszeli rodzice uczniów lub ich znajomi czy krewni. Uczniowie i uczennice s. 60 ćw. 2 s. 60 i 61 ćw. 3, 4

74 74 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a powinni mieæ co najmniej miesi¹c na przygotowanie przewodnika. Mog¹ pracowaæ w kilkuosobowych grupach (np. ka dy z uczniów zajmowa³by siê gromadzeniem informacji o innym stowarzyszeniu). Gotowe miniprzewodniki powinny byæ udostêpnione wszystkim uczniom i uczennicom oraz nauczycielom i nauczycielkom (np. w bibliotece szkolnej). 4. Marsz na wybory! W demokracji przedstawicielskiej udzia³ w wyborach to jedno z podstawowych praw i jeden z podstawowych obowi¹zków obywatelskich. Wybory to nie tylko sposób selekcji kandydatów, ale narzêdzie kontroli nad osobami pe³ni¹cymi wa nefunkcje publiczne. Na lekcji uczniowie i uczennice dowiaduj¹ siê, na czym polega bierne i czynne prawo wyborcze, oraz poznaj¹ procedurê g³osowania w wyborach powszechnych. Zastanawiaj¹ siê tak e, dlaczego tak wielu Polaków i Polek nie uczestniczy w wyborach i w jaki sposób mo na próbowaæ zwiêkszyæ frekwencjê wyborcz¹. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 7.1) przedstawia argumenty przemawiaj¹ce za udzia³em w wyborach lokalnych, krajowych i europejskich; 7.2) wymienia zasady demokratycznych wyborów i stosuje je w g³osowaniu wszkole; 7.3) wskazuje, czym powinien siê kierowaæ obywatel, podejmuj¹c decyzje wyborcze; 7.4) krytycznie analizuje ulotki, has³a i spoty wyborcze. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, kto w Polsce ma prawo wyborcze (bierne i czynne); wyjaœniæ pojêcia: wybory powszechne, bezpoœrednie, tajne, równe; wyjaœniæ, co to jest kampania wyborcza i jakie s¹ jej cele; krytycznie analizowaæ has³a i plakaty towarzysz¹ce kampanii wyborczej; sformu³owaæ argumenty zachêcaj¹ce do udzia³u w wyborach. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca praca z tekstem praca w grupach lub w parach burza mózgów dyskusja ŒRODKI DYDAKTYCZNE Konstytucja RP

75 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a 75 JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? s. 65 ćw. 1 WPROWADZENIE 1. Rozmowa nauczaj¹ca. Zapytaj uczniów i uczennice, kto w Polsce mo e uczestniczyæ w wyborach. Przypomnij im, e nie zawsze mogli g³osowaæ wszyscy obywatele. Wyjaœnij, e podczas zajêæ bêdziecie siê zastanawiali nad tym, dlaczego wa ne jest, aby jak najwiêcej obywateli korzysta³o z prawa do g³osowania oraz jak m¹drze g³osowaæ. ROZWINIÊCIE 2. W konstytucji o wyborach (praca z tekstem, praca w³asna, praca w parach). Poproœ uczniów, aby zapoznali siê z tymi fragmentami Konstytucji RP, które dotycz¹ wyborów do Sejmu, Senatu, wyboru prezydenta oraz wyborów samorz¹dowych (art. 62, 99, 100 i 127). Odpowiedz na ewentualne pytania uczniów. Zapytaj, na czym ich zdaniem polega ró nica miêdzy prawem wybierania a mo liwoœci¹ zostania wybranym. Wyjaœnij, e prawo wybierania okreœla siê terminem czynne prawo wyborcze, a mo liwoœæ bycia wybranym wyra eniem bierne prawo wyborcze. Poleæ uczniom, aby po przeczytaniu artyku³ów konstytucji odpowiedzieli w zeszytach na pytania zamieszczone w æwiczeniu W konstytucji o wyborach (s. 127). Nastêpnie powinni wymieniæ siê zeszytami z koleg¹ lub kole ank¹ z ³awki, by sprawdziæ swoje odpowiedzi. Zapytaj, czy mieli jakieœ trudnoœci z udzieleniem odpowiedzi na którekolwiek z pytañ. Wyjaœnij ewentualne w¹tpliwoœci. Poleæ uczniom, by wynotowali w zeszytach zapamiêtane do tej pory informacje. Nastêpnie krótko zreferuj tekst Miniporadnik wyborcy (s ), prosz¹c, by w trakcie wyk³adu uczniowie zapisywali w zeszytach najwa niejsze wed³ug nich fakty lub has³a. Upewnij siê, e s¹ one dla wszystkich zrozumia³e. 3. Iœæ czy nie iœæ na wybory? (burza mózgów). Powiedz, e choæ uczestnictwo w wyborach jest prawem obywateli, to nie wszyscy z niego korzystaj¹ (patrz: ramka na s. 130). Zapytaj, co najczêœciej bywa powodem, e obywatele nie bior¹ udzia³u w wyborach. Wypiszcie wszystkie przyczyny na tablicy i wspólnie siê zastanówcie, jakie dzia³ania mog¹ podj¹æ: pañstwo, organizacje pozarz¹dowe oraz sami kandydaci, by zachêciæ Polaków do g³osowania. 4. Zanim wybierzesz (praca w grupach, dyskusja). Podkreœl, e wysoka frekwencja w wyborach jest bardzo wa na, ale œwiadome g³osowanie to nie tylko jednorazowe oddanie g³osu na wybranego kandydata czy partiê. Trzeba nauczyæ siê analizowaæ informacje dotycz¹ce wyborów (znaæ programy, wypowiedzi kandydatów, ich dotychczasow¹ aktywnoœæ polityczn¹), wiedz¹c, e coraz czêœciej kampanie wyborcze staraj¹ siê raczej zniechêciæ wyborców do swoich przeciwników politycznych, ni w sposób rzeczowy informowaæ o w³asnych planach lub proponowaæ konkretne zmiany. Krytyczne analizowanie plakatów wyborczych i hase³ to jedno z wa niejszych zadañ odpowiedzialnego wyborcy. Podziel uczniów na czteroosobowe zespo³y i poproœ, by przyjrzeli siê plakatom wyborczym zamieszczonym w podrêczniku (patrz: æwiczenie na s ). Ich zadaniem bêdzie przedyskutowanie zagadnieñ z æwiczenia. Po zakoñczeniu pracy w zespo³ach zapytaj ich, co powinniœmy oprócz plakatów wyborczych braæ pod uwagê, przygotowuj¹c siê do œwiadomego wyboru. W podrêczniku uczniowie znajd¹ kilka rad i wskazówek (patrz: ramka Jak g³osowaæ? na s. 129 oraz Co w ulotkach? na s ). Mo esz ich te zachêciæ, s. 61 i 62 ćw.1,2,3 s. 63 ćw. 5 s. 63 i 64 ćw. 7

76 76 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a s. 63 ćw. 6 by zapoznali siê z takimi inicjatywami spo³ecznymi, jak: Latarnik wyborczy, Masz g³os, masz wybór oraz Vote smart (czyli g³osuj m¹drze ) lub jego polsk¹ wersj¹ realizowan¹ przez Stowarzyszenie 61 wszystkie one maj¹ na celu aktywizowanie wyborców, rzetelne informowanie o kandydatach i partiach oraz przygotowanie do odpowiedzialnego wyboru. Warto te zagl¹daæ na strony g³ównych partii w Polsce. Poszukajcie te wspólnie przyk³adów na to, jak kandydaci i sztaby wyborcze staraj¹ siê przekonaæ wyborców, oferuj¹c proste i radykalne rozwi¹zania z³o onych problemów. W tym celu poproœ uczniów, aby przeczytali wywiad z profesor Ew¹ Marciniak, politolog z Uniwersytetu Warszawskiego, Populizm w kampanii wyborczej (link do artyku³u znajdziecie w KOSS-ie online) i przeprowadzili jego analizê. Niech zaproponuj¹ w³asn¹ definicjê populizmu, a potem wspólnie poszukaj¹ przyk³adów z ostatniej kampanii wyborczej do parlamentu. 5. Nie g³osujesz p³acisz (dyskusja). Poleæ, by uczniowie zapoznali siê z wykresem ilustruj¹cym œredni¹ frekwencjê wyborcz¹ w wybranych krajach (s. 130) i na jego podstawie wymienili kraje z najwy sz¹ i najni sz¹ frekwencj¹ wyborcz¹. Zapytaj, co s¹dz¹ o obowi¹zkowym udziale w wyborach (takie rozwi¹zanie wybrano w Belgii, a tak e w Luksemburgu i we W³oszech). Dlaczego frekwencja wyborcza jest tam najwy sza? Mo esz zaproponowaæ zorganizowanie debaty na temat wprowadzenia kar za nieg³osowanie. Podziel klasê na dwie grupy: zwolenników i przeciwników takiego rozwi¹zania. Poproœ uczniów, aby pocz¹tkowo, pracuj¹c w parach, sformu³owali argumenty za i przeciw takiemu rozwi¹zaniu. Nastêpnie wylosujcie (lub wybierzcie) po cztery osoby, które wezm¹ udzia³ w debacie. Obydwa zespo³y dostan¹ kilka minut, aby wspólnie ustaliæ stanowisko. W tym czasie pozostali uczniowie powinni wymyœliæ pytania, które chcieliby zadaæ dyskutantom. Ustalcie zasady debaty (czas wypowiedzi oraz ich kolejnoœæ, sposób prezentowania). Poproœ jednego z uczniów, aby poprowadzi³ dyskusjê. Kiedy argumenty obu stron zostan¹ przedstawione, a uczestnicy debaty odpowiedz¹ na pytania publicznoœci, poproœ pozosta³ych uczniów (tych, którzy nie uczestniczyli w dyskusji), aby poprzez g³osowanie wybrali zespó³, który by³ bardziej przekonuj¹cy i u ywa³ silniejszych argumentów. Materia³y pomocnicze do debaty uczniowie znajd¹ na stronie KOSS online. Warto podczas zajêæ porozmawiaæ z uczniami na temat obecny ostatnio w debacie publicznej o jednomandatowych okrêgów wyborczych w wyborach parlamentarnych. Wyjaœnij krótko, e chodzi o takie okrêgi wyborcze, w których obowi¹zuje ordynacja wiêkszoœciowa lub ordynacja, wed³ug której tylko jeden mandat, mo liwy do obsadzenia, otrzymuje ten kandydat, który uzyska poparcie najwiêkszej liczby wyborców z danego okrêgu wyborczego. Zdaniem osób popieraj¹cych JOW-y, taki system wybierania pos³ów i pos³anek m. in. daje gwarancjê odpowiedzialnoœci wybranych bezpoœrednio przed ich wyborcami a nie przywódcami partii; zmniejsza upartyjnienie wyborów; stwarza obywatelom mo liwoœæ kandydowania do Sejmu bez poparcia partii politycznych. Poproœ uczniów, by na kolejne zajêcia zapoznali siê z g³osami za i przeciw jednomandatowym okrêgom wyborczym. Mo e wspólnie zorganizujecie debatê oksfordzk¹ na ten temat? Materia³y i publikacje online na ten temat znajdziecie m. in. na stronie Przypomnij te, e w Polsce taka ordynacja wyborcza obowi¹zuje równie w wyborach do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej od 2011 roku, a od 2014 roku w wybo-

77 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a 77 rach do rad gmin w tych gminach, które nie s¹ miastem na prawach powiatu. Praktykê JOW stosuje siê te od wielu lat m.in. w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji. W Polsce temat JOW-ów powróci³ w ostatnich wyborach prezydenckich w 2015 roku (g³ówny postulat kampanii prezydenckiej znanego muzyka Paw³a Kukiza). Wkrótce przekszta³ci³ siê jednak w niezale ny Ruch Obywatelski na Rzecz JOW. ZAKOÑCZENIE 6. Nie b¹dÿ durny, idÿ do urny podsumowanie (praca w zespo³ach). Na zakoñczenie lekcji mo esz zaproponowaæ uczniom i uczennicom, by w ma³ych zespo³ach wymyœlili has³a zachêcaj¹ce innych do udzia³u w wyborach. Przypomnij im has³o Nie b¹dÿ durny, idÿ do urny towarzysz¹ce akcji Centrum Edukacji Obywatelskiej M³odzi g³osuj¹ ( Przy okazji opowiedz o tym projekcie, który umo liwia niepe³noletnim obywatelom udzia³ w g³osowaniu. Uczniowie i uczennice organizuj¹ w szkole m³odzie owe wybory prezydenckie, parlamentarne i samorz¹dowe oraz referenda. Szczególnie wa na by³a edycja programu z 2003 r., tu przed narodowym referendum w sprawie przyst¹pienia Polski do UE. W g³osowaniu wziê³o wówczas udzia³ ponad 800 tysiêcy uczniów szkó³ ponadpodstawowych, opowiadaj¹c siê za wejœciem Polski do Unii. Zapytaj, w jaki sposób udzia³ m³odych ludzi w takim programie mo e wp³ywaæ na frekwencjê w prawdziwych wyborach powszechnych. 5. Opinia, z któr¹ trzeba siê liczyæ Opinia publiczna to wyra one publicznie pogl¹dy znacz¹cej czêœci obywateli w konkretnych sprawach publicznych. W demokracji opinia publiczna w du ym stopniu wp³ywa na decyzje podejmowane przez rz¹dz¹cych, mo e nawet doprowadziæ do odsuniêcia ich od w³adzy. Wiedzê o pogl¹dach obywateli czerpiemy miêdzy innymi z badañ opinii publicznej, takich jak: sonda e, sondy uliczne i telefoniczne, a tak e z g³osów ujawniaj¹cych siê w debacie publicznej (np. artyku³y prasowe, listy do redakcji). Uczniowie i uczennice zastanawiaj¹ siê, dlaczego opinia publiczna odgrywa w demokracji tak wielk¹ rolê, poznaj¹ metody badania pogl¹dów obywateli oraz sposoby ich graficznej prezentacji. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 6.1) omawia funkcje i wyjaœnia znaczenie œrodków masowego przekazu w yciu obywateli; 6.4) uzasadnia, pos³uguj¹c siê przyk³adami, znaczenie opinii publicznej we wspó³czesnym œwiecie; odczytuje i interpretuje wyniki wybranego sonda u opinii publicznej. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, co to jest opinia publiczna, i okreœliæ, jak¹ funkcjê pe³ni w pañstwie demokratycznym; wskazaæ czynniki uczestnicz¹ce w kszta³towaniu opinii publicznej;

78 78 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a s. 64 ćw. 1 s ćw. 2, 3 przedstawiæ sposoby badania opinii publicznej; odczytaæ i interpretowaæ wyniki wybranego sonda u opinii publicznej; przygotowaæ i przeprowadziæ w szkole w³asne badanie sonda owe. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca burza mózgów praca w grupach lub w parach praca z tekstem analiza wykresów JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Dlaczego polityków obchodzi, co myœl¹ obywatele? (burza mózgów, praca z tekstem, praca w³asna). PrzeprowadŸ burzê mózgów na temat Co to jest opinia publiczna?. Nastêpnie poleæ przeczytanie tekstu na s. 132 Dlaczego polityków obchodzi, co myœl¹ obywatele? lub samodzielnie przedstaw najwa niejsze informacje. ROZWINIÊCIE 2 Moja figura (praca w³asna). Zwróæ uwagê, e nasze pogl¹dy nie bior¹ siê znik¹d. Poproœ uczniów, aby zapoznali siê ze schematem zamieszczonym w æwiczeniu Moja figura (s. 133) i spróbowali okreœliæ, jaki wp³yw na ich pogl¹dy maj¹ czynniki uwzglêdnione na rysunku. Na ka dej z osi maj¹ zaznaczyæ si³ê ich wp³ywu, a nastêpnie po³¹czyæ punkty liniami. Uczniowie, pracuj¹c indywidualnie, oceniaj¹, w jakim stopniu na ich pogl¹dy wp³ywa rodzina, rówieœnicy, szko³a, ksi¹ ki, telewizja, religia itd. Uczniowie wykonuj¹ rysunki w zeszytach. 3. Jak siê dowiedzieæ, co s¹dz¹ obywatele? (praca z tekstem). Poproœ uczniów, by przeczytali tekst Jak siê dowiedzieæ, co s¹dz¹ obywatele? (s ). Upewnij siê, czy wszyscy zrozumieli znaczenie pojawiaj¹cych siê w tekœcie narzêdzi badania opinii publicznej. Poproœ o podanie definicji oraz zanotowanie na tablicy (i w zeszytach) omawianego terminu. 4. O tym siê mówi (praca z tekstem). Poproœ uczniów, aby przypomnieli sobie, jakie sprawy (tematy) poruszy³y ostatnio opiniê publiczn¹ w Polsce i na œwiecie. Mo esz przynieœæ na lekcjê dzienniki z ostatniego tygodnia pomog¹ uczniom znaleÿæ odpowiednie przyk³ady (patrz: æwiczenie na s. 133). 5. Odczytaj ten wykres (praca w zespo³ach, analiza wykresów). Kolejne æwiczenie ma pomóc uczniom odczytywaæ wyniki sonda y. Poproœ uczniów, aby kolejno odliczyli do trzech osoby z numerem jeden zapoznaj¹ siê z wykresem I (ko³owym, inaczej zwanym tortowym), dwójki z wykresem II (s³upkowym), a trójki z wykresem III (liniowym). Ka dy ma za zadanie odpowiedzieæ na pytania zamieszczone w æwiczeniu Odczytaj ten wykres (s. 134). Po samodzielnej analizie wykresów uczniowie, pracuj¹c w trzyosobowych zespo³ach, zastanawiaj¹ siê nad ró nicami miêdzy wykresami. Próbuj¹ odpowiedzieæ, który rodzaj wykresu (ko³owy, s³upkowy czy liniowy) najlepiej zobrazuje odpowiedzi na pytania: Jak zmienia³o siê w czasie poparcie udzielane prezydentowi przez Polaków?

79 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a 79 Jaki jest procent zwolenników kary œmierci w dziesiêciu wybranych krajach œwiata? Jaki procent Polaków mieszka w du ych miastach, w ma³ych miejscowoœciach, na wsi? ZAKOÑCZENIE 6. Podsumowanie. Poproœ, by ka dy indywidualnie zapisa³ w zeszycie, jak rozumie pojêcie opinia publiczna. Ochotnicy mog¹ przeczytaæ swoje notatki na forum klasy; mo esz te sam przejœæ siê po klasie i sprawdziæ zapisy w zeszytach. 7. W naszej szkole praca domowa (ankieta). Poproœ uczniów i uczennice, aby przed nastêpn¹ lekcj¹ zabawili siê w ankieterów i przeprowadzili ankietê zamieszczon¹ w æwiczeniu W naszej szkole (s. 135). Pomo e ona im siê dowiedzieæ, jak¹ opiniê maj¹ uczniowie i uczennice na temat sposobu prowadzenia zajêæ w waszej szkole. Wyniki przeprowadzonych ankiet mo na podsumowaæ na kolejnych zajêciach w æwiczeniu znajdziecie instrukcjê, jak mo na to zrobiæ. Warto zapoznaæ pozosta³ych uczniów i uczennice oraz nauczycieli z wynikami tak wa nej dla pracy waszej szko³y ankiety. Jeœli macie gazetkê szkoln¹, zamieœæcie je w najbli szym wydaniu; opracowane wykresy mo na tak e zawiesiæ w gablotce szkolnej. Uwaga! Uczniowie i uczennice nie powinni wype³niaæ ankiety w podrêczniku. 6. Œrodki masowego przekazu czwarta w³adza? Œrodki masowego przekazu uznaje siê czêsto za jeden z filarów demokracji. Oprócz podstawowej funkcji, jak¹ jest informowanie spo³eczeñstwa, pe³ni¹ one tak e inne zadania wp³ywaj¹ na opiniê publiczn¹, zwiêkszaj¹ mo liwoœci kontrolowania instytucji i osób sprawuj¹cychfunkcje publiczne. Dziêki pluralizmowi mediów obywatele mog¹ uzyskaæ wszechstronn¹ informacjê na dany temat. Wymaga to jednak umiejêtnoœci sprawnego poruszania siê w g¹szczu wiadomoœci. Na lekcji uczniowie i uczennice porównuj¹ informacje na ten sam temat zawarte w ró nych gazetach, próbuj¹ oceniaæ ich wiarygodnoœæ i odró niaæ informacje o faktach od opinii i komentarzy. Ponadto zapoznaj¹ siê z ró nymi technikami perswazyjnymi stosowanymi przez twórców reklam, analizuj¹ przyk³ady reklam i ucz¹ siê krytycznego ich odbioru. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 6.1) omawia funkcje i wyjaœnia znaczenie œrodków masowego przekazu w yciu obywateli; 6.2) charakteryzuje prasê, telewizjê, radio, internet jako œrodki masowej komunikacji i omawia wybrany tytu³, stacjê czy portal ze wzglêdu na specyfikê przekazu i odbiorców; 6.3) wyszukuje w mediach wiadomoœci na wskazany temat; wskazuje ró nice miêdzy przekazami i odró nia informacje od komentarzy; krytycznie analizuje przekaz reklamowy.

80 80 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a s. 66, 67 ćw. 1, 2 PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ rolê œrodków masowego przekazu w ustroju demokratycznym; opisaæ, na czym polega i z czego wynika stronniczoœæ przekazu oraz jak siê przed ni¹ broniæ; porównaæ konkretne informacje przedstawiane w ró nych mediach; wyjaœniæ, co to jest reklama, oraz przedstawiæ jej najwa niejsze funkcje; wskazaæ na przyk³adach techniki perswazyjne stosowane przez twórców reklam. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad praca w grupach lub w parach praca z tekstem ŒRODKI DYDAKTYCZNE kilka numerów aktualnych gazet codziennych o ró nych profilach politycznych arkusze papieru, flamastry kilka kopii wybranego tekstu reklamowego JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Mass media wokó³ nas (rozmowa nauczaj¹ca). Zapytaj uczniów i uczennice, jak rozumiej¹ pojêcie œrodki masowego przekazu (mass media). Poproœ, aby wymienili znane im stacje telewizyjne, radiowe oraz tytu³y prasowe. W tej czêœci lekcji nale y pogrupowaæ œrodki masowego przekazu wed³ug rodzaju (media audiowizualne czy tekstowe), wed³ug czêstotliwoœci ukazywania siê (dziennik, tygodnik itp.), wed³ug tematyki (ogólnoinformacyjna, specjalistyczna) oraz jeœli to mo liwe wed³ug g³ównych odbiorców (doroœli, dzieci, m³odzie, kobiety, mê - czyÿni, biznesmeni itp.) patrz æwiczenie na s Internet wspó³czeœnie tak e nale y zaliczyæ do mass mediów poproœ uczniów, aby uzasadnili dlaczego. ROZWINIÊCIE 2. Czwarta w³adza (praca z tekstem, praca w³asna, rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ o przeczytanie tekstu Moc s³owa i obrazu na s Uczniowie odpowiadaj¹ na pytania: Dlaczego prasê, radio i telewizjê okreœla siê mianem czwartej w³adzy? Od czego i kogo powinny byæ niezale ne œrodki masowego przekazu? Podsumowuj¹c wypowiedzi uczniów, zacytuj zdanie jednego z twórców demokracji amerykañskiej, który powiedzia³, e gdyby mia³ do wyboru silny rz¹d lub woln¹ prasê, wybra³by to drugie. Poproœ, by siê zastanowili, co móg³ mieæ na myœli? 3. Uczymy siê czytaæ (praca w grupach). Zapytaj uczniów, czy czytaj¹ jakieœ gazety. Jeœli tak, to jakie najczêœciej? Czy zdarza im siê zagl¹daæ do dzienników ogólnopolskich? Poinformuj, e wezm¹ teraz udzia³ w æwiczeniu, które pomo e im siê oswoiæ ze specyfik¹ takiej gazety, z jej uk³adem graficznym, sposobem przekazywania i zapowiadania informacji, podzia³em na dzia³y tematyczne itp. Podziel klasê

81 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a 81 na grupy ka dej rozdaj jeden numer dziennika (najlepiej, jeœli ka da grupa bêdzie zajmowa³a siê innym tytu³em). Zanim uczniowie rozpoczn¹ pracê, wyjaœnij pojêcia, które mog¹ byæ dla uczniów niezrozumia³e: winieta, uk³ad graficzny, stopka, nak³ad, dodatki, lead, czo³ówka gazety. Nastêpnie poleæ, by wykonali wszystkie polecenia z æwiczenia Uczymy siê czytaæ! na s Poproœ, by flamastrem zaznaczali na egzemplarzu gazety wszystkie elementy, które zosta³y wymienione w æwiczeniu. PrzejdŸ siê po klasie, odpowiadaj¹c na ewentualne pytania uczniów, skoryguj ich b³êdy. Zapytaj uczniów, co im siê w dziennikach spodoba³o, co zwróci³o ich uwagê albo zachêci³o do lektury. Co mo na by³oby zmieniæ, eby np. przyci¹gn¹æ wiêcej m³odych czytelników? Nastêpnie poproœ uczniów, by w tych samych zespo³ach znaleÿli tekst na wskazany przez ciebie temat (przed lekcj¹ przejrzyj wszystkie dzienniki i znajdÿ sprawê lub wydarzenie, które zosta³o opisane w ka dym z nich). Poleæ, by uczniowie z ka - dej grupy przeczytali na g³os leady. Zastanówcie siê, czym siê od siebie ró ni¹, a w czym s¹ podobne. Czy na ich podstawie mo na odczytaæ intencje autora? Zapytaj, sk¹d bior¹ siê te ró nice. Wyjaœnij, e wynikaj¹ one nie tylko z ró nych umiejêtnoœci dziennikarskich, ale tak e z tego, e dziennikarze maj¹ ró ne œwiatopogl¹dy. Czasem gazety s¹ te organem jakiejœ partii, a czêsto reprezentuj¹ wyraÿn¹ liniê polityczn¹. Ró nice zwi¹zane s¹ te oczywiœcie z tym, do kogo jest adresowana gazeta. Podsumuj czêœæ lekcji dotycz¹c¹ mediów, wyjaœnij, e choæ czêsto media s¹ stronnicze, w sposób wybiórczy prezentuj¹ wiadomoœci, to jednak warto jak najczêœciej z nich korzystaæ. Trzeba tylko umiejêtnie odró niaæ fakty od opinii i komentarzy oraz korzystaæ z ró nych Ÿróde³ informacji. Powiedz, e na stronie KOSS online znajd¹ æwiczenie Mój tygodniowy plan medialny, które nie tylko pomo e im zaobserwowaæ, jak korzystaj¹ z ró nych mediów, ale tak e u³atwi im (jeœli uznaj¹ to za konieczne) zmianê dotychczasowych medialnych nawyków. Poleæ im te lekturê ramki Krytycznie przed telewizorem. 4. Dlaczego pluralizm mediów jest wa ny? (praca z tekstem, praca w³asna). Poleæ uczniom przeczytanie tekstu o selektywnoœci doboru informacji (s. 139). Nastêpnie poproœ ich, by przedstawiali kolejno informacje z tekstu, nie powtarzaj¹c tych, które zosta³y ju wymienione (np. przyczyn¹ selektywnoœci informacji jest ich ogromna iloœæ, si³a oddzia³ywania informacji zale y od miejsca, w którym zosta³a umieszczona, itd.). Mo ecie zapisywaæ je na tablicy w postaci hase³. 5. Zapraszamy do reklamy (miniwyk³ad). Przedstaw najwa niejsze informacje zamieszczone w tekœcie na s. 141 Zapraszamy do reklamy, przybli aj¹cego techniki reklamowania ró nego rodzaju towarów. Zwróæ uwagê, e s³ownikowa definicja reklamy k³adzie nacisk na jej funkcjê informacyjn¹, tymczasem w rzeczywistoœci reklamy maj¹ nie tylko informowaæ, ale przede wszystkim zachêcaæ potencjalnych klientów do nabycia danego towaru (spodni albo batonika) lub us³ugi (wycieczka zagraniczna, korzystanie z sieci telefonicznej, us³ugi bankowe). Aby osi¹gn¹æ ten cel, twórcy reklam pos³uguj¹ siê wieloma technikami. Zapytaj o przyk³ady reklam, w których uczniowie dostrzegaj¹ jakiœ zabieg perswazyjny (lub sam przygotuj kilka przyk³adów), a nastêpnie spróbujcie okreœliæ, do jakich skojarzeñ siê odwo³uj¹. 6. Uwa ajmy na reklamy! (praca w grupach, praca z tekstem). Rozdaj kopie wybranego tekstu reklamowego (jeœli dysponujesz jednym tekstem wrêcz go wszystkim uczniom, jeœli kilkoma podziel klasê na zespo³y i ka demu wrêcz s. 68, 69 ćw. 5 s. 68 ćw. 4

82 82 A k t y w n o œ æ o b y w a t e l s k a inn¹ reklamê). Poproœ, by przyjrzeli siê reklamie i jednym kolorem (na przyk³ad zielonym) zaznaczyli te fragmenty, które zawieraj¹ obiektywne informacje, a innym (najlepiej czerwonym) te, które zawieraj¹ elementy perswazyjne, czyli oceny i opinie. Po wykonaniu zadania uczniowie prezentuj¹ rezultaty swej pracy i dziel¹ siê w¹tpliwoœciami dotycz¹cymi sposobu kwalifikowania poszczególnych fragmentów wypowiedzi reklamowej. Zwróæ uwagê, e niektóre okreœlenia przez jednych mog³y byæ uznane za informacje, a przez innych raczej za przekazy perswazyjne (np. Samochód X to komfort i bezpieczeñstwo ). Nie ma w tym nic dziwnego obiektywna ocena takich dwuznacznych okreœleñ wymaga³aby szczegó³owej wiedzy o tym, czy na tle innych marek samochód X zu ywa niewiele paliwa, osi¹ga znaczn¹ prêdkoœæ i ma du e przyœpieszenie, jest ³atwy w prowadzeniu oraz odporny na wstrz¹sy i uderzenia, ma rzeczywiœcie wygodne siedzenia i pojemny baga nik. Czêsto te to, co na pierwszy rzut oka wydaje siê stwierdzeniem faktu, ma charakter ukrytej opinii, jak w reklamie telefonu komórkowego: Bezwzglêdnie najszybszy (stwierdza nauka). ¹czy b³yskawicznie. ZAKOÑCZENIE 7. Reklama na opak (praca w³asna). Na zakoñczenie zajêæ zaproponuj uczniom i uczennicom æwiczenie Reklama na opak (s. 142), w którym wymyœlaæ bêd¹ zabawne i ironiczne antyreklamy ( Red Bull nie doda mi skrzyde³ ). Mo esz te zaproponowaæ uczniom i uczennicom, aby sprawdzili, czy s¹ podatni na wp³yw reklam. W serwisie KOSS online zamieœciliœmy kilka pytañ (w æwiczeniu Reklama i ty ), które pozwol¹ okreœliæ, w jakim stopniu m³odzi ludzie ulegaj¹ wp³ywom hase³ reklamowych. 8. Reklama pod lup¹ praca domowa (obserwacja). Zapytaj uczniów i uczennice, które reklamy im siê najbardziej podobaj¹ i dlaczego, które najszybciej zapad³y im w pamiêæ, a które ich zdaniem s¹ og³upiaj¹ce lub trudne do zaakceptowania. Zapowiedz, e przez najbli szy tydzieñ bêd¹ siê zajmowali badaniem reklam. Podziel klasê na cztery grupy badaczy reklam : telewizyjnych, radiowych, prasowych, ulicznych. Na nastêpn¹ lekcjê przygotuj¹ w zeszycie szczegó³owe notatki wed³ug wzoru w podrêczniku na s Na zajêciach uczniowie i uczennice (najpierw w parach, póÿniej na forum klasy) wspólnie analizuj¹ wyniki swoich badañ. 9. Jak nas uwodz¹ reklamy? (wypowiedÿ pisemna). Chêtni mog¹ napisaæ krótk¹ pracê na temat Jak nas uwodz¹ reklamy?. Najlepiej, by ka dy wybra³ jedn¹ lub dwie pojawiaj¹ce siê aktualnie w telewizji, radiulub prasie reklamyi przeanalizowa³ je z tego punktu widzenia. Zachêæ uczniów i uczennice aby przed przyst¹pieniem do realizacji zadania przeczytali materia³y zamieszczone w serwisie KOSS online.

83 Rozdział VI NARÓD IPATRIOTYZM

84 SZUKAMY ODPOWIEDZI NA PYTANIA: Co to jest naród? Co wynika z faktu, e naród i pañstwo to nie to samo? Sk¹d siê bior¹ i w czym przeszkadzaj¹ stereotypy narodowe? Jakie mniejszoœci narodowe i etniczne yj¹ w Polsce? Jakie szczególne prawa przys³uguj¹ mniejszoœciom? Co to znaczy byæ patriot¹? Jaka jest ich ma³a ojczyzna? Czym jest patriotyzm i jak go rozumiej¹ dziœ m³odzi ludzie? Czym siê ró ni patriotyzm od nacjonalizmu? Jakie by³y przyczyny zag³ady ydów podczas II wojny œwiatowej? Jakie by³y postawy Polaków wobec ydów w latach II wojny œwiatowej? Czy we wspó³czesnym œwiecie wci¹ istnieje szowinizm? NAUCZYCIELKO/NAUCZYCIELU, PAMIÊTAJ O SERWISIE INTERNETOWYM KOSS ONLINE KOSS online jest przeznaczony zarówno dla ciebie, jak i dla twoich uczniów. KOSS online to Ÿród³o dodatkowych materia³ów: æwiczeñ interaktywnych, artyku³ów, prezentacji, zdjêæ i filmów wideo. KOSS online mo na wykorzystywaæ podczas lekcji lub polecaæ go uczniom do pracy w domu. KOSS online to pomoc przy planowaniu i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. KOSS online zawiera linki do najciekawszych stron internetowych z zakresu edukacji obywatelskiej.

85 Naród i patriotyzm Naród i pañstwo Powstanie wspólnoty narodowej jestjednym z najbardziej znacz¹cych przejawów ycia zbiorowego. Zajêcia pokazuj¹, jakie czynniki (np. wiêÿ jêzykowa, terytorialna i kulturowa) wp³ywaj¹ na kszta³towanie to samoœci narodowej. Uczniowie i uczennice rozwa aj¹ tak e, czym siê ró ni narodowoœæ od obywatelstwa i jakie mo e to rodziæ konsekwencje. Przygl¹daj¹ siê Polakom na emigracji dowiaduj¹ siê, czym jest Polonia, i poznaj¹ najwiêksze jej skupiska na œwiecie. Poszukuj¹ Ÿróde³ stereotypów narodowych oraz zastanawiaj¹ siê, jak utrudniaj¹ one relacje miêdzy przedstawicielami ró nych narodów. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 8.1) wyjaœnia, co dla niego oznacza byæ Polakiem (lub cz³onkiem innej wspólnoty narodowej) i czym obywatelstwo ró ni siê od narodowoœci; 8.4) wyjaœnia, co to jest Polonia i w jaki sposób Polacy yj¹cy za granic¹ podtrzymuj¹ swoj¹ wiêÿ z ojczyzn¹; 9.5) rozwa a, odwo³uj¹c siê do historycznych i wspó³czesnych przyk³adów, w jaki sposób stereotypy i uprzedzenia utrudniaj¹ dziœ relacje miêdzy narodami. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, co to jest naród i jakie czynniki go kszta³tuj¹; wyjaœniæ, co dla nich znaczy byæ Polakiem; wskazaæ ró nice pomiêdzy obywatelstwem a narodowoœci¹; wyjaœniæ, co to jest Polonia, oraz wskazaæ miejsca jej najwiêkszych skupisk; podaæ przyk³ady podtrzymywania przez œrodowiska polonijne wiêzi z ojczyzn¹. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad praca w grupach lub w parach praca z tekstem ŒRODKI DYDAKTYCZNE mapa polityczna œwiata i Europy wydruki ankiety Nasze miejsce na ziemi (ze strony KOSS online) lub ankieta w wersji elektronicznej JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Poproœ uczniów i uczennice, aby siê zastanowili, czym ró ni¹ siê miêdzy sob¹ narody. Uzyskane odpowiedzi zapisz na tablicy. Wyjaœnij, e grupy ludzi zamieszkuj¹ce przez d³ugi czas pewne terytorium, pos³uguj¹ce siê tym samym jêzykiem, maj¹ce podobne doœwiadczenia historyczne oraz tê sam¹ kulturê wytwarzaj¹ wiêzi zespalaj¹ce je w odrêbny naród. s. 71 ćw. 4

86 86 Naród i patriotyzm s. 70 ćw. 1, 2 s. 70 ćw. 3 s. 72 ćw. 5 ROZWINIÊCIE 2. Czym to siê ró ni? (miniwyk³ad). Powiedz, e wype³niaj¹c ró ne formularze (np. formularz paszportowy), spotykamy siê z rubrykami obywatelstwo i narodowoœæ. Wyjaœnij, e obywatelstwo oznacza przynale noœæ jednostki do danego pañstwa, koniecznoœæ przestrzegania jego praw, ale równoczeœnie mo liwoœæ korzystania ze zwi¹zanych z tym uprawnieñ. Obywatelstwo uzyskuje siê poprzez urodzenie b¹dÿ sta³e zamieszkiwanie na terytorium danego pañstwa. Natomiast o narodowoœci decyduje to samoœæ narodowa, czyli odczuwana przez jednostkê wiêÿ z okreœlon¹ wspólnot¹ narodow¹. 3. Naród wspólnota krwi czy kultury? (praca z tekstem, praca w³asna). Poleæ, by uczniowie zapoznali siê z tekstem Naród wspólnota krwi czy kultury? (s. 147). Poproœ ochotników, by na jego podstawie uzupe³nili zdania: Naród to ; Pañstwo to ; Pañstwo narodowe to ; Pañstwo wielonarodowe to Poleæ wszystkim uczniom, by dopisali w zeszycie ci¹g dalszy zdañ. 4. Jestem Polakiem (praca w parach, rozmowa nauczaj¹ca). Wkolejnymæwiczeniu uczniowie pracuj¹ w parach. Powiedz, by najpierw ka de z nich zapisa³o w zeszycie zdanie: Jestem Polakiem, co oznacza, e, a nastêpnie dokoñczy³o je na kilka mo liwych sposobów. Poproœ, by porozmawiali w parach o tym, co to dla nich znaczy byæ Polakiem lub Polk¹. Na forum klasy podsumuj te rozmowy w dwójkach, prosz¹c o krótkie komentarze. 5. Polak, kto to taki? (praca w³asna, analiza danych). Poproœ, by uczniowie zapoznali siê z wynikami badania opinii publicznej: Jakie kryteria trzeba spe³niæ, eby zostaæ uznanym za prawdziwego Polaka? i je zinterpretowali (patrz: wykres na s. 149). Które z wymienionych kryteriów uwa aj¹ za najistotniejsze, a którewed³ugnich nie maj¹ znaczenia? Zwróæ uwagê, e w tym badaniu wœród czynników decyduj¹cych o poczuciu to samoœci narodowej pojawi³o siê kryterium mieszkanie na sta³e w Polsce. Czy ich zdaniem mieszkaj¹c za granic¹, mo na byæ prawdziwym Polakiem? 6. Marsz, marsz Polonia (miniwyk³ad, praca w³asna). Zwróæ uwagê, e obecnie kilkadziesi¹t milionów Polaków mieszka poza granicami kraju. Niektórzy s¹ potomkami emigrantów sprzed lat, inni wyjechali z kraju niedawno (po otwarciu rynków pracy w krajach Unii Europejskiej). Zapytaj uczniów, gdzie ich zdaniem mieszka najwiêcej Polaków. Odpowiedzi porównajcie z ramk¹ na s. 150 Ilu Polaków mieszka poza granicami kraju?. Nastêpnie przedstaw najwa niejsze informacje z tekstu Marsz, marsz Polonia (s ). Poproœ uczniów, by wskazali sposoby podtrzymywania wiêzi z ojczyzn¹ przez Poloniê. 7. Stereotypy narodowe (rozmowa nauczaj¹ca). Powiedz uczniom, e inna narodowoœæ ni nasza jest czêsto postrzegana w sposób uproszczony, schematyczny (patrz: æwiczenie na s. 151). Nasze przekonania o innych nacjach s¹ wynikiem powielanych schematów i czêsto krzywdz¹ ich przedstawicieli. Wyjaœnij (lub przypo- mnij), co to jest stereotyp. Zapytaj uczniów, czy znaj¹ jakieœ stereotypy narodowe (np. flegmatyczny jak Anglik, gadatliwy jak W³och ). Wypisz je na tablicy, po czym zapytaj uczniów, czy znaj¹ przedstawicieli wymienionych narodów osobiœcie, czy z mediów. Czy odpowiadaj¹ oni utartym opiniom o swoich rodakach? A mo e znaj¹ jakieœ przyk³ady z literatury czy filmu? Sk¹d siê one wziê³y? Przez chwilê porozmawiajcie o tym, w jaki sposób stereotypowe postrzeganie innych pozwala b¹dÿ utrudnia nawi¹zaæ kontakty miêdzy przedstawicielami ró nych nacji.

87 Naród i patriotyzm 87 ZAKOÑCZENIE 8. Podsumowanie. Poleæ uczniom i uczennicom, by wyjaœnili jednym zdaniem, czym siê ró ni narodowoœæ od obywatelstwa. Poproœ te, by zapisali definicje obu tych pojêæ w zeszytach. 9. Jak myœlisz? praca domowa. Poleæ wszystkim uczniom i uczennicom zebranie w domu argumentów na wybrany temat: Czy nasi pradziadowie i dziadowie byli wiêkszymi patriotami ni wspó³czeœni Polacy? Czy Polacy, którzy wyemigrowali do Niemiec czy Stanów Zjednoczonych, powinni w domu mówiæ po polsku, a dzieci posy³aæ do szkó³ polskich? Czy osoba narodowoœci ydowskiej lub niemieckiej mo e byæ Polakiem? Czy has³o Polska dla Polaków jest has³em patriotycznym, czy szowinistycznym? Zgromadzone przez uczniów i uczennice argumenty wykorzystaj podczas zajêæ opatriotyzmie. ÆWICZENIA DODATKOWE Nasze miejsce na ziemi (KOSS online, ankieta). Rozdaj uczniom i uczennicom wydrukowan¹ ze strony KOSS online ankietê Nasze miejsce na ziemi, prosz¹c, by wype³nili j¹ i przynieœli na nastêpne zajêcia. Wyznacz osoby, które podsumuj¹ jej wyniki. 2. Mniejszoœci narodowe w Polsce Uczniowie i uczennice dowiaduj¹ siê, czym s¹ w œwietle polskiegoprawa mniejszoœci narodowe i etniczne, oraz poznaj¹ grupy narodowoœciowe zamieszkuj¹ce Polskê. Dyskutuj¹ o regulacjach prawnych i codziennym stosunku do mniejszoœci narodowych. Prze³amywanie stereotypów i kszta³towanie postawy szacunku wobec mniejszoœci narodowych to równie wa ne w¹tki lekcji. Uczniowie i uczennice zastanawiaj¹ siê tak e nad wk³adem, jaki wnios³y mniejszoœci narodowe do dziedzictwa kulturowego ich regionu i Polski, oraz przygotowuj¹ siê do realizacji projektu zak³adaj¹cego pog³êbienie wiedzy na temat jednej z mniejszoœci mieszkaj¹cych w ich okolicy. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 8.2) wyjaœnia, uwzglêdniaj¹c wielonarodowe tradycje Polski, jaki wp³yw na kszta³towanie narodu maj¹ wspólne dzieje, kultura, jêzyk i tradycja; 8.3) wymienia mniejszoœci narodowe i etniczne oraz grupy imigrantów (w tym uchodÿców) yj¹ce obecnie w Polsce i przedstawia przys³uguj¹ce im prawa; na podstawie samodzielnie zebranych materia³ów charakteryzuje jedn¹ z tych grup (jej historiê, kulturê, obecn¹ sytuacjê); 9.5) rozwa a, odwo³uj¹c siê do historycznych i wspó³czesnych przyk³adów, w jaki sposób stereotypy i uprzedzenia utrudniaj¹ dziœ relacje miêdzy narodami.

88 88 Naród i patriotyzm PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, co to s¹ mniejszoœci narodowe, oraz podaæ ich przyk³ady wpolsce; wymieniæ prawa przys³uguj¹ce mniejszoœciom narodowym; wskazaæ czynniki kszta³tuj¹ce naród; zgromadziæ informacje na temat wybranej mniejszoœci narodowej, opracowaæ je i zaprezentowaæ; wyjaœniæ, co to jest stereotyp, oraz wskazaæ na przyk³adach w jaki sposób utrudnia on relacje miêdzy narodami. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca dyskusja praca z tekstem praca w parach ŒRODKI DYDAKTYCZNE adresy organizacji mniejszoœci narodowych s. 74 ćw. 3 s. 73 ćw. 1 JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Co to s¹ mniejszoœci narodowe? (rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ uczniów i uczennice, by przypomnieli sobie, co to jest narodowoœæ. Zapytaj, co decyduje o tym, jakiej jesteœmy narodowoœci. Przypomnij im æwiczenie, podczas którego wskazywali na mapie pañstwa wielonarodowe. Zwróæ uwagê, e Polska przez stulecia by³a krajem wielu narodów i kultur (zw³aszcza w XVI XVIII w.), a po II wojnie œwiatowej sta³a siê krajem jednolitym narodowo, w którym mieszkaj¹ równie nieliczni przedstawiciele innych narodowoœci. Stanowi¹ oni mniejszoœæ narodow¹. Na podstawie tekstu Co to s¹ mniejszoœci narodowe? (s. 152) wyjaœnij, e o to samoœci narodowej ka dego cz³owieka decyduje jego osobista deklaracja, najczêœciej jednak wynika ona z faktu urodzenia i/lub wychowywania w rodzinie lub spo³ecznoœci o okreœlonej kulturze. Zapytaj, w jakich przypadkach mówimy o mniejszoœci (o tym, e ktoœ nale y do mniejszoœci) podaj przyk³ady mniejszoœci yj¹cych obecnie w Polsce: narodowych (Niemcy, Ukraiñcy, ydzi), religijnych (œwiadkowie Jehowy, buddyœci, ludzie niewierz¹cy) i innych. Wspomnij tak e o grupach etnicznych, które mniejszoœciami narodowymi wprawdzie nie s¹, ale ze wzglêdu na ich liczebnoœæ w Polsce stanowi¹ doœæ wa n¹ czêœæ spo³eczeñstwa. ROZWINIÊCIE 2. Co tu jest prawd¹? (praca w³asna). Poproœ, by uczniowie samodzielnie wykonali w zeszytach test Co tu jest prawd¹? (s. 154) mog¹ to te zrobiæ online w serwisie KOSS.

89 Naród i patriotyzm Mieæ swoj¹ kulturê, jêzyk, religiê (praca z tekstem). Poproœ uczniów, aby przeczytali tekst Mieæ swoja kulturê, jêzyk, religiê (s. 154), a nastêpnie w parach rozwi¹zali w zeszytach test Kiedy s¹ ³amane prawa mniejszoœci? (s. 155). 4. Test stereotypów (praca w parach). Poproœ uczniów, aby w parach wykonali w zeszytach æwiczenie Test stereotypów (s. 155), uzasadniaj¹c na forum klasy, dlaczego niektóre z przytoczonych opinii uznali za stereotypy. Wypiszcie na tablicy argumenty, których mo na u yæ, aby obaliæ istniej¹ce stereotypy. Uczniowie mog¹ posi³kowaæ siê materia³em Jak siê pogodziæ? (s ). ZAKOÑCZENIE 5. Podsumowanie. Poleæ uczniom i uczennicom, by wypisali w zeszytach mniejszoœci narodowe yj¹ce w Polsce (od najliczniejszej do najmniej licznej). Nastêpnie poproœ, by sprawdzili swoje listy z tabel¹ zamieszczon¹ w podrêczniku na s Mniejszoœci narodowe i etniczne u nas praca domowa (projekt uczniowski). Poproœ, eby uczniowie i uczennice dobrali siê w kilkuosobowe grupy, w których przygotuj¹ wyst¹pienia na nastêpn¹ lekcjê. PóŸniej poleæ, by zapoznali siê z instrukcj¹ do æwiczenia Mniejszoœci narodowe i etniczne u nas (s. 156). Podaj nazwy i adresy organizacji mniejszoœci narodowych, do których uczniowie i uczennice mog¹ siê zwróciæ o pomoc w przygotowaniu æwiczenia. Poproœ ich, by w swoich prezentacjach uwzglêdnili nie tylko podstawowe dane statystyczne, ale tak e inne ciekawe informacje na temat historii, kultury, szkolnictwa itp. Zachêæ ich tak e do wykorzystania ró nych form prezentacji (albumy, przezrocza, mo e nagrania muzyki ludowej lub fragmenty utworów literackich). Jeœli w waszym regionie mieszkaj¹ przedstawiciele jakiejœ mniejszoœci narodowej, zaproponuj uczniom i uczennicom, by przeprowadzili z nimi wywiady i zaprosili ich na prezentacjê. s. 73, 74 ćw. 2 s. 74 ćw Co to znaczy byæ patriot¹? Ojczyznamojawolna,wolna,wiêczrzucamzramionp³aszczKonrada pisa³ Antoni S³onimski po odzyskaniu niepodleg³oœci przez Polskê w 1918 r. Czy znaczy to jednak, eniepodleg³oœæzwalnia zpatriotyzmu i okazywania szacunku ojczyÿnie i jej symbolom? Zajêcia zachêcaj¹ do zastanowienia siê nad tym, czym dzisiaj jest i czym powinien byæ patriotyzm. Ponadto uczniowie dowiaduj¹ siê, czym od patriotyzmu ró ni siê nacjonalizm i szowinizm. Lekcja ma te u³atwiæ uczniom i uczennicom zrozumienie, czym s¹ wspólnoty kulturowe: lokalne (ma³a ojczyzna) oraz regionalne, i zachêciæ ich do szukania œladów to samoœci regionalnej w swoim otoczeniu. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 9.1) wyjaœnia, co ³¹czy cz³owieka z wielk¹ i ma³¹ ojczyzn¹, i omawia te wiêzi na w³asnym przyk³adzie; 9.2) uzasadnia, e mo na równoczeœnie byæ Polakiem, Europejczykiem i cz³onkiem spo³ecznoœci œwiatowej; 9.3) wyjaœnia, odwo³uj¹c siê do wybranych przyk³adów, czym wed³ug niego jest patriotyzm; porównuje tê postawê z nacjonalizmem, szowinizmem i kosmopolityzmem;

90 90 Naród i patriotyzm s. 75 ćw. 3 s. 75 ćw ) rozwa a, odwo³uj¹c siê do historycznych i wspó³czesnych przyk³adów, w jaki sposób stereotypy i uprzedzenia utrudniaj¹ dziœ relacje miêdzy narodami. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI porównaæ na podstawie wiêzi odczuwanych przez siebie jakie znaczenie dla ludzi maj¹ wielka i ma³a ojczyzna; wyjaœniæ, na czym polega patriotyzm; podaæ przyk³ady postawy patriotycznej we wspó³czesnym œwiecie; wskazaæ ró nice miêdzy postawami: patriotyczn¹, nacjonalistyczn¹ i szowinistyczn¹; wyjaœniæ, jak rozumie pojêcie ma³ej ojczyzny. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca praca z tekstem praca w grupach lub w parach dyskusja JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Konkurs na has³o (rozmowa nauczaj¹ca, praca w³asna). Zapytaj uczniów i uczennice, co ich zdaniem oznacza has³o Polska dla Polaków. Co czuliby, spotykaj¹c np. w Niemczech has³o Niemcy dla Niemców? (patrz: æwiczenie na s. 157). Poproœ, eby wymyœlili inne krótkie has³a, które mog¹ lepiej wyra aæ uczucia narodowe bez obra ania przedstawicieli innych narodów i podwa ania ich prawa do ycia w Polsce. Ka dy uczeñ/uczennica zapisze swoje has³o na tablicy. Nastêpnie uczniowie i uczennice wybieraj¹ te has³a, które najbardziej im siê podobaj¹, i uzasadniaj¹ swój wybór. ROZWINIÊCIE 2. Cz³owiek i ojczyzna (praca w³asna, praca w parach, praca z tekstem). Na podstawie tekstu Cz³owiek i ojczyzna (s ) scharakteryzuj postawy: patriotyczn¹, nacjonalistyczn¹, szowinistyczn¹ i kosmopolityczn¹. Poproœ uczniów, by w parach wykonali w zeszytach æwiczenie ze s. 158 Kto to mówi?. Skomentuj ich odpowiedzi, zwracaj¹c uwagê na ewentualne trudnoœci w odró nieniu hase³ patriotycznych od nacjonalistycznych (np. Liczy siê tylko dobro mojego kraju ) oraz nacjonalistycznych od szowinistycznych (np. Polska dla Polaków ). SprawdŸcie tak e, do jakiej kategorii zaliczyæ mo na has³a wypisane wczeœniej przez uczniów! Czêsto mo emy spotkaæ siê z innym ni w podrêczniku wyjaœnieniem pojêcia nacjonalizm, okreœlanym jako postawa ideowo-polityczna, która za nadrzêdn¹ zasadê polityczn¹ uznaje to samoœæ narodow¹. W takim rozumieniu tego s³owa pañstwo nacjonalistyczne jest organizacj¹ polityczn¹ s³u ¹c¹ ochronie interesów i rozwojowi narodu. Przeczytaj na g³os zacytowane w lekcji s³owa Tadeusza Kotarbiñskiego oraz Roberta Aldingtona (s. 158) i poproœ o ich zinterpretowanie.

91 Naród i patriotyzm Kto jest patriot¹, a kto nie? (rozmowa nauczaj¹ca, praca z tekstem, praca w³asna). Poproœ uczniów o uwa ne przeczytanie fragmentu artyku³u Patriota kto to taki? (s. 160). Zapytaj, czy zgadzaj¹ siê z opiniami wyra onymi w ankiecie. Nastêpnie poleæ im, aby wpisali do tabeli poni ej swoje pogl¹dy na ten temat. Zapytaj, czy prawdziwy patriota to ten, który tylko chwali swój naród. W oparciu o tekst Byæ patriot¹ (s. 159) wymieñ ró nice miêdzy patriotyzmem obywatelskim i patriotyzmem narodowym. 4. Patriotyzm a Unia Europejska (dyskusja). Otwórz dyskusjê na temat znaczenia patriotyzmu wspó³czeœnie, gdy Polska jest w Unii Europejskiej. Zapisz na tablicy pytanie Co to znaczy byæ polskim patriot¹ w zjednoczonej Europie?. Aby zachêciæ do wymiany zdañ, mo esz przytoczyæ nieco prowokacyjne stwierdzenie ucznia szko³y œredniej: Patriotyzm to przestarza³e lektury szkolne. Teraz, kiedy jesteœmy w Unii Europejskiej, kto myœli o patriotyzmie? (patrz: æwiczenie na s. 160). Tematem dyskusji mo e byæ równie (zgodnie z zapisem w podstawie programowej) Czy mo na równoczeœnie byæ Polakiem, Europejczykiem i cz³onkiem spo³ecznoœci œwiatowej?. Podsumowuj¹c dyskusjê, zapytaj: Czy w dyskusji pad³y jakieœ nieznane wam wczeœniej argumenty? Czy wp³ynê³y one na wasz¹ opiniê? Które z us³yszanych podczas dyskusji argumentów uwa acie za szczególnie wa ne? 5. Nasza okolica (praca w grupach). Zapytaj, czy okolica, w której yj¹, czymœ siê wyró nia spoœród innych znanych im miejsc. Nie precyzuj, czy chodzi tu o gminê, powiat, dzielnicê, ca³e miasto, czy inny obszar (patrz: æwiczenie na s. 161). Poleæ uczniom, by porozmawiali o tym w parach, a nastêpnie zapisali rezultaty tych poszukiwañ, wskazuj¹c: O jakim obszarze rozmawiali? Jakie jego cechy uznali za najbardziej charakterystyczne? Nastêpnie poproœ ich, by po³¹czyli siê w kilkuosobowe zespo³y i wymienili notatkami (notatki mog¹ te sporz¹dziæ w domu, po rozmowie z rodzicami, dziadkami i innymi doros³ymi). Uczniowie porównuj¹ ró ne opisy okolicy, w której yj¹, i wybieraj¹ najczêœciej powtarzaj¹ce siê elementy. Zwróæ uwagê, e tym, co wyró nia jak¹œ okolicê spoœród innych, mo e byæ czasem coœ drobnego: miejscowa tradycja, zwyczaj, danie, element stroju, sposób mówienia. Nastêpnie poleæ uczniom przeczytanie tekstu Ma³a ojczyzna (s. 162). Zapytaj, czy obszar, którego nazwê zanotowali, odpowiada pojêciu ma³ej ojczyzny, czy nie. Porozmawiajcie o tym, co dobrego wynika dla ludzi z posiadania ma³ej ojczyzny i co sprawia, e nie wszyscy j¹ maj¹. Zwróæ uwagê, e taka ma³a ojczyzna istnieje tylko w ludzkich sercach i g³owach, a nie na mapie. Wyjaœnij te, e ma³a ojczyzna to zwykle niewielki geograficznie obszar, taki jak pisa³ Kazimierz Wierzyñski œwiat przechodzony nogami. Zdarza siê, e tak¹ ma³¹ ojczyzn¹ jest np. gmina. Ale istniej¹ te wiêksze ca³oœci, z którymi ludzie siê uto samiaj¹, maj¹c poczucie swej wspólnoty, a zarazem odrêbnoœci od innych czêœci kraju. Mówimy wtedy o regionach czy obszarach wyodrêbnionych geograficznie, o wspólnej historii, tradycji, kulturze. 6. Region co to takiego? (miniwyk³ad, rozmowa nauczaj¹ca). Przedstaw pojêcie wspólnoty regionalnej (na podstawie tekstu Region co to takiego? na s. 162) i wska ró ne typy regionów: wielkie (Galicja, Poznañskie, Kongresówka) i mniejsze (Podhale, Kurpie, Kaszuby). Zastanówcie siê, w jakim regionie ma³ym s. 75 ćw. 2

92 92 Naród i patriotyzm s. 76 ćw. 4 s. 76 ćw. 5 czy du ym le y wasza miejscowoœæ i gmina. Nie starajcie siê wymyœliæ regionów na si³ê. Mo e tak byæ, e nie da siê sensownie wskazaæ w waszej okolicy adnego regionu, zw³aszcza ma³ego, który posiada³by wyraÿn¹ to samoœæ kulturow¹. Zwróæ te uwagê, e we wspó³czesnym œwiecie coraz wiêksz¹ rolê odgrywaj¹ miasta i to one pe³ni¹ funkcjê regionów maj¹ swoje tradycje, swój folklor miejski, charakter, narzucaj¹ ludziom pewien sposób bycia. Porozmawiajcie o tym na przyk³adzie znanego uczniom wielkiego miasta (swojego lub najbli ej po³o onego). Powiedz, e s³owa region u ywa siê tak e w innym znaczeniu, okreœlaj¹c nim po prostu jakiœ obszar danego pañstwa, który mo na wyodrêbniæ, bo stanowi ca³oœæ administracyjn¹ czy gospodarcz¹. Czasem nawet zamiast o województwach mówi siê o regionach. To nie znaczy jednak, e ka de województwo ma sw¹ odrêbnoœæ kulturow¹, a mieszkañcy maj¹ poczucie, e tworz¹ zbiorowoœæ regionaln¹. Mo esz tak e wprowadziæ pojêcie euroregionów charakterystycznych dla procesu integracji europejskiej i przekraczaj¹cych granice poszczególnych pañstw. Zachêæ uczniów, by zagl¹dali na ró ne strony internetowe, dziêki nim bêd¹ mogli lepiej poznaæ swój region, a tak e inne regiony, które byæ mo e wkrótce odwiedz¹. ZAKOÑCZENIE 7. Podsumowanie (runda bez przymusu). Poproœ uczniów i uczennice, by dokoñczyli zdanie Jestem patriot¹, bo. 8. Patriotyzm w literaturze (praca domowa, praca w³asna, praca z tekstem). Poproœ uczniów i uczennice, aby przypomnieli sobie utwory literackie mówi¹ce o patriotyzmie i mi³oœci ojczyzny. Poleæ, by w domu wypisali kilka tytu³ów, a nastêpnie zastanowili siê, jaki utwór najlepiej oddaje ich wizjê ojczyzny? (wiêcej literackich przyk³adów znajd¹ na stronie KOSS online w æwiczeniu Poeci o ojczyÿnie ). ÆWICZENIA DODATKOWE Symbol Polski (KOSS online, praca w³asna). Zaproponuj, by uczniowie i uczennice zastanowili siê, z czego jako Polacy mo emy byæ dumni, a czego powinniœmy siê wstydziæ. Wypisz te elementy na tablicy. Nastêpnie poproœ uczniów i uczennice, by w domu je zilustrowali, wykonuj¹c w formie satyrycznej lub powa - nej projekt symbolu Polski. Urz¹dŸcie wystawê swych prac! 4. Cieñ zag³ady Mieszkaj¹cy w Europie ydzi czêsto w przesz³oœci budzili wrogoœæ, stawali siê te ofiarami przeœladowañ i pogromów. Zag³ada ydów podczas II wojny œwiatowej dobitnie œwiadczy o tym, jak przera aj¹ce mog¹ byæ skutki antysemityzmu i nienawiœci miêdzy narodami. Podczas zajêæ uczniowie i uczennice nie tylko dowiaduj¹ siê o tragicznym losie ydów w czasie wojny, ale zastanawiaj¹ siê tak e, dlaczego dosz³o do Holokaustu. Lekcja pozwala im zrozumieæ, czemu skrajny nacjonalizm mo e byæ nadal groÿny nie tylko poprzez ocenê antysemityzmu; uczniowie i uczennice poznaj¹ tak e wybrane przyk³ady zbrodni przeciw ludzkoœci dokonanych przez szowinistów w XX i XXI wieku (np. w by³ej Jugos³awii).

93 Naród i patriotyzm 93 CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 9.4) wykazuje, odwo³uj¹c siê do Holokaustu oraz innych zbrodni przeciw ludzkoœci, do jakich konsekwencji prowadziæ mo e skrajny nacjonalizm; 9.5) rozwa a, odwo³uj¹c siê do historycznych i wspó³czesnych przyk³adów, w jaki sposób stereotypy i uprzedzenia utrudniaj¹ dziœ relacje miêdzy narodami. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI porównaæ cechy patriotyzmu z cechami nacjonalizmu i szowinizmu; wskazaæ przyk³ady skrajnego nacjonalizmu we wspó³czesnym œwiecie; wskazaæ (na przyk³adzie Holokaustu) konsekwencje skrajnego nacjonalizmu. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad praca z tekstem praca w parach ŒRODKI DYDAKTYCZNE wspó³czesna mapa œwiata materia³y o Janie Karskim na stronie KOSS online JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Nacjonalizm i szowinizm (rozmowa nauczaj¹ca). Przypomnij uczniom i uczennicom, e istniej¹ ró ne postawy wobec w³asnego narodu i innych narodów. Poproœ, aby odwo³uj¹c siê do wiedzy z poprzednich zajêæ, krótko porównali patriotê, nacjonalistê i szowinistê, wskazuj¹c na te cechy (zachowania), które ich odró niaj¹. Wypiszcie te elementy na tablicy, koñcz¹c zdania: Patriota to, Nacjonalista to, Szowinista to (dla nacjonalisty interes narodowy jest dobrem najwy szym, jest nieufny wobec tego, co obce, chroni¹c interesy swoich rodaków, nie dostrzega takiej koniecznoœci wobec mniejszoœci narodowych we w³asnym kraju; szowinista tym ró ni siê od nacjonalisty, e nieufnoœæ zastêpuje nienawiœci¹ i zwi¹zan¹ z tym agresj¹ wobec obcych; patriota to ktoœ, kto troszczy siê o dobro wspólne, a jego mi³oœæ do ojczyzny nie wynika z poczucia wy szoœci wobec innych narodów, potrafi krytykowaæ w³asny naród, docenia wk³ad innych kultur). Poproœ, by uczniowie i uczennice podali przyk³ady ka dej z tych postaw (mog¹ byæ wspó³czesne lub zaczerpniête z historii). ROZWINIÊCIE 2. Zag³ada ydów (miniwyk³ad, rozmowa nauczaj¹ca). Wyjaœnij, e zarówno w historii, jak i wspó³czeœnie pewne narody s¹ bardziej nara one na nieufnoœæ, niechêæ, a nawet nienawiœæ ze strony innych narodów. Przyk³adem s¹ ydzi, którzy z ró nych przyczyn od kilkuset lat s¹ obiektem przeœladowañ i pogromów. Na podstawie tekstu ze s. 164 Zag³ada ydów przedstaw Ÿród³a antysemityzmu oraz

94 94 Naród i patriotyzm s. 77 ćw. 1 s ćw. 3, 4 s. 78 ćw. 5 s. 78 ćw. 6 przyczyny Holokaustu w czasie II wojny œwiatowej. Mo esz te skorzystaæ z materia³ów zamieszczonych na stronach KOSS online. Uczniowie mog¹ poprosiæ nauczyciela historii, by zorganizowa³ na ten temat specjaln¹ lekcjê, pogadankê, wyk³ad. Przypomnij, e w czasie II wojny œwiatowej w Europie zginê³o ok. 6 milionów ydów (dwie trzecie). Wyjaœnij, e mimo podnoszonych czasem g³osów, e gdyby nie postawa Polaków, to mo na by³oby unikn¹æ takiej eksterminacji, unikniêcie tej tragedii by³o w³aœciwie niemo liwe i nie zale a³o od Polaków. Przeka informacje historyczne zawarte w tekœcie na s. 165 Polacy wobec zag³ady ydów, podkreœlaj¹c odwagê wielu Polaków, którzy nara aj¹c w³asne ycie, ratowali ydów. Zapytaj, czy znaj¹ jakieœ osoby, które pomaga³y ydom w czasie wojny. Poproœ, by porozmawiali na ten temat z rodzicami lub dziadkami. Mo e oni znaj¹ kogoœ, kto ratowa³ ydów jeœli tak, zachêæ uczniów, by spróbowali dotrzeæ do takich osób, nagrali lub spisali ich relacje. Jeœli wystarczy czasu, warto odes³aæ uczniów na strony internetowe lub i przeczytali wspomnienia ludzi. 3. Ufaliœmy sobie (rozmowa nauczaj¹ca, praca w³asna, praca z tekstem). Zpewnoœci¹ w trakcie zajêæ uczniowie bêd¹ pytali o niechêæ czy wrogoœæ czêœci Polaków wobec ydów w latach II wojny, jak równie o dyskryminacjê i przeœladowania ludnoœci pochodzenia ydowskiego (wydarzenia w Jedwabnem). Warto im wyjaœniæ, e wszêdzie nie tylko w Polsce istnia³ lub istnieje antysemityzm. Wielu Polaków ratowa³o ydów, ale byli te i tacy, którzy donosili na nich Niemcom. Historia, która wydarzy³a siê w Jedwabnem, jest ciemn¹ kart¹; niestety, czêsto przes³ania ona odwagê i poœwiêcenie Polaków. Poproœ uczniów, by w domu sprawdzili, co siê sta³o wtymmiasteczkuw1941roku. Podczas lekcji poleæ przeczytanie fragmentu wywiadu z Jacobem Bakerem (s. 167). Upewnij siê, e uczniowie rozumiej¹ u yte w nim zwroty (getto ³awkowe, ubój rytualny, endecja). Zapytaj, co wa nego ich zdaniem mówi rabin pochodz¹cy z Jedwabnego. W jaki sposób mo emy realizowaæ jego przes³anie? 5. Nacjonalizm groÿny potencja³ (rozmowa nauczaj¹ca, miniwyk³ad). Powiedz uczniom, e eksterminacja ydów, niestety, nie jest jedynym przyk³adem ludobójstwa w historii najnowszej. Zapytaj, czy potrafi¹ wskazaæ na mapie œwiata pañstwa, w których mia³y miejsce przeœladowania mniejszoœci narodowych. Jeœli uczniowie nie potrafi¹ wymieniæ adnych przyk³adów, opowiedz im o rzezi Ormian w Turcji w 1915 roku, mordach na Wo³yniu w czasie II wojny œwiatowej, konflikcie w Rwandzie w latach 90. XX wieku (patrz: tekst Nacjonalizm groÿny potencja³ na s ). Przede wszystkim jednak przypomnij wojny toczone w latach 90. na terenach by³ej Jugos³awii. ZAKOÑCZENIE 6. Czy mo na zapobiec? (praca w parach). Wed³ug Dawida Warszawskiego z³o towarzysz¹ce nam od wieków, które po Auschwitz œwiat poprzysi¹g³ zmazaæ z powierzchni ziemi ( ) nigdy nas nie opuœci³o. Zapytaj, czy historie przytoczone w podrêczniku potwierdzaj¹ tê opiniê. Jak mo na przeciwdzia³aæ ludobójstwu i innym zbrodniom przeciw ludzkoœci, by ju nigdy siê nie powtórzy³y? Co mo e zrobiæ spo³ecznoœæ miêdzynarodowa i rz¹dy poszczególnych pañstw, a co organizacje miêdzynarodowe? A jak¹ rolê mo e tu odegraæ szko³a i nauczyciele? Co mog¹ zrobiæ oni sami, uczniowie?

95 Naród i patriotyzm 95 Poproœ, by uczniowie i uczennice w parach spróbowali odpowiedzieæ na te pytania, wypisuj¹c propozycje rozwi¹zañ, a nastêpnie spisz je na tablicy lub du- ym arkuszu papieru. Zwróæ uwagê na miêdzynarodow¹ kampaniê NO HATE (has³em kampanii w Polsce jest Bez nienawiœci ), prowadzon¹ w latach przez organizacje m³odzie owe wspó³pracuj¹ce z Rad¹ Europy. Jej celem jest przede wszystkim walka z obecnymi w sieci rasizmem, dyskryminacj¹ oraz z mow¹ nienawiœci przez rozwijanie u m³odych ludzi kompetencji niezbêdnych do rozpoznawania mowy nienawiœci i reagowania na ni¹. Utworzono platformê internetow¹ ( narzêdzie do gromadzenia danych oraz Obserwatorium Mowy Nienawiœci ( które pozwala na prowadzenie dyskusji na temat mowy nienawiœci w sieci. W kampaniê mo na zaanga owaæ siê indywidualnie, ale inicjatorom bardzo zale y na udziale spo³ecznoœci szkolnych przyk³adem takiego szkolnego zaanga owania siê w miêdzynarodow¹ kampaniê jest program CEO Nienawiœæ jestem przeciw. Mo e i wasza szko³a w³¹czy siê w ten ruch? 7. Trudneiwa ne podsumowanieipracadomowa(pracaw³asna).poleæ uczniom i uczennicom, aby na podstawie wiadomoœci z lekcji wypisali najwa - niejsze ich zdaniem has³a i pojêcia (m.in. getto, Holokaust, nazizm, Sprawiedliwy wœród Narodów Œwiata, Yad Vashem); w domu uczniowie i uczennice objaœniaj¹ te pojêcia wykonuj¹ tê pracê samodzielnie, a nastêpnie zapoznaj¹ siê z definicjami zamieszczonymi w podrêczniku i ewentualnie koryguj¹ b³êdy i uzupe³niaj¹. s. 77 ćw. 2 ÆWICZENIA DODATKOWE Cz³owiek, który próbowa³ zatrzymaæ Holokaust (KOSS online, praca w parach, analiza tekstu). Wspólnie z uczniami i uczennicami zinterpretuj tytu³ ksi¹ ki wydanej w 1994 r. w Stanach Zjednoczonych Karski. Cz³owiek, który próbowa³ zatrzymaæ Holokaust. Wyjaœnij, kim by³ Jan Karski ( ), kurier i emisariusz Polskiego Pañstwa Podziemnego, który dwukrotnie przewozi³ na Zachód informacje o sytuacji ydów w okupowanej Polsce. Zaproponuj uczniom i uczennicom, by w parach przeczytali tekst Ÿród³owy (materia³y na stronie internetowej KOSS online). Podziel tablicê pionow¹ lini¹ na dwie czêœci, po jednej stronie na górze napisz Jan Karski, a po drugiej W³adys³aw Sikorski (premier RP na uchodÿstwie), Anthony Eden (minister spraw zagranicznych Wlk. Brytanii), Franklin Delano Roosevelt (prezydent St. Zjednoczonych), Felix Frankfurter (sêdzia s¹du najwy szego USA), Szmul Zygielbojm (dzia³acz organizacji ydowskiej Bund, cz³onek Rady Narodowej RP w Londynie). Poproœ uczniów i uczennice, by po przeczytaniu tekstu pod nazwiskiem Karskiegowypisali, jakie podj¹³ dzia³ania, by ratowaæ ydów, a po drugiej stronie jaka by³a reakcja cz³onków rz¹du RP na uchodÿstwie, polityków Wielkiej Brytanii i USA oraz przedstawicieli organizacji ydowskich po wys³uchaniu jego raportu. 13 lipca 2010 r. w Warszawie Stowarzyszenie ydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce wraz z Muzeum Historii ydów Polskich zainaugurowa³o projekt Jan Karski Niedokoñczona Misja, którego partnerem jest m.in. Centrum Edukacji Obywatelskiej. Celem projektu jest przypomnienie postaci Jana Karskiego.

96 96 Naród i patriotyzm Przypomnij s³owa Jana Karskiego: Nie mogê powiedzieæ, e dziêki moim podró om i relacjom wojna skoñczy³a siê bodaj o piêæ minut wczeœniej. Dostarczy³em na Zachód informacje o rozmiarach Holokaustu, ale nikt siê tym nie przej¹³. Politycy i wojskowi nie mieli czasu zajmowaæ siê zbrodniami na ydach. Chcieli wygraæ wojnê nie przy pomocy partyzantów, ale swoich czo³gów i samolotów (z rozmowy z dziennikarzem Stanis³awem M. Jankowskim, autorem biografii Karski. Raporty tajnego emisariusza ). Wspólnie zastanówcie siê, jakie mog³y byæ przyczyny takich reakcji.

97 Rozdział VII USTRÓJ DEMOKRATYCZNY WPOLSCE

98 SZUKAMY ODPOWIEDZI NA PYTANIA: Jakie znaczenie dla obywateli i pañstwa ma konstytucja? Jakie s¹ g³ówne zasady ustroju Rzeczypospolitej Polskiej? W czym przejawia siê suwerennoœæ narodu? Na czym polega podzia³ w³adzy w Polsce? Co to znaczy, e Polska jest demokratycznym pañstwem prawa? Jakie prawa i wolnoœci gwarantuje Konstytucja RP? Komu i do czego potrzebne jest prawo? W czym przejawia siê pluralizm polityczny? Jakie partie polityczne dzia³aj¹ w Polsce? Jakie nieprawid³owoœci psuj¹ polskie ycie publiczne? Sk¹d siê bierze korupcja i jak z ni¹ walczyæ? NAUCZYCIELKO/NAUCZYCIELU, PAMIÊTAJ O SERWISIE INTERNETOWYM KOSS ONLINE KOSS online jest przeznaczony zarówno dla ciebie, jak i dla twoich uczniów. KOSS online to Ÿród³o dodatkowych materia³ów: æwiczeñ interaktywnych, artyku³ów, prezentacji, zdjêæ i filmów wideo. KOSS online mo na wykorzystywaæ podczas lekcji lub polecaæ go uczniom do pracy w domu. KOSS online to pomoc przy planowaniu i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. KOSS online zawiera linki do najciekawszych stron internetowych z zakresu edukacji obywatelskiej.

99 Ustrój demokratyczny w Polsce Rola konstytucji w pañstwie Najwa niejszym aktem prawnym w demokratycznym pañstwie jest konstytucja, zwana te ustaw¹ zasadnicz¹. Mo e mieæ formê jednego zwartego dokumentu lub byæ zbiorem praw pisanych i niepisanych. Konstytucja okreœla przede wszystkim kompetencje g³ównych organów w³adzy publicznej w Polsce, definiuje ich wzajemne relacje, opisuje tak e zakres praw, wolnoœci i obowi¹zków obywateli. Na zajêciach uczniowie i uczennice poznaj¹ najwa niejsze funkcje konstytucji, zapoznaj¹ siê równie z Konstytucj¹ RP i ucz¹ siê z niej korzystaæ. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 11.1) wyjaœnia, co to znaczy, e konstytucja jest najwy szym aktem prawnym w Rzeczypospolitej Polskiej. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, dlaczego konstytucja jest najwa niejszym aktem prawnym wpañstwie; wymieniæ podstawowe funkcje konstytucji; wskazaæ obszary ycia spo³ecznego, które reguluje konstytucja; wskazaæ, kto uchwala w Polsce konstytucjê, oraz wyjaœniæ, w jaki sposób mo na j¹ zmieniæ. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca praca w grupach lub parach praca z tekstem ŒRODKI DYDAKTYCZNE kilka egzemplarzy Konstytucji RP JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Po co nam konstytucja? (praca w parach, rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ uczniów i uczennice, by przez chwilê wyobrazili sobie, e zak³adaj¹ nowe pañstwo i musz¹ zdecydowaæ, jakie zasady bêd¹ w nim obowi¹zywaæ. Ich zadaniem bêdzie spisanie swoich pomys³ów w parach. Zastanówcie siê razem, czego przede wszystkim dotycz¹ te zapisy i w jaki sposób reguluj¹ ycie spo³eczne. ROZWINIÊCIE 2. Rola konstytucji w pañstwie (miniwyk³ad, rozmowa nauczaj¹ca). Zreferuj krótko tekst Rola konstytucji w pañstwie (cz. 2., s. 3). Poproœ uczniów, aby kolejno wymieniali zapamiêtane funkcje konstytucji. Dopilnuj, aby zadania konstytucji siê s. 6 ćw. 4

100 100 Ustrój demokratyczny w Polsce s. 5 ćw. 1 s. 5 ćw. 2 nie powtarza³y. Mo esz zapisywaæ je w punktach na tablicy. Zwróæ uwagê, e na przestrzeni dziejów polskie konstytucje by³y kilkakrotnie uchwalane i wielokrotnie zmieniane, zw³aszcza niedemokratyczna konstytucja z 1952 roku. Podkreœl, e ka da konstytucja zawiera przepisy pozwalaj¹ce na jej zmianê, ale w taki sposób, by unikn¹æ ka dorazowego dopasowywania konstytucji do interesów rz¹dz¹cych i ograniczania wolnoœci i praw obywateli wyjaœnij (lub przeczytaj odpowiedni fragment), jak to reguluje polska konstytucja. Podkreœl, e konstytucja, oprócz tego, e jest zbiorem praw, pe³ni tak e inne funkcje integruje i ³¹czy wszystkich obywateli, pokazuj¹c jednoczeœnie, co maj¹ ze sob¹ wspólnego oraz jakie historyczne zdarzenia ukszta³towa³y ich wspólnotê, jakie wartoœci uznaj¹ za najwa niejsze, jakimi zasadami chc¹ siê kierowaæ w yciu spo³ecznym. Istotn¹ funkcj¹ konstytucji jest tak e wskazanie celów, do jakich dana wspólnota obywatelska zamierza d¹ yæ. Powiedz, e te dwie ostatnie funkcje najczêœciejwyra one s¹ ju w preambule, czyli uroczystym wstêpie do konstytucji. 3. Rozdzia³y konstytucji (praca w³asna, praca ze s³ownikiem). Poproœ uczniów, by przeczytali w podrêczniku tytu³y rozdzia³ów polskiej konstytucji (cz. 2., s. 4) i zastanowili siê, jakie zagadnienia reguluje ustawa zasadnicza. Poleæ, by niezrozumia³e sformu³owania odszukali w s³owniku na koñcu podrêcznika i zapisali ich definicje wzeszytach. ZAKOÑCZENIE 4. Uzupe³nij poni sze zdania (praca w³asna). Poproœ, by uczniowie i uczennice wykonali w zeszycie æwiczenie Uzupe³nij poni sze zdania (cz. 2., s. 6). SprawdŸ, czy wszyscy wpisali poprawne s³owa i okreœlenia. Æwiczenie to zamieszczone jest równie w serwisie internetowym KOSS online, gdzie uczniowie i uczennice sami mog¹ oceniæ poprawnoœæ wykonania zadania. 5. Podsumowanie (rozmowa nauczaj¹ca). Odczytaj jeszcze raz artyku³ 8.1, który mówi, e konstytucja jest najwy szym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Zapytaj uczniów i uczennice, jak rozumiej¹ ten zapis niech zapisz¹ to jednym zdaniem. Poproœ, by odwo³ali siê do zdobytych podczas zajêæ informacji. Zachêæ ich, by w domu zajrzeli do zamieszczonych w internecie informacji na temat polskich konstytucji (KOSS online). ÆWICZENIE DODATKOWE My, naród Polski (rozmowa nauczaj¹ca, praca w parach, praca z tekstem). Poproœ jednego z uczniów, aby przeczyta³ na g³os preambu³ê do obowi¹zuj¹cej konstytucji (cz. 2., s. 5), nastêpnie poleæ, by w parach spróbowali odpowiedzieæ na nastêpuj¹ce pytania: Do jakich wartoœci siê ona odwo³uje? Do jakich tradycji historycznych nawi¹zuje? Jakie cele stawia konstytucja przed tymi, którzy bêd¹ j¹ stosowali? Po znalezieniu w konstytucji artyku³u dotycz¹cego polskich symboli pañstwowych uczniowie i uczennice czytaj¹ go po cichu i zastanawiaj¹ siê: Czy ustawa zasadnicza okreœla dok³adnie, jak wygl¹daj¹ polskie god³o i flaga? Gdzie mo na znaleÿæ szczegó³owe informacje na ten temat?

101 Ustrój demokratyczny w Polsce 101 Poproœ, by w domu odnaleÿli w internecie ustawê, która zawiera s³owa polskiego hymnu, i zapisali je w zeszytach. 2. Zasady ustroju Polski Ustrój Polski, podobnie jak ka dego demokratycznego pañstwa prawa, opiera siê na wielu fundamentalnych zasadach konstytucyjnych: suwerennoœci narodu, rz¹dach prawa, pluralizmie, trójpodziale w³adzy (w³adza ustawodawcza, wykonawcza i s¹downicza). Podczas zajêæ uczniowie i uczennice znajduj¹ te zasady w Konstytucji RP, analizuj¹ ich znaczenie oraz wyszukuj¹ przyk³ady realizacji w yciu publicznym zapoznaj¹ siê tak e z konstytucyjnymi zapisami dotycz¹cymiprawiwolnoœcicz³owiekaiobywatela. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 11.2) omawia najwa niejsze zasady ustroju Polski (suwerennoœæ narodu, podzia³ w³adzy, rz¹dy prawa, pluralizm). PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wymieniæ najwa niejsze zasady ustroju RP; wyjaœniæ, na czym polega suwerennoœæ narodu i w czym siê przejawia wpraktyce; wyjaœniæ na przyk³adzie pañstwa polskiego na czym polega podzia³ w³adzy; wskazaæ przyk³ady pluralizmu politycznego w Polsce. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad praca w parach wypowiedÿ pisemna (notatka) praca z tekstem ŒRODKI DYDAKTYCZNE kilka egzemplarzy Konstytucji RP JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Zasady ustroju w Konstytucji RP (praca w parach, notatka). Poleæ uczniom i uczennicom uwa ne przeczytanie artyku³ów, w których zosta³y wymienione najwa niejsze zasady ustrojowe Polski (art. 2, 4, i 7, 10, 11). Poproœ, by w zeszytach zapisali ich proste wyjaœnienia, a nastêpnie porównali swoje notatki z informacjami w tekœcie G³ówne zasady ustrojowe (cz. 2., s. 7). Na koniec powinni zweryfikowaæ i uzupe³niæ swoje notatki.

102 102 Ustrój demokratyczny w Polsce s. 7 ćw. 1, 2 s. 8 ćw. 3 s. 8 ćw. 4 Wyjaœnij uczniom i uczennicom, e podczas tych i kolejnych zajêæ bêd¹ mieli okazjê bardziej szczegó³owo zapoznaæ siê z najwa niejszymi regu³ami, jakim podlega ycie pañstwa demokratycznego. ROZWINIÊCIE 2. W³adza i wolnoœæ (praca z tekstem, rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ jednego z uczniów o g³oœne odczytanie fragmentu dzie³a O duchu praw Monteskiusza (cz. 2., s. 8), który jako pierwszy zaproponowa³ trójpodzia³ w³adzy. Nastêpnie poproœ wszystkich uczniów, by spróbowali odpowiedzieæ na zamieszczone w æwiczeniu W³adza i wolnoœæ (cz. 2, s. 8) pytania, wskazuj¹c (odczytuj¹c) te fragmenty tekstu, które do tego nawi¹zuj¹. Mo esz te zaproponowaæ wykonanie æwiczenia Jakiej w³adzy tu brakuje? zamieszczonego w serwisie KOSS online. 3. Trójpodzia³ w³adzy w Polsce (miniwyk³ad). Zapytaj uczniów, czy potrafi¹ na przyk³adzie pañstwa polskiego wskazaæ, jak realizowana jest zasada trójpodzia³u w³adzy w pañstwie demokratycznym. Podpowiedzi¹ mo e byæ kola stron internetowych ró nych instytucji pañstwowych reprezentuj¹cych ró nega³êziew³adzy (cz. 2., s. 10). Po krótkich odpowiedziach przedstaw najwa niejsze informacje dotycz¹ce podzia³u w³adzy w Polsce (tekst Trójpodzia³ w³adzy w Polsce w czêœci 2. na s. 9). Przypomnij te, e czêsto mówi siê o istnieniu czwartej w³adzy uczniowie powinni pamiêtaæ z zajêæ o œrodkach masowego przekazu, czego dotyczy to okreœlenie. Warto jednak wyjaœniæ, e status czwartej w³adzy jest inny ni trzech ga³êzi w³adzy pañstwowej! ZAKOÑCZENIE 4. Powi¹ fakty z zasadami (praca w³asna). Poproœ uczniów i uczennice, by zapoznali siê z zamieszczonymi w tabeli na s. 10 faktami i spróbowali samodzielnie dopasowaæ do nich zasadê ustrojow¹ i opisuj¹cy j¹ artyku³ z konstytucji. Uczniowie i uczennice wykonuj¹ to æwiczenie samodzielnie w zeszycie, a nastêpnie sprawdzaj¹ w parach poprawnoœæ odpowiedzi. 5. Trzy w³adze praca domowa. Zachêæ uczniów i uczennice, by w domu wykonali ilustracjê ukazuj¹c¹ podzia³ w³adzy w Polsce (przyk³ad na s. 8). Mog¹ te zaprojektowaæ ywa rzeÿbê lub wymyœliæ scenkê obrazuj¹c¹ równowa enie siê tych trzech ga³êzi w³adzy. 3. Prawo i rz¹dy prawa W demokratycznym pañstwie organy w³adzy nie stoj¹ ponad prawem, lecz s¹ mu podporz¹dkowane. Wœród wszystkich zasad reguluj¹cych ycie spo³eczne normy prawne maj¹ charakter szczególny. S¹ ustanawiane przez organy pañstwa i usankcjonowane przymusem pañstwowym. Prawo chroni obywateli przed samowol¹ organów w³adzy, a spo³eczeñstwo przed samowol¹ jednostek. Zajêcia przedstawiaj¹ podstawowe zasady obowi¹zuj¹ce w prawodawstwie demokratycznego pañstwa prawnego oraz ukazuj¹, jak prawo reguluje stosunki miêdzy ró nymi podmiotami obywatelami, instytucjami i organami w³adzy. Uczniowie i uczennice wyszukuj¹ tak e prawa i wolnoœci zagwarantowane w Konstytucji RP.

103 Ustrój demokratyczny w Polsce 103 CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 11.3) omawia, korzystaj¹c z Konstytucji RP, podstawowe prawa i wolnoœci w niej zawarte. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI odró niæ normy prawne od innych rodzajów norm; wyjaœniæ, co to jest prawo i do czego s³u y; wykazaæ, w jaki sposób prawo reguluje dzia³anie organów w³adzy; wyszukaæ prawa i wolnoœci zagwarantowane w Konstytucji RP oraz podaæ przyk³ady ich dzia³ania w yciu codziennym. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad praca w grupach lub w parach wypowiedÿ pisemna praca w³asna ŒRODKI DYDAKTYCZNE kilka egzemplarzy Konstytucji RP kartki papieru i kolorowe flamastry JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Zasadne zasady (rozmowa nauczaj¹ca). Powiedz, e niemal ka d¹ sytuacjê znan¹ uczniom i uczennicom z ycia codziennego reguluj¹ mniej lub bardziej sformalizowane zasady. Zaproponuj, by wymienili kilka zasad obowi¹zuj¹cych w jakiejœ dobrze znanej im sytuacji, np. podczas gry w pi³kê, ogl¹dania spektaklu w teatrze, korzystania ze szkolnej biblioteki lub z internetowego serwisu spo³ecznoœciowego. ROZWINIÊCIE 2. Prawo i jego zasady (miniwyk³ad, rozmowa nauczaj¹ca). Odwo³uj¹c siê do poprzedniego æwiczenia, podaj przyk³ady norm prawnych, religijnych, moralnych i obyczajowych. Podkreœl znaczenie norm prawnych dla prawid³owego funkcjonowania pañstwa. Wykorzystuj¹c informacje zamieszczone w tekœcie Prawo i jego zasady (cz. 2., s. 11), wyjaœnij, co to jest prawo i do czego s³u y. Zwróæ uwagê, e prawo wbrew stereotypom nie jest tylko zbiorem zakazów i nakazów oraz sposobów ich egzekwowania. Poproœ uczniów, by przypomnieli z poprzednich zajêæ artyku³ mówi¹cy o tym, e konstytucja jest najwy szym aktem prawnym oraz krótko wyjaœnili, co to znaczy. Nastêpnie wspólnie omówcie schemat przedstawiaj¹cy hierarchiê aktów prawnych (cz. 2., s. 12). 3. Prawa w naszej konstytucji (praca w parach, praca z tekstem). Poproœ uczniów, aby w parach odnaleÿli w konstytucji rozdzia³, który mówi o prawach i wolnoœciach cz³owieka. Zapytaj, z jakich czêœci sk³ada siê ten rozdzia³ (II). Poleæ, aby s. 9 ćw. 2

104 104 Ustrój demokratyczny w Polsce s. 10 ćw. 3, 4 ka da para znalaz³a artyku³y mówi¹ce o wybranych/wskazanych przez nauczyciela prawach (ich listê znajdziesz w æwiczeniu Prawa i wolnoœci w konstytucji i w yciu na s. 15), przeczyta³a je i krótko o nich porozmawia³a. Nastêpnie uczniowie próbuj¹ prze³o yæ jeden z artyku³ów na prostszy jêzyk, tak by mo na go by³o objaœniæ m³odszym kolegom i kole ankom. Swoj¹ propozycjê zapisuj¹ kolorowym flamastrem na kartce papieru. Powsta³e w ten sposób przek³ady konstytucji mo na zawiesiæ na korytarzu, by wszyscy uczniowie szko³y mogli poznaæ swoje konstytucyjne prawa i wolnoœci (np. prawo zgromadzeñ i stowarzyszeñ, prawodoochrony yciaprywatnego,prawodonauki,prawoudzia³uwwyborach, prawo do informacji publicznej). Ostatnim zadaniem w tym æwiczeniu jest wskazanie, na który zapis w konstytucji mog¹ siê powo³aæ przedstawione w przyk³adach osoby (podpunkt 3). Zweryfikuj odpowiedzi uczniów na forum klasy, a nastêpnie krótko podsumuj informacje dotycz¹ce osobistych, politycznych, socjalnych i ekonomicznych praw obywateli polskich (tekst Prawa w naszej konstytucji, cz. 2., s. 14). ZAKOÑCZENIE 4. Podsumowanie. Poleæ, aby ka dy uczeñ wymieni³ jedn¹ informacjê na temat prawa poznan¹ na dzisiejszej lekcji i spróbowa³ wyjaœniæ, jak to siê przek³ada na ycie codzienne powinien to byæ konkretny fakt lub przyk³ad funkcjonowania prawa i wolnoœci zapisanych w konstytucji. Uczniowie i uczennice nie powtarzaj¹ informacji us³yszanych od innych uczniów. 5. Praca domowa (do wyboru). Zaproponuj uczniom i uczennicom nastêpuj¹ce zadania domowe: Prawa a obyczaje (wypowiedÿ pisemna). Poproœ uczniów i uczennice, by zastanowili siê, czy same prawa wystarcz¹, aby w pañstwie panowa³ ³ad i ludzie dobrze siê traktowali nawzajem, a nastêpnie, by ustosunkowali siê do wypowiedzi poety rzymskiego, Horacego: Có warte prawa bez obyczajów? (cz. 2., s. 12). Prawo szkolne (praca w grupach). Poleæ, by uczniowie i uczennice (w ma³ych zespo³ach) ustalili, jakie przepisy prawne obowi¹zuj¹ w waszej szkole. Nazwy odpowiednich ustaw i rozporz¹dzeñ oraz wewnêtrznych szkolnych uregulowañ (statut, regulaminy) powinni zapisaæ na du ym arkuszu papieru (zgodnie z hierarchi¹ aktów prawnych). Tak sporz¹dzony plakat mo na równie zamieœciæ w widocznym miejscu w szkole. s. 9 ćw. 1 ÆWICZENIA DODATKOWE Uprawnienia za du e czy za ma³e? (samodzielna praca uczniów). Przypomnij uczniom i uczennicom z poprzednich zajêæ, e jedna z zasad ustrojowych pañstwa polskiego mówi o rz¹dach prawa. Poproœ, by wyjaœnili, co to oznacza. Uzupe³nij wypowiedzi uczniów i uczennic na podstawie tekstu Pod rz¹dami prawa (cz. 2., s. 13), a nastêpnie poleæ, by samodzielne rozwi¹zali w zeszycie æwiczenie Uprawnienia za du e czy za ma³e? (cz. 2., s ). Poproœ kilku uczniów o uzasadnienie swoich odpowiedzi na forum klasy. Zachêæ te, by zapoznali siê z zamieszczonymi w KOSS online tekstami i æwiczeniami na temat uprawnieñ rz¹dz¹cych.

105 Ustrój demokratyczny w Polsce 105 Jaka to zasada? (praca w parach, rozmowa nauczaj¹ca). Wyjaœnij, e przy tworzeniu i egzekwowaniu norm prawnych obowi¹zuj¹ pewne zasady. Wypisz na tablicy nastêpuj¹ce wybrane zasady: prawo nie dzia³a wstecz; normy ni szego rzêdu musz¹ byæ zgodne z normami wy szego rzêdu (konstytucja, ustawa, rozporz¹dzenie itd.); domniemanie niewinnoœci; w¹tpliwoœci nale y wyjaœniæ na korzyœæ oskar onego; nieznajomoœæ prawa nie usprawiedliwia jego przekroczenia; ka dy ma prawo do obrony. Poproœ, by uczniowie i uczennice spróbowali wyjaœniæ w parach, co ka da z tych zasad oznacza w praktyce. Porozmawiajcie przez chwilê na temat praktycznego znaczenia wymienionych zasad w sytuacjach wziêtych z ycia. Zwróæ równie uwagê, e prawo musi byæ jasne i precyzyjne, spójne i zgodne z hierarchi¹ aktów prawnych, a tak e jawne (obywatele musz¹ mieæ dostêp do aktów prawnych). 4. Na scenie politycznej Jedn¹ z najwa niejszych zasad konstytucyjnych w pañstwie demokratycznym jest regu³apluralizmu politycznego oznaczaj¹ca w praktyce nieskrêpowane dzia³anie partii politycznych. Partie polityczne to organizacje, których celem jest wp³ywanie na sprawy pañstwa, dlatego d¹ ¹ one do zdobycia lub utrzymania w³adzy. Podczas zajêæ uczniowie i uczennice ucz¹ siê odró niaæ system dwupartyjny od wielopartyjnego i poznaj¹ system partyjny w Polsce oraz porównaj¹ go z systemami w innych krajach. Analizuj¹ wspó³czesn¹ polsk¹ scenê polityczn¹ poznaj¹ ugrupowania obecne w Sejmie i ich czo³owych polityków. Dowiaduj¹ siê, dlaczego rz¹d tworzy czêsto koalicjê kilku partii politycznych oraz jak¹ rolê w pañstwie demokratycznym odgrywa opozycja. Podczas zajêæ uczniowie i uczennice uœwiadamiaj¹ sobie tak e, e ycie polityczne nie jest wolne od ró nych nieprawid³owoœci (np. populizmu, mediokracji, nepotyzmu czy korupcji). Poznaj¹ zjawisko korupcji, jej przyczyny i skutki oraz ucz¹ siê, jak jej przeciwdzia³aæ we w³asnym œrodowisku. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 11.4) wyszukuje w œrodkach masowego przekazu i analizuje przyk³ad patologii ycia publicznego w Polsce; 12.1) wyjaœnia, jak przeprowadzane s¹ w Polsce wybory prezydenckie i parlamentarne; 12.2) wskazuje, odwo³uj¹c siê do wybranych przyk³adów, ró nice miêdzy systemem dwupartyjnym a systemem wielopartyjnym; 12.3) wymienia partie polityczne obecne w Sejmie; wskazuje te, które nale ¹ do koalicji rz¹dz¹cej, i te, które pozostaj¹ w opozycji. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, co to s¹ partie polityczne oraz dlaczego powstaj¹; wymieniæ najwa niejsze obecne w polskim yciu politycznym partie;

106 106 Ustrój demokratyczny w Polsce odró niæ system wielopartyjny od dwupartyjnego; na podstawie przekazów medialnych podaæ przyk³ady patologii obecnych w polskim yciu publicznym; wyjaœniæ, co to jest korupcja oraz jak mo na jej przeciwdzia³aæ. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca miniscenki praca w parach praca z tekstem dyskusja ŒRODKI DYDAKTYCZNE kartki papieru i flamastry s. 11 ćw. 2 s. 12 ćw. 3 JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Jakie znasz partie? (rozmowa nauczaj¹ca). Wyjaœnij uczniom i uczennicom, e podczas zajêæ dowiedz¹ siê, co to s¹ partie polityczne i dlaczego powstaj¹, a tak e poznaj¹ najwa niejsze partie w Polsce oraz ich profile. Zapytaj uczniów, jakie znaj¹ polskie partie polityczne. Wypisz je na tablicy i ewentualnie uzupe³nij listê. 2. Dlaczego powstaj¹ partie polityczne? (praca z tekstem, rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ uczniów i uczennice, by zapoznali siê z tekstem Dlaczego powstaj¹ partie polityczne? (cz. 2., s ) i odpowiedzieli na pytania: Czym s¹ partie polityczne? Po co siê je zak³ada? Kto do nich nale y? Aby usprawniæ pracê, mo esz podzieliæ klasê na grupy i przydzieliæ ka dej z nich kolejne fragmenty tekstu. Zainicjuj krótk¹ dyskusjê na temat g³ównych wad i zalet poszczególnych systemów partyjnych. Wa niejsze uwagi zapisuj na tablicy. Przypomnij, e celem ka dej partii jest zdobycie i wykonywanie w³adzy. W Polsce, zgodnie z konstytucj¹, raz na cztery lata obywatele rozstrzygaj¹, której partii nale y powierzyæ sprawowanie w³adzy. Porozmawiaj krótko z uczniami i uczennicami o tym, w jaki sposób partie przekonuj¹ obywateli do swoich programów. Wyjaœnij te, sk¹d partie bior¹ pieni¹dze na swoj¹ dzia³alnoœæ, jak równie na kampaniê wyborcz¹ (skorzystaj z tekstu Wygraæ wybory, cz. 2., s. 18). ROZWINIÊCIE 3. Jaki to system? (praca samodzielna uczniów). Upewnij siê, czy wszyscy w klasie rozumiej¹, na czym polega ró nica miêdzy systemem wielopartyjnym a dwupartyjnym. Poleæ uczniom, by samodzielne rozwi¹zali w zeszytach æwiczenie Jaki to system? (cz. 2., s. 17). Swoje odpowiedzi uczniowie sprawdzaj¹ w parach, krótko o nich rozmawiaj¹c. Staraj siê wyjaœniaæ na bie ¹co w¹tpliwoœci zg³aszane przez uczniów, podchodz¹c do poszczególnych par.

107 Ustrój demokratyczny w Polsce 107 s. 12 ćw. 4, 5 4. Gdy ycie publiczne choruje (burza mózgów, miniwyk³ad). Zapytaj uczniów, czy przypominaj¹ sobie z zajêæ informacje (z mediów) dotycz¹ce funkcjonowania sceny politycznej Polski? Czy zwrócili uwagê, e mimo ró nych regulacji prawnych w naszym yciu publicznym widoczne s¹ ró ne nieprawid³owoœci? Czy potrafi¹ wskazaæ ich przyk³ady? Zapisuj przyk³ady na tablicy has³owo, nastêpnie uporz¹dkuj zgodnie z przyk³adami podanymi w æwiczeniu (cz. 2., s. 21) oraz ramce Schorzenia demokracji (cz. 2., s. 21). Podkreœl, e jedn¹ z powa nych patologii ycia publicznego jest korupcja podaj jej Ÿród³a, mechanizmy i skutki. Wykorzystaj tekst Korupcja co to takiego? (cz. 2., s. 22). Zapytaj uczniów, czy potrafi¹ wskazaæ obszary funkcjonowania pañstwa, w których dochodzi najczêœciej do korupcji. Poproœ te, by na podstawie tabelki na s. 22 okreœlili, jak¹ pozycjê na liœcie opracowanej przez przez Transparency International zajmuje Polska, jeœli chodzi o poziom korupcji. ZAKOÑCZENIE 5. M³odzi ludzie przeciw korupcji (dyskusja, projekt uczniowski). Na zakoñczenie zajêæ przeprowadÿcie dyskusjê na temat Co m³odzi mog¹ zrobiæ w sprawie korupcji?. Dyskusja powinna mieæ charakter zorganizowany. Nale y wyznaczyæ ucznia prowadz¹cego dyskusjê, który bêdzie udziela³ g³osu kolejnym mówcom oraz pilnowa³ przestrzegania regu³ dyskusji, w tym m.in. czasu wypowiedzi oraz zwi¹zku z tematem. Inny uczeñ pe³niæ bêdzie funkcjê sekretarza i bêdzie zapisywa³ zg³aszane przez uczniów konkretne pomys³y (taki materia³ przyda siê, jeœli uczniowie zdecyduj¹ siê na realizacjê dzia³ania antykorupcyjnego). 6. Praca domowa (praca w³asna). Zachêæ uczniów i uczennice do zapoznania siê z materia³ami zamieszczonymi w KOSS online dotycz¹cymi tej lekcji. Poproœ, by sprawdzili, czy m³odzi ludzie dzia³aj¹ w partiach jeœli tak, to na czym ich dzia³alnoœæ polega. ÆWICZENIA DODATKOWE Jaka to partia? (praca samodzielna uczniów). Zachêæ uczniów i uczennice do wykonania æwiczenia Jaka to partia? (cz. 2., s. 18), w którym scharakteryzowane zosta³y cztery partie dzia³aj¹ce w pañstwie X. Poproœ, aby zapoznali siê z fragmentami ich ulotek wyborczych, a nastêpnie spróbowali dopasowaæ nazwy partii do tekstów ulotek (nazwy partii umieszczone zosta³y na koñcu æwiczenia). Mo esz te zaproponowaæ uczniom i uczennicom, aby w domu przygotowali ulotkê b¹dÿ plakat wyborczy jednej z opisanych partii. Quiz partyjny (praca w parach). W ramach podsumowania zajêæ uczniowie i uczennice przygotowuj¹ quiz sprawdzaj¹cy wiedzê na temat partii. Mog¹ wykorzystaæ informacje zamieszczone w tekœcie Polska scena polityczna (cz. 2., s. 19) oraz aktualne wiadomoœci z prasy i telewizji itp. Trzy pytania powinny dotyczyæ systemów partyjnych na œwiecie, a nastêpne trzy partii w Polsce. Uczniowie i uczennice zapisuj¹ ka de pytanie na kartce, zostawiaj¹c miejsce na odpowiedÿ; mog¹ te wymieniæ siê w parach pytaniami i spróbowaæ na nie odpowiedzieæ. Na zakoñczenie tego æwiczenia zapytaj, jakie s¹ g³ówne cechy systemu partyjnego w Polsce. Zainicjuj krótk¹ dyskusjê na temat: Czy partii uczestnicz¹cych w walce s. 11 ćw. 1

108 108 Ustrój demokratyczny w Polsce o w³adzê powinno byæ du o czy ma³o? (æwiczenie Wiêcej czy mniej?, cz. 2., s. 20). Du a iloœæ ugrupowañ politycznych pomaga wyborcy znaleÿæ takie, którego program mu odpowiada. Natomiast ma³a liczba partii gwarantuje stabilnoœæ pañstwa, bo uniemo liwia grê koalicyjn¹ i czêste zmiany rz¹du. Poproœ o opiniê w tej sprawie. Mo esz te zachêciæ do rozwi¹zania quizu zamieszczonego na stronie KOSS online.

109 Rozdział VIII PARLAMENT, PREZYDENT, RZĄD I SĄDY BYĆ ALBO NIE BYĆ URZĘDNIKIEM

110 SZUKAMY ODPOWIEDZI NA PYTANIA: Jakie s¹ zasady wyboru i dzia³ania polskiego parlamentu? Czym siê zajmuj¹ prezydent i rz¹d, czyli organy w³adzy wykonawczej? Jak powo³uje siê w Polsce rz¹d? Jak powstaj¹ ustawy w Rzeczypospolitej? Czym zajmuje siê administracja publiczna w Polsce? Jak¹ rolê odgrywaj¹ i jak dzia³aj¹ s¹dy? Dlaczego sêdziowie powinni byæ niezawiœli i niezale ni? Jakie znaczenie maj¹ orzeczenia Trybuna³u Konstytucyjnego? Czym zajmuje siê Trybuna³ Stanu? Jakie inne organy stoj¹ na stra y prawa? NAUCZYCIELKO/NAUCZYCIELU, PAMIÊTAJ O SERWISIE INTERNETOWYM KOSS ONLINE KOSS online jest przeznaczony zarówno dla ciebie, jak i dla twoich uczniów. KOSS online to Ÿród³o dodatkowych materia³ów: æwiczeñ interaktywnych, artyku³ów, prezentacji, zdjêæ i filmów wideo. KOSS online mo na wykorzystywaæ podczas lekcji lub polecaæ go uczniom do pracy w domu. KOSS online to pomoc przy planowaniu i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. KOSS online zawiera linki do najciekawszych stron internetowych z zakresu edukacji obywatelskiej.

111 Parlament, prezydent, rz¹d i s¹dy Jak dzia³a parlament? Parlament jest najwa niejsz¹ instytucj¹ demokratycznego pañstwa, jako e zasiadaj¹ w nim reprezentanci obywateli, poprzez których realizowana jest zasada suwerennoœci narodu. Na zajêciach uczniowie i uczennice zapoznaj¹ siê ze sposobem, w jaki w Polsce wybierani s¹ pos³owie i senatorowie, ucz¹ siê tak e rozró niaæ ordynacjê proporcjonaln¹ i wiêkszoœciow¹. Dowiaduj¹ siê równie, w jaki sposób funkcjonuje parlament, jakie s¹ jego w³adze i zasady organizacji pracy. S¹ informowani o tym, na czym polega inicjatywa ustawodawcza i komu przys³uguje, oraz poznaj¹ drogê, jak¹ musi przebyæ projekt ustawy, zanim stanie siê obowi¹zuj¹cym prawem. Bior¹ udzia³w symulacji uchwalania ustawy i przygotowuj¹ krótkie wyst¹pienie sejmowe w wybranej sprawie. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 12.1) wyjaœnia, jak przeprowadzane s¹ w Polsce wybory parlamentarne i prezydenckie; 13.1) przedstawia zadania i zasady funkcjonowania polskiego parlamentu, w tym sposób tworzenia ustaw; 13.2) sporz¹dza, na podstawie obserwacji wybranych obrad parlamentu, notatkê prasow¹ o przebiegu tych obrad i przygotowuje krótkie wyst¹pienie sejmowe w wybranej sprawie. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI opisaæ zasady wyboru przedstawicieli do polskiego parlamentu; wyjaœniæ, co oznaczaj¹ terminy: wybory powszechne, bezpoœrednie, równe, g³osowanie tajne; okreœliæ podstawowe kompetencje Sejmu i Senatu; przedstawiæ na przyk³adzie procedurê uchwalania ustawy; sporz¹dziæ notatkê z wybranego fragmentu posiedzenia parlamentu; przygotowaæ i przedstawiæ krótkie wyst¹pienie sejmowe w wybranej sprawie. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad praca z tekstem, praca ze s³ownikiem praca w grupach lub w parach wypowiedÿ ustna symulacja ŒRODKI DYDAKTYCZNE du e arkusze papieru i kolorowe flamastry

112 112 Parlament, prezydent, rz¹d i s¹dy s. 13 ćw. 1, 2 s. 14 ćw. 3 s. 14 ćw. 4 JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Parlamenty (rozmowa nauczaj¹ca). Dowiedz siê, co uczniowie i uczennice wiedz¹ na temat polskiego parlamentu. Czym siê zajmuje? Czy jest on jedno-, czy dwuizbowy? Zapytaj, czy w innych krajach tak e istniej¹ parlamenty. ROZWINIÊCIE 2. O powo³ywaniu Sejmu i Senatu RP (miniwyk³ad, praca w parach). Przedstaw najwa niejsze informacje z tekstu O powo³ywaniu Sejmu i Senatu RP (cz. 2., s. 27). Poproœ uczniów, by wyjaœnili sobie nawzajem (bez zagl¹dania do podrêcznika) nastêpuj¹ce pojêcia: wybory powszechne, równe, bezpoœrednie, wiêkszoœciowe i proporcjonalne, g³osowanie tajne. Poleæ, by nastêpnie wykonali w zeszycie æwiczenie Prawda czy fa³sz? (cz. 2., s. 28), dziêki czemu bêdziesz móg³ sprawdziæ, czy wszyscy dobrze zrozumieli zasady obowi¹zuj¹ce przy wyborach do parlamentu w Polsce. 3. Jak dzia³a parlament? (praca z tekstem, praca ze s³owniczkiem). Poproœ jednego z uczniów o przeczytanie na g³os tekstu Jak dzia³a parlament? (cz. 2., s. 28). Gdy pojawi¹ siê wa ne terminy, przerwij czytaj¹cemu i poproœ innego ucznia o ich wyjaœnienie. Przyda siê z pewnoœci¹ minis³owniczek parlamentarny zamieszczony na s. 29. Zapisuj wszystkie terminy na tablicy. Nastêpnie poleæ uczniom, eby przyjrzeli siê dok³adnie schematowi sali Sejmu (s. 29). Zapytaj, czy wiedz¹, kto w Polsce jest marsza³kiem Sejmu, a kto marsza³kiem Senatu. Jeœli nie bêd¹ potrafili na te pytania odpowiedzieæ, podaj sam ich nazwiska. 4. Jak powstaje ustawa? (praca w grupach, praca z tekstem). Zapytaj uczniów, jak podejmuje siê najwa niejsze decyzje w pañstwie, kto i w jaki sposób decyduje np. o bud ecie pañstwa, wysokoœci podatków lub œwiadczeñ socjalnych, zasadach karania przestêpców czy ochrony zabytków itp. Wyjaœnij, e o wielu sprawach decyduj¹ organy w³adzy wykonawczej (prezydent i rz¹d), jednak powinny one dzia³aæ zawsze na podstawie prawa ustanowionego przez w³adzê ustawodawcz¹. Poproœ uczniów o przeczytanie w kilku grupach tekstu Jak powstaje ustawa? (cz. 2., s. 30). Niech ka da grupa przygotuje schemat pokazuj¹cy etapy powstawania ustawy, o których czytali (inicjatywa ustawodawcza, opracowanie projektu w komisji, debata i g³osowanie w Sejmie itd.). Nastêpnie wspólnie sporz¹dÿcie na tablicy lub na du ym arkuszu papieru schemat, jak wygl¹da droga powstawania ustawy. ZAKOÑCZENIE 5. Panie Marsza³ku, Wysoka Izbo! (wypowiedÿ ustna, samodzielna praca uczniów). Poproœ uczniów i uczennice, aby zapoznali siê z przyk³adami przemówieñ poselskich w Sejmie (cz. 2., s. 31). Zapytaj, jakie elementy s¹ charakterystyczne dla tych wypowiedzi. Nastêpnie poleæ, aby na podstawie autentycznych wyst¹pieñ poselskich (patrz: wskazówki w æwiczeniu) przygotowali samodzielnie krótkie, dwu-, trzyminutowe, przemówienia w Sejmie w wybranej sprawie. Wskazani uczniowie i uczennice wyg³aszaj¹ swoje mowy w specjalnie wyznaczonym do tego celu miejscu. Poleæ pozosta³ym, aby je ocenili. 6. Sejm obraduje praca domowa (cz. 2., s. 29). Poleæ uczniom i uczennicom, aby weszli na stronê internetow¹ Sejmu ( i przejrzeli materia³y dotycz¹ce jego prac. Poproœ te, by obejrzeli tam fragment posiedzenia, przeczytali sprawozdanie z wybranej sesji, sprawdzili, czego dotyczy³a debata sejmowa

113 Parlament, prezydent, rz¹d i s¹dy 113 i poszczególne g³osowania. Na podstawie tych materia³ów powinni przygotowaæ notatkê prasow¹ na temat wybranego fragmentu obrad. 2. Prezydent i rz¹d, czyli w³adza wykonawcza w Polsce Organami w³adzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Polskiej s¹ prezydent i rz¹d. Prezydent jest najwy szym przedstawicielem RP i gwarantem ci¹g³oœci w³adzy pañstwowej. Rz¹d prowadzi politykê wewnêtrzn¹ i zewnêtrzn¹ oraz kieruje administracj¹ rz¹dow¹. Systemy sprawowania w³adzy w pañstwach demokratycznych ró ni¹ siê w zale noœci od roli prezydenta i parlamentu (system prezydencki, parlamentarny lub mieszany). Uczniowie i uczennice poznaj¹ zasady wyboru i g³ówne uprawnienia prezydenta oraz sposób powo³ywania rz¹du i jego kompetencje, a nastêpnie wyszukuj¹ przyk³ady ich dzia³ania. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 12.1) wyjaœnia, jak przeprowadzane s¹ w Polsce wybory prezydenckie i parlamentarne; 14.1) wskazuje najwa niejsze zadania prezydenta RP i wyszukuje w œrodkach masowego przekazu informacje o dzia³aniach urzêduj¹cego prezydenta; 14.2) wyjaœnia, jak powo³ywany jest i czym siê zajmuje polski rz¹d; podaje nazwisko premiera, wyszukuje nazwiska ministrów i zadania wybranych ministrów. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, jak¹ funkcjê pe³ni¹ w polskim systemie politycznym prezydent i rz¹d; okreœliæ, kto wybiera, a kto mo e odwo³aæ prezydenta i jakie s¹ jego g³ówne uprawnienia; okreœliæ, kto desygnuje premiera, kto go zatwierdza oraz jakie s¹ g³ówne uprawnienia rz¹du; podaæ nazwisko premiera i wybranych ministrów; znaleÿæ i opracowaæ informacje dotycz¹ce pracy rz¹du i dzia³añ urzêduj¹cego prezydenta. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad praca z tekstem praca z tekstem Ÿród³owym praca w grupach lub parach

114 114 Parlament, prezydent, rz¹d i s¹dy ŒRODKI DYDAKTYCZNE kilkanaœcie egzemplarzy gazet codziennych s. 15 ćw. 1 s. 15 ćw. 2 s. 15 ćw. 3 s ćw. 4, 5 JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Prezydenci (rozmowa nauczaj¹ca). Zapytaj uczniów i uczennice, czy zawsze w Polsce g³ow¹ pañstwa by³ prezydent. Poproœ, aby przypomnieli sobie, jak siê nazywa³ i kiedy sprawowa³ w³adzê pierwszy polski prezydent. Dowiedz siê te, czy znaj¹ nazwiska jakichœ s³awnych prezydentów innych krajów (mog¹ to byæ postaci historyczne i wspó³czesne). ROZWINIÊCIE 2. Pierwszy obywatel Rzeczypospolitej (praca z tekstem, praca w³asna). Poleæ uczniom samodzielne przeczytanie tekstu Pierwszy obywatel Rzeczypospolitej (cz. 2., s. 32) oraz Wybrane kompetencje prezydenta (s. 33). Zaproponuj, eby ka dy wyobrazi³ sobie, e ubiega siê o stanowisko doradcy nowo wybranego prezydenta RP. Warunkiem niezbêdnym jest rozwi¹zanie testu Czy znasz uprawnienia prezydenta? (s. 34). Uczniowie stawiaj¹ znak + obok zdañ prawdziwych, a obok zdañ fa³szywych. Ka dy zapisuje odpowiedzi na kartce. Na zakoñczenie æwiczenia podaj w³aœciwe rozwi¹zania. Uwaga: uczniowie mog¹ to æwiczenie rozwi¹zaæ w zeszycie lub w serwisie internetowym KOSS online. 3. Wybory parlamentarne i prezydenckie (rozmowa nauczaj¹ca, praca w³asna lub w parach). Przerysuj na tablicy schemat tabeli ze s. 34 i zaproœ uczniów do wspólnego wype³niania go, zwracaj¹c uwagê na podobieñstwa i ró nice w zasadach wyboru parlamentu i prezydenta. Nastêpnie poleæ wype³nienie analogicznej tabelki w zeszycie æwiczeñ. 4. Zadania prezydenta znajdÿ informacje (praca z tekstem, praca w parach). Zaproponuj uczniom, aby przejrzeli w parach gazety codzienne lub serwisy informacyjne i poszukali informacji o dzia³aniach prezydenta w ostatnich dniach lub tygodniach. Uczniowie powinni zastanowiæ siê, z jakimi zadaniami (uprawnieniami) s¹ one zwi¹zane (patrz przyk³ad na s. 34). Przeczytajcie w klasie kilka z nich. 5. Jak rz¹dzi rz¹d? (miniwyk³ad, rozmowa nauczaj¹ca). Po zreferowaniu tekstu Jak rz¹dzi rz¹d? (cz. 2., s ) zapiszcie na tablicy, kto wchodzi w jego sk³ad. Zapytaj uczniów, czy znaj¹ nazwiska osób, które wchodz¹ obecnie w sk³ad rz¹du. Czy wiedz¹, kto zajmuje stanowisko ministra edukacji? Potem poleæ im, by zapoznali siê z pe³n¹ list¹ ministrów na s. 35 (zadaj im jako pracê domow¹, by poszukali w œrodkach masowego przekazu i internecie nazwisk wszystkich urzêduj¹cych ministrów). SprawdŸ, czy uczniowie wiedz¹ (rozumiej¹), czym zajmuj¹ siê poszczególne ministerstwa; pomocne w tym bêdzie æwiczenie Jaki minister? (cz. 2., s. 35), w którym uczniowie dopasowuj¹ przyk³ady spraw do kompetencji poszczególnych ministrów. Poproœ nastêpnie uczniów, aby zapoznali siê z tekstem Powo³ywanie i odwo- ³ywanie rz¹du (cz. 2., s. 36) i uzupe³nili w zeszycie æwiczeñ schemat Parlament, prezydent i rz¹d (mog¹ to zrobiæ tak e w serwisie KOSS onilne).

115 Parlament, prezydent, rz¹d i s¹dy 115 ZAKOÑCZENIE 6. Kto tu rz¹dzi prezydent czy parlament? podsumowanie (praca z tekstem). Poproœ uczniów i uczennice, by po przypomnieniu sobie wszystkich informacji z lekcji spróbowali odpowiedzieæ na pytanie, jaki system obowi¹zuje w Polsce. Nastêpnie poleæ im, by rozwi¹zali w zeszycie æwiczeñ test ze s. 37 Prawda czy fa³sz? ; uczniowie i uczennice samodzielnie okreœlaj¹, które zdania s¹ prawdziwe, a które fa³szywe, po czym sprawdzaj¹ w parach swoje odpowiedzi, w¹tpliwoœci zg³aszaj¹c nauczycielowi. 7. Rz¹d pracuje praca domowa (praca w grupach). Zachêæ uczniów i uczennice, aby przygotowali audycjê telewizyjn¹ na temat prac rz¹du w minionym tygodniu, a nastêpnie zaprezentowali j¹ na lekcji. Mog¹ skorzystaæ ze wskazówek zawartych w æwiczeniu Rz¹d pracuje (w serwisie KOSS online). s. 17 ćw. 6, 7 ÆWICZENIE DODATKOWE Pierwsze posiedzenie (praca w grupach, symulacja). Zaproponuj inscenizacjê posiedzenia rz¹du. Wylosuj spoœród uczniów i uczennic osoby, które bêd¹ graæ rolê premiera i 19 cz³onków Rady Ministrów. Pozostali mog¹ odegraæ rolê dziennikarzy, którzy przygotowuj¹ siê do pierwszej konferencji prasowej nowego rz¹du. Niech ka dy wybierze sobie stacjê telewizyjn¹ lub gazetê, któr¹ chce reprezentowaæ. Premier otwiera posiedzenie rz¹du, przedstawia wszystkich ministrów, którzy nastêpnie wyjaœniaj¹, jakiej sprawie nale ¹cej do kompetencji ich resortu chcieliby poœwiêciæ najwiêcej uwagi (dopilnuj, eby wypowiedzi by³y bardzo krótkie, jedno-, dwuzdaniowe). Jeœli wystarczy czasu, uczniowie i uczennice mog¹ na koniec urz¹dziæ krótk¹ konferencjê prasow¹, na której dziennikarze zadadz¹ przygotowane wczeœniej pytania. 3. Administrowaæ, czyli zarz¹dzaæ Rz¹d nie jest w stanie bezpoœrednio zarz¹dzaæ wszystkimi sprawami pañstwa pomaga mu w tym aparat wykonawczy zwany administracj¹ publiczn¹. Podczas zajêæ uczniowie i uczennice poznaj¹ strukturêadministracji rz¹dowej, dowiaduj¹ siê, jakie cechy powinien posiadaæ jej pracownik urzêdnik oraz po co powo³ano w Polsce s³u bê cywiln¹, a tak e na przyk³adzie charakteryzuj¹ i analizuj¹ decyzjê administracyjn¹. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 14.3) wymienia zadania administracji rz¹dowej i podaje przyk³ady jej dzia³añ; 14.4) wyjaœnia, co to jest s³u ba cywilna i jakimi zasadami powinien siê kierowaæ urzêdnik pañstwowy. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI podaæ przyk³ady realizacji zadañ przez administracjê rz¹dow¹; wyjaœniæ, co to jest s³u ba cywilna;

116 116 Parlament, prezydent, rz¹d i s¹dy s. 18 ćw. 1 s. 19 ćw. 4 s. 18 ćw. 2 podaæ przyk³ady zasad, którymi powinien siê kierowaæ urzêdnik; zinterpretowaæ i oceniæ decyzjê administracyjn¹; sformu³owaæ pisemn¹ skargê na wybran¹ decyzjê administracyjn¹. METODY PRACY praca z tekstem notatka praca w parach gra symulacyjna minidyskusja JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Minidyskusja. By sprowokowaæ krótk¹ rozmowê, zapytaj uczniów i uczennice, ile czasu wed³ug nich mog³oby zaj¹æ i jak by wygl¹da³o za³atwienie takich spraw, jak np.: wydanie zgody na budowê szpitala, zarejestrowanie stowarzyszenia, wymiana dowodu osobistego, zawarcie zwi¹zku ma³ eñskiego, gdyby zajmowa³ siê tym bezpoœrednio rz¹d? 2. Administracja publiczna, czyli dlaczego rz¹d nie rz¹dzi sam (praca z tekstem, notatka). Poproœ uczniów i uczennice, by po zapoznaniu siê z tekstem na s. 38 odpowiedzieli w zeszytach na nastêpuj¹ce pytania: Jakie s¹ zadania administracji publicznej w Polsce? Czym siê ró ni administracja rz¹dowa od samorz¹dowej? Komu podlega bezpoœrednio wojewoda? Co to jest s³u ba cywilna? Zwróæ uwagê, e g³ównym zadaniem s³u by cywilnej jest zapewnienie sprawnego funkcjonowania pañstwa, niezale nie od zmiany rz¹dów, ministrów i sytuacji politycznej w kraju. Wyjaœnij uczniom i uczennicom ró nice pomiêdzy organem a urzêdem, podaj¹c przyk³ady. Poproœ, by w domu wynotowali w zeszytach adresy i numery telefonów kilku urzêdów administracji samorz¹dowej oraz rz¹dowej w swoim regionie oraz zapoznali siê z tekstem na s. 39 Rz¹d i samorz¹d a szko³a. ROZWINIÊCIE 3. Politycy i urzêdnicy (praca w³asna, notatka, praca w parach). Poproœ uczniów, by odwo³uj¹c siê do tekstu Administracja publiczna, czyli dlaczego rz¹d nie rz¹dzi sam (cz. 2., s. 38), spróbowali zdefiniowaæ pojêcie urzêdnik (czym siê zajmuje, czym siê ró ni od polityka) oraz zapisaæ w postaci przykazañ zasady, jakimi powinien siê kierowaæ. Swoj¹ notatkê uczniowie porównuj¹ z siedmioma zasadami, którymi powinni siê kierowaæ urzêdnicy publiczni (cz. 2, s. 44) oraz notatk¹ kolegi lub kole anki z ³awki. Przez chwilê porozmawiajcie w klasie, jakie cechy powinien mieæ dobry urzêdnik oraz jakich zasad powinien przestrzegaæ. Zastanówcie siê wspólnie, jakie warunki musz¹ zostaæ spe³nione, aby nie by³y one tylko spisane na papierze. 4. Decyzja administracyjna (praca z tekstem). Teraz poleæ uczniom, by kolejno czytali fragmenty tekstu Decyzja administracyjna (cz. 2., s. 40) i zapisywali na tablicy nowe terminy. Uczniowie w zeszytach próbuj¹ zdefiniowaæ trzy wybrane pojêcia.

117 Parlament, prezydent, rz¹d i s¹dy 117 ZAKOÑCZENIE 5. Podsumowanie. Poproœ kilku uczniów o odczytanie notatki, która powstawa³a w trakcie lekcji. Skoryguj j¹ i uzupe³nij o brakuj¹ce informacje. ÆWICZENIA DODATKOWE Kto kogo powo³uje? (praca w parach). Poproœ uczniów i uczennice, aby w parach przeanalizowali schemat na s. 39, a nastêpnie spróbowali go uzupe³niæ w zeszycie æwiczeñ, wstawiaj¹c brakuj¹ce strza³ki i wyrazy odnosz¹ce siê do ró nych organów administracji rz¹dowej i samorz¹dowej. SprawdŸ uczniowskie schematy, wyjaœnij ewentualne w¹tpliwoœci oraz popraw b³êdne odpowiedzi. Piszemyskargê pracadomowa(wypowiedÿpisemna,pracaw³asnalub praca w parach). Powiedz uczniom i uczennicom, eby wyobrazili sobie, e decyzja ta dotyczy w³aœnie ich. Uwa aj¹, e jest ona nies³uszna, i dlatego zamierzaj¹ j¹ zaskar yæ. Przypomnij, e ka demu obywatelowi przys³uguje prawo odwo³ania siê od decyzji w³adz do odpowiedniego urzêdu. Zadaniem uczniów i uczennic jest opracowanie (samodzielnie lub w parach) skargi do wojewódzkiego s¹du administracyjnego przy u yciu najbardziej przekonuj¹cych argumentów. Przypomnij o opatrzeniu skargi dat¹ i podpisem. Wzory skarg uczniowie znajd¹ na stronie KOSS online. s. 19 ćw Wymierzaj¹c sprawiedliwoœæ Jednym z filarów demokracji jest niezale na w³adza s¹downicza. Uczniowie i uczennice dowiaduj¹ siê, jakie s¹ zasady dzia³ania s¹dów (niezawis³oœæ i dwuinstancyjnoœæ), poznaj¹ sposób ich dzia³ania i hierarchiê. Wa n¹ rolê w wymiarze sprawiedliwoœci odgrywaj¹ prokuratura i policja, które zapewniaj¹ obywatelom bezpieczeñstwo i stoj¹ na stra y przestrzegania prawa. Obok s¹dów powszechnych istniej¹ tak e specjalne organy kontroluj¹ce dzia³ania w³adz pañstwowych: Trybuna³ Konstytucyjny, Trybuna³ Stanu, Naczelny S¹d Administracyjny i Najwy sza Izba Kontroli. Dzia³a tak e Rzecznik Praw Obywatelskich, który stoi na stra y praw i wolnoœci obywateli. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 15.1) przedstawia organy w³adzy s¹downiczej, zasady, wedle których dzia³aj¹ s¹dy (niezawis³oœæ, dwuinstancyjnoœæ) i przyk³ady spraw, którymi siê zajmuj¹; 15.2) wyjaœnia, czym zajmuje siê Trybuna³ Konstytucyjny i Trybuna³ Stanu. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ zasadê niezawis³oœci sêdziowskiej; opisaæ strukturê s¹dów powszechnych w Polsce; wskazaæ dziedziny ycia, których dotycz¹ poszczególne ga³êzie prawa;

118 118 Parlament, prezydent, rz¹d i s¹dy s. 20 ćw. 1 s. 20 ćw. 2 s. 20 ćw. 3 wyjaœniæ na przyk³adach czym zajmuje siê Trybuna³ Konstytucyjny, a czym Trybuna³ Stanu; wymieniæ przyk³adowe organy, które kontroluj¹ dzia³ania w³adz. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad praca z tekstem praca w parach lub w grupach quiz notatka JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Rozmowa nauczaj¹ca. Poproœ uczniów i uczennice, eby wyobrazili sobie mecz pi³ki no nej, w którym zabrak³o sêdziego. Obie dru yny znane s¹ z ostrej i bezpardonowej gry, a stawka meczu jest wysoka. Zapytaj, jak ich zdaniem wygl¹da³by w takiej sytuacji przebieg spotkania. Nastêpnie przedstaw im jeszcze jedn¹ fikcyjn¹ sytuacjê: sêdzi¹ podczas meczu pi³ki no nej by³ d³u nik trenera jednej z dru yn. Sêdzia ten wyraÿnie sêdziowa³ na korzyœæ jednej z dru yn. Poproœ uczniów i uczennice, aby zastanowili siê, jakie zasady okreœlaj¹ce sposób powo³ywanie sêdziego mog³yby nie dopuœciæ do takiej sytuacji. Po wys³uchaniu odpowiedzi przedstaw potrzebê niezale noœci sêdziego, który kieruje siê przepisami gry. Nastêpnie zwróæ uwagê na analogiczn¹, lecz znacznie wa niejsz¹ rolê sêdziego w postêpowaniu s¹dowym. ROZWINIÊCIE 2. W s³u bie Temidy (praca z tekstem, notatka). Poleæ uczniom przeczytanie tekstu W s³u bie Temidy (cz. 2., s ). Gdy uczniowie siê z nim zapoznaj¹, zadaj pytania (æwiczenie Zastanów siê na s. 42): Jakie instytucje sprawuj¹ w Polsce w³adzê s¹downicz¹? Co oznaczaj¹ s³owa: apelacja i kasacja? Dlaczego sêdziowie musz¹ byæ niezale ni? Kto nadzoruje pracê s¹dów powszechnych? W jaki sposób s¹dy kontroluj¹ w³adzê? Nastêpnie poproœ wybranych uczniów o odczytanie odpowiedzi. Zaproponuj teraz, by wszyscy sformu³owali krótkie wyjaœnienia dwóch wa nych zasad dzia³ania s¹dów w Polsce niezawis³oœci i dwuinstancyjnoœci. Zwróæ uwagê, e w pierwszym przypadku chodzi zarówno o niezawis³oœæ samych sêdziów, jak i s¹dów jako instytucji. 3. Nie tylko prawo karne (miniwyk³ad, praca w parach). Wyjaœnij, e prawo rozstrzyga nie tylko w sprawach karnych. Zreferuj tekst Nie tylko prawo karne (cz. 2., s. 43), prosz¹c o wynotowanie w zeszycie wymienionych tam ga³êzi prawa. Uczniowie, pracuj¹c w parach, podaj¹ przyk³ady spraw, które s¹ rozstrzygane przez kodeks karny, cywilny i postêpowania administracyjnego. Nastêpnie w tych samych parach mog¹ rozwi¹zaæ æwiczenie Pocz¹tkuj¹cy prawnik na stronie KOSS online, wskazuj¹c, z którego kodeksu nale y skorzystaæ w przyk³adowych sprawach. SprawdŸ poprawnoœæ odpowiedzi w klasie.

119 Parlament, prezydent, rz¹d i s¹dy Proszê Wysokiego S¹du (wycieczka klasowa, projekt zespo³owy). Zaproponuj uczniom realizacjê projektu zespo³owego Proszê Wysokiego S¹du, w ramach którego bêd¹ gromadziæ materia³y dotycz¹ce funkcjonowania s¹du. Wstêpem do projektu powinna byæ wycieczka klasowa do najbli szego s¹du, podczas której spróbuj¹ siê dowiedzieæ: jaki rejon obejmuje swym dzia³aniem? ile spraw rocznie rozpatruje? jakie s¹ w nim wydzia³y? jakie kolory obwódek maj¹ na togach sêdziowie, adwokaci i prokuratorzy? Jeœli uda siê wam wzi¹æ udzia³ w jakiejœ rozprawie, to omówcie póÿniej jej przebieg. Mo esz uczniom równie zaproponowaæ, by po wycieczce do s¹du gromadzili indywidualnie lub zespo³owo materia³y dotycz¹ce pracy prawników oraz wycinki prasowe na temat g³oœnych procesów s¹dowych. Jeœli uda siê wam wzi¹æ udzia³ w jakiejœ rozprawie, to omówcie póÿniej jej przebieg. Poleæ uczniom, by zastanowili siê, jaki wyrok wydaliby w tej sprawie. Mo esz te ich zachêciæ do wykonania æwiczenia Winni czy nie? w serwisie KOSS online. 5. Kto patrzy w³adzy na rêce? (miniwyk³ad, praca w grupach, praca z tekstem). Powiedz, e w ka dym, nawet najlepiej rz¹dzonym kraju zdarza siê, e osoby sprawuj¹ce w³adzê wykorzystuj¹ swoje mo liwoœci do prywatnych celów, ³ami¹ prawo lub tworz¹ prawo niezgodne z ustaw¹ najwy sz¹, czyli konstytucj¹. Mo liwe s¹ takie dzia³ania w³adz, które z punktu widzenia kodeksu karnego nie s¹ przestêpstwami, ale np. naruszaj¹ ustawy, konstytucjê czy nara aj¹ skarb pañstwa na straty. Aby zapobiec takim sytuacjom, zosta³y powo³ane specjalne instytucje, których zadaniem jest kontrola legalnoœci dzia³añ w³adzy i patrzenie na rêce wszystkim, którzy podejmuj¹ decyzje dotycz¹ce nas, obywateli. Zapytaj uczniów, czy s³yszeli o jakichœ innych, poza s¹dami, organach powo- ³anych do strze enia prawa w Polsce. Odpowiedzi (ale tylko te trafne) zapisz na tablicy, uzupe³niaj¹c je o nastêpuj¹ce instytucje: Trybuna³ Stanu, Trybuna³ Konstytucyjny, Naczelny S¹d Administracyjny, Najwy sza Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich. Poleæ uczniom, aby zapoznali siê z tekstem Kto patrzy w³adzy na rêce? (cz. 2., s ), a nastêpnie w czteroosobowych zespo³ach u³o yli cztery pytania dotycz¹ce wymienionych w nim organów kontroli i ochrony prawa w Polsce oraz zapisali je na kartce. Uczniowie wymieniaj¹ siê pytaniami z innym zespo³em, a nastêpnie kolejno na nie odpowiadaj¹. ZAKOÑCZENIE 6. Kto rozpatrzy tê sprawê? podsumowanie (praca w³asna). Uczniowie i uczennice wykonuj¹ indywidualnie æwiczenie sprawdzaj¹ce Kto rozpatrzy tê sprawê? (cz. 2., s. 45). Odpowiedzi mog¹ sprawdziæ samodzielnie, rozwi¹zuj¹c to zadanie na stronie KOSS online. s. 21 ćw. 4 s. 22 ćw. 5 ÆWICZENIA DODATKOWE Rola sêdziego (minidyskusja). Poproœ uczniów i uczennice, by przeczytali tekst w ramce na s. 43, nastêpnie zainicjuj krótk¹ dyskusjê na temat odpowiedzialnoœci

120 120 Parlament, prezydent, rz¹d i s¹dy sêdziego, który musi rozstrzygaæ o winie i niewinnoœci na podstawie czêsto niepe³nych czy nawet sprzecznych dowodów. Zapytaj, dlaczego nawet w przypadku, kiedy wina oskar onego wydaje siê bezsporna, nie wolno nikogo ukaraæ bez postêpowania s¹dowego. S¹dy, wyroki, apelacje (praca z tekstem, praca w grupach). Zapytaj uczniów i uczennice, czy s³yszeli o jakichœ g³oœnych sprawach s¹dowych. A mo e widzieli filmy czy programy telewizyjne, które przedstawia³y pracê s¹du? Poproœ o kilka przyk³adów. Nastêpnie podziel uczniów i uczennice na ma³e zespo³y i rozdaj im przygotowane wczeœniej egzemplarze gazet. Zadaniem ka dego zespo³u bêdzie odszukanie w nich informacji o s¹dach, wyrokach, sêdziach, prokuratorach i adwokatach. Uczniowie i uczennice wybieraj¹ najwa niejsze pojêcia prawnicze z nimi zwi¹zane i zapisuj¹ je w postaci map myœlowych na temat pracy s¹dów powszechnych. Poproœ, by w swojej pracy uwzglêdnili te wiadomoœci z tekstu W s³u bie Temidy (cz. 2., s ), a w domu przeczytali tekst Rola sêdziego na s. 43 i uzupe³nili swoje notatki. Mo esz uczniom i uczennicom zaproponowaæ równie wycieczkê do najbli - szego s¹du, podczas której bêd¹ szukaæ odpowiedzi na pytania zawarte w æwiczeniu Proszê Wysokiego S¹du (cz. 2., s. 44).

121 Rozdział IX POLSKA WŚWIECIE, POLSKA WEUROPIE

122 SZUKAMY ODPOWIEDZI NA PYTANIA: Jakie s¹ g³ówne kierunki polskiej polityki zagranicznej? Czym siê zajmuj¹ ambasady i konsulaty? Jakie znaczenie ma dla Polski cz³onkostwo w NATO? W jakich misjach pokojowych brali udzia³ polscy o³nierze? Dlaczego i jak Europa siê zjednoczy³a? Na czym polegaj¹ zasady solidarnoœci i pomocniczoœci w UE? Jak dzia³aj¹ i czym siê zajmuj¹ najwa niejsze instytucje unijne? Sk¹d pochodz¹ i na co s¹ przeznaczane œrodki bud etowe UE? Dlaczego regiony sta³y siê w Europie takie wa ne? Jak uzyskuje siê unijne obywatelstwo i co wynika z jego posiadania? Co siê zmieni³o w Polsce po wejœciu do Unii Europejskiej? Jakie mo liwoœci korzystania z funduszy unijnych maj¹ polskie instytucje, firmy i obywatele? Co dla m³odych Polaków wynika z naszego cz³onkostwa w UE? NAUCZYCIELKO/NAUCZYCIELU, PAMIÊTAJ O SERWISIE INTERNETOWYM KOSS ONLINE KOSS online jest przeznaczony zarówno dla ciebie, jak i dla twoich uczniów. KOSS online to Ÿród³o dodatkowych materia³ów: æwiczeñ interaktywnych, artyku³ów, prezentacji, zdjêæ i filmów wideo. KOSS online mo na wykorzystywaæ podczas lekcji lub polecaæ go uczniom do pracy w domu. KOSS online to pomoc przy planowaniu i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. KOSS online zawiera linki do najciekawszych stron internetowych z zakresu edukacji obywatelskiej.

123 Polska w œwiecie, Polska w Europie Silna Polska w œwiecie Po upadku komunizmu Polska przesta³a byæ czêœci¹ sk³adow¹ bloku komunistycznego, podporz¹dkowan¹ Zwi¹zkowi Radzieckiemu, sta³a siê niezale nym podmiotem polityki europejskiej i œwiatowej. Na zajêciach uczniowie i uczennice zastanawiaj¹ siê, jakie jest miejsce Polski we wspó³czesnym œwiecie, w Europie oraz w relacjach z bli szymi i dalszymi s¹siadami. Poznaj¹ cele polityki zagranicznej i dowiaduj¹ siê, czym zajmuj¹ siê ambasady i konsulaty. Uczniowie analizuj¹ tak e stosunki Polski z UE i Stanami Zjednoczonymi oraz naszymi s¹siadami. Samodzielnie wyszukuj¹ i analizuj¹ informacje o relacjach Polski z wybranym krajem. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 19.1) przedstawia najwa niejsze kierunki polskiej polityki zagranicznej (stosunki z pañstwami Unii Europejskiej i Stanami Zjednoczonymi, relacje z s¹siadami); 19.3) przedstawia relacje Polski z wybranym pañstwem na podstawie samodzielnie zebranych informacji; 19.4) wyjaœnia, czym siê zajmuj¹ ambasady i konsulaty. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, kto prowadzi w pañstwie polskim politykê zagraniczn¹; scharakteryzowaæ g³ówne kierunki i cele polityki zagranicznej Polski; opisaæ na wybranym przyk³adzie relacje Polski z innym pañstwem; odró niæ zadania ambasadora od zadañ konsula; wskazaæ na mapie s¹siadów Polski oraz krótko scharakteryzowaæ relacje miêdzy nimi a Polsk¹. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca praca z tekstem praca w parach praca z map¹ notatka ŒRODKI DYDAKTYCZNE wspó³czesna mapa polityczna Europy JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Polityka zagraniczna kiedyœ i teraz (miniwyk³ad). Podziel tablicê na dwie czêœci i nazwij je przed 1989 i po W pierwszej czêœci bêdziecie wypisywaæ g³ówne cechy polityki zagranicznej przed 1989 r., a w drugiej po

124 124 Polska w œwiecie, Polska w Europie s ćw. 1, 2 s. 24 s. 3 s. 24 ćw. 4 upadku komunizmu. Przypomnij, e do 1989 roku nasz kraj nie prowadzi³ samodzielnej polityki zagranicznej. Przedstaw krótko sytuacjê Polski w czasach komunizmu (cz³onkostwo Polski w Uk³adzie Warszawskim oraz Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej organizacji powo³anych przez Zwi¹zek Radziecki, jednostki armii radzieckiej stacjonuj¹ce w Polsce itp.). Poproœ jednego z uczniów, aby w czasie miniwyk³adu zapisywa³ w pierwszej czêœci tablicy najwa niejsze cechy polityki zagranicznej Polski przed 1989 r. ROZWINIÊCIE 2. Polityka zagraniczna RP (praca z tekstem, rozmowa nauczaj¹ca). Poleæ uczniom przeczytanie tekstu Polityka zagraniczna RP (cz. 2., s ) oraz zapoznanie siê ze schematem na s. 50 (tekst jest dosyæ d³ugi, warto go wiêc podzieliæ na fragmenty i rozdzieliæ miêdzy uczniów). Po lekturze zapytaj, jak¹ politykê zagraniczn¹ prowadzi obecnie Polska. Jakie s¹ jej g³ówne cele? W jaki sposób pañstwo j¹ realizuje? Odpowiedzi uczniów zapisuj w drugiej czêœci tablicy po Kto siê tym zajmuje ambasador czy konsul? (praca w parach, praca z tekstem, praca w³asna). Poproœ uczniów, aby w parach zapoznali siê z tekstem Nasi przedstawiciele za granic¹ (ramka na s ). Jeden uczeñ czyta fragment o ambasadorach, drugi o konsulach i przedstawia koledze/kole ance najwa niejsze informacje. Nastêpnie ka dy samodzielnie rozwi¹zuje w zeszycie æwiczenie ze s. 51 (pod ramk¹) oraz sprawdza, co zapamiêta³ z lektury i prezentacji kolegi/kole anki. Zweryfikuj uczniowskie odpowiedzi. Æwiczenie to mo ecie wykonaæ online. 4. Polityka s¹siedzka (praca z map¹, wyk³ad, notatka). Poproœ jednego z uczniów, aby wskaza³ na mapie politycznej Europy wszystkich s¹siadów Polski, a pozosta- ³ych o zapisanie ich nazw do zeszytu. Zapytaj uczniów, czego ostatnio dowiedzieli siê z prasy lub telewizji na temat stosunków Polski z wybranym krajem. Pozwól im na swobodne odpowiedzi, nastêpnie popraw b³êdy i jeœli zajdzie taka koniecznoœæ, wska na pojawiaj¹ce siê stereotypy. Na podstawie tekstu ze s omów relacje Polski z s¹siadami i poproœ uczniów, aby zanotowali przy ka dym pañstwie w zeszycie jedn¹ najwa niejsz¹ informacjê dotycz¹c¹ ich relacji z Polsk¹ (np. Czechy stosunki bezproblemowe, wspó³praca w ramach Grupy Wyszehradzkiej; Litwa bardzo dobre stosunki, niekiedy powraca problem uprawnieñ mniejszoœci polskiej na Litwie itp.). ZAKOÑCZENIE 5. Podsumowanie. Poproœ kilku uczniów o odczytanie swoich zapisów, pozosta³ych o uzupe³nienie notatek kolegów/kole anek. 6. Polska i inni: dowiedz siê wiêcej (praca w³asna). Wyjaœnij uczniom i uczennicom, e w domu bêd¹ mieli okazjê pog³êbiæ swoj¹ wiedzê na temat polityki zagranicznej Polski. Poleæ im, by skorzystali z ró nych Ÿróde³, nie tylko z internetu, i zebrali informacje dotycz¹ce relacji naszego pañstwa z wybranym krajem. Powinni je opracowaæ tak, by mo na by³o je w zwiêz³y sposób przedstawiæ pozosta³ym kolegom i kole ankom na kolejnych zajêciach. Dlatego powinni uwzglêdniæ np. takie elementy, jak: krótka historia wzajemnych relacji, stosunki polityczne i gospodarcze dzisiaj (sukcesy, problemy), ludzi (twórcy, ludzie biznesu, turyœci ). Uczniowskie prezentacje mog¹ mieæ formê karty informacyjnej lub prezentacji multimedialnej.

125 Polska w œwiecie, Polska w Europie NATO, czyli nasi sojusznicy Podpisanie traktatu brukselskiego w 1948 roku umo liwi³o stworzenie NATO wspólnego systemu obronnego chroni¹cego przed ideologicznym i militarnym zagro eniem ze strony obozu komunistycznego. Upadek komunizmu postawi³ przed Sojuszem Pó³nocnoatlantyckim zadanie zdefiniowania na nowo celów organizacji. Wydarzeniem prze³omowym by³o przyjêcie nowych cz³onków, a zarazem dawnych sygnatariuszy Uk³adu Warszawskiego Polski, Wêgier i Czech. Podczas zajêæ uczniowie i uczennice charakteryzuj¹ politykê obronn¹ Polski, poznaj¹ cele i sposoby dzia³ania NATO. Dowiaduj¹ siê te, jak¹ rolê w NATO odgrywa Polska i w jakie jego dzia³ania jesteœmy zaanga owani. Przygotowuj¹ tak e wypowiedÿ zespo³ow¹ na temat udzia³u polskich o³nierzy w misjach pokojowych. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 19.2) charakteryzuje politykê obronn¹ Polski; cz³onkostwo w NATO, udzia³ w miêdzynarodowych misjach pokojowych i operacjach militarnych. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI opisaæ na przyk³adach jak realizowana jest polityka obronna Polski; wyjaœniæ, dlaczego powsta³o NATO oraz jakie s¹ jego g³ówne zadania; wyjaœniæ, jakie znaczenie dla bezpieczeñstwa Polski ma nasz udzia³ w NATO; podaæ przyk³ady misji pokojowych i operacji militarnych, w których bior¹ udzia³ polscy o³nierze; przedstawiæ w³asne stanowisko na temat udzia³u Polski w operacjach NATO. METODY PRACY miniwyk³ad praca w parach lub w grupach praca z tekstem dyskusja praca z map¹ wypowiedÿ ustna ŒRODKI DYDAKTYCZNE wspó³czesna mapa œwiata JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Bezpieczna Polska (praca w parach). Poproœ uczniów i uczennice, aby w parach zastanowili siê i krótko porozmawiali, od czego zale y bezpieczeñstwo zewnêtrzne kraju? Czy wspó³czesnej Polsce nic nie grozi? Jakie zagro enia mog¹ siê pojawiæ w przysz³oœci? Ochotnicy dziel¹ siê na forum klasy swoimi refleksjami.

126 126 Polska w œwiecie, Polska w Europie s. 25 ćw. 1, 2 s. 25 ćw Polityka obronna Polski (miniwyk³ad). Wyjaœnij na podstawie tekstu na s. 53, czym jest polityka obronna pañstwa oraz kto i jak j¹ realizuje. Podkreœl, e kluczowym czynnikiem j¹ kszta³tuj¹cym jest nasza przynale noœæ do NATO. Zapytaj uczniów i uczennice, czy potrafi¹ rozwin¹æ ten skrót (wersja polska lub angielska). Pe³n¹ nazwê zapisz na tablicy, a uczniowie i uczennice przepisz¹ w zeszytach. Przypomnij z poprzednich zajêæ inny pakt militarny, do którego nale a³a Polska (Uk³ad Warszawski) i podyskutujcie na temat tego, dlaczego takie pakty powsta³y w powojennej Europie i jaki mia³y wp³yw na sytuacjê obronn¹ naszego kraju. Wiêcej informacji na ten temat uczniowie znajd¹ w serwisie KOSS online. ROZWINIÊCIE 3. Jak powsta³o NATO? (praca z tekstem, praca z map¹). Poproœ uczniów, aby zapoznali siê z tekstem Jak powsta³o NATO? (cz. 2., s. 54) i zaznaczyli o³ówkiem te informacje, które s¹ dla nich nowe. Nastêpnie poleæ, by podchodzili pojedynczo do mapy i pokazywali pañstwa, które kolejno wstêpowa³y do NATO. Nastêpnie zapisuj¹ w zeszytach (pod rozwiniêt¹ nazw¹ NATO) datê wst¹pienia Polski do Sojuszu Pó³nocnoatlantyckiego. Na zakoñczenie wyjaœnij krótko strukturê w³adz NATO ( W³adze NATO na s. 54) oraz podkreœl, e pañstwa nale ¹ce do NATO d¹ ¹ do oparcia systemu obronnego na armii zawodowej, niepochodz¹cej z powszechnego poboru. Poproœ uczniów, by wyjaœnili, dlaczego takie rozwi¹zanie uwa ane jest przez pañstwa NATO za lepsze. 4. W s³u bie pokoju (wyk³ad). Powiedz, e po 1989 roku przed Sojuszem Pó³nocnoatlantyckim pojawi³y siê nowe zadania, w tym koniecznoœæ zapobiegania konfliktom w niestabilnych regionach Europy, np. na Ba³kanach, gdzie w wyniku rozpadu Jugos³awii dosz³o do wojny domowej. Mo esz pos³u yæ siê przyk³adem operacji powietrznej, jak¹ NATO rozpoczê³o 24 marca 1999 r. na terenie by³ej Jugos³awii, której celem by³o powstrzymanie prowadzonych przez wojska serbskie czystek etnicznych, powrót albañskich uchodÿców do ojczyzny oraz zapewnienie im bezpieczeñstwa w Kosowie. Naloty zmusi³y prezydenta Serbii Slobodana Miloševiæia do zaakceptowania porozumienia pokojowego w czerwcu 1999 roku. Z Kosowa wycofano wojska serbskie, a albañscy uchodÿcy mogli wróciæ do kraju. Bezpieczeñstwa pilnowa³o 50 tysiêcy o³nierzy si³ miêdzynarodowych, wœród nich Polacy. Sytuacja w Kosowie do dzisiaj nie jest stabilna. Mimo e w 2008 roku pañstwo to og³osi³o niepodleg³oœæ, wci¹ dochodzi do zamieszek. 5. Czy Polacy powinni tam byæ? (praca w grupach, wypowiedÿ ustna). Powiedz, e interwencja w Kosowie by³a akcj¹ NATO, w której po raz pierwszy wziê³a udzia³ przyjêta do struktur Sojuszu Polska. Wiêkszoœæ Polaków popar³a udzia³ naszych o³nierzy w tej operacji, nie brakowa³o jednak tych, którzy byli do niej nastawieni krytycznie. Przeciwnicy wys³ania polskich o³nierzy uwa ali, e nie ma adnego powodu, by nasz kraj anga owa³ siê w odleg³y i niedotycz¹cy nas bezpoœrednio konflikt. Podobne w¹tpliwoœci pojawi³y siê w zwi¹zku z udzia³em polskiej armii w wojnie z terroryzmem prowadzonej przez NATO w Afganistanie, a tak e w zbrojnej interwencji w Iraku. Podkreœl, e Polscy o³nierze opuœcili Irak w 2008 roku, a oko³o 200 przebywa obecnie w Afganistanie w ramach misji maj¹cej charakter szkoleniowo-doradczy. Poproœ uczniów, aby w trzyosobowych zespo³ach przygotowali siê do krótkiego wyst¹pienia (np. w polskim parlamencie) na temat udzia³u polskich o³nierzy w mi-

127 Polska w œwiecie, Polska w Europie 127 sjach. Na pocz¹tku uczniowie wspólnie ustalaj¹ swoje stanowisko w tej sprawie (mog¹ skorzystaæ z tekstu Polacy w misjach pokojowych na s. 56 oraz W s³u bie pokoju na s. 55). Nastêpnie ka dy z uczniów samodzielnie sporz¹dza w zeszycie plan swojej wypowiedzi (wspieraj¹cej udzia³ Polski w misjach wojskowych, krytykuj¹cej go lub prezentuj¹cej argumenty za i przeciw ). Uczniowie wskazani przez nauczyciela wyg³aszaj¹ swoje wyst¹pienia reszta klasy je ocenia, bior¹c pod uwagê zarówno treœæ, jak i formê wypowiedzi. ZAKOÑCZENIE 6. Co z tego wynika dla Polski? podsumowanie (minidyskusja). Zapytaj, jakie znaczenie dla naszego kraju ma cz³onkostwo w Pakcie Pó³nocnoatlantyckim. Wnioski zapiszcie na tablicy (uczniowie do zeszytów). 7. O polityce zagranicznej i obronnej praca domowa (praca w³asna). Poleæ uczniom i uczennicom wykonanie w zeszycie æwiczenia ze s. 56. Æwiczenie to mog¹ równie rozwi¹zaæ w serwisie KOSS online. s. 26 ćw. 4 s. 26 ćw Wspólna Europa jak i po co? Unia Europejska zak³ada g³êbok¹ integracjê ekonomiczn¹ i polityczn¹ wszystkich pañstw cz³onkowskich. W ostatnich latach do Unii przyst¹pi³o wiele nowych krajów postawi³o to przed ni¹ nowe wyzwania oraz wywo³a³o debatê na temat przysz³oœci zjednoczonej Europy. Uczniowie i uczennice poznaj¹ proces integracji europejskiej z jego najwa niejszymi etapami wyznaczanymi przez cztery kolejne dokumenty (traktaty rzymskie, traktaty z Maastricht, Nicei i Lizbony). Dowiaduj¹ siê, jak s¹ realizowane w UE zasady pomocniczoœci i solidarnoœci. Maj¹ te okazjê przyjrzeæ siê ró nym koncepcjom funkcjonowania UE oraz jej dalszego rozszerzania, mog¹ rozwa yæ za i przeciw oraz wyraziæ w³asn¹ opiniê na ten temat. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 20.1) przedstawia cele i etapy integracji europejskiej (traktaty rzymskie, traktaty z Maastricht, Nicei, Lizbony); 20.3) wyjaœnia, jak w Unii Europejskiej realizowane s¹ zasady pomocniczoœci i solidarnoœci; 20.5) wskazuje na mapie cz³onków Unii Europejskiej i uzasadnia swoj¹ opiniê na temat jej dalszej integracji i rozszerzania. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, w jakim celu powsta³a Unia Europejska, oraz wskazaæ jej wspó³czesne zadania; wymieniæ najwa niejsze etapy jednoczenia siê Europy oraz najwa niejsze ustalenia zawartych w tych etapach traktatów; wymieniæ i wskazaæ na mapie kraje nale ¹ce do UE oraz te, które chcia³yby do niej wst¹piæ; przedstawiæ w³asne stanowisko na temat dalszego rozszerzania UE.

128 128 Polska w œwiecie, Polska w Europie METODY PRACY wyk³ad praca z tekstem praca w parach notatka debata praca z map¹ ŒRODKI DYDAKTYCZNE arkusze papieru i flamastry s. 27 ćw. 1 JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Droga do wspólnej Europy (praca z tekstem, praca w parach). Przypomnij, e jednym z celów polskiej polityki zagranicznej by³o w³¹czenie Polski do struktur UE. Zapisz na tablicy datê naszego przyst¹pienia do Unii. Poleæ nastêpnie uczniom i uczennicom, by zapoznali siê z tekstem Droga do wspólnej Europy (cz. 2., s ) oraz opracowali schematyczny rysunek (oœ czasu, kamienie milowe itp.) przedstawiaj¹cy najwa niejsze etapy jednoczenia siê Europy. Najciekawsze (i najbardziej bogate pod wzglêdem treœci) plakaty powieœcie w widocznym miejscu w sali bêd¹ wam towarzyszyæ na wszystkich lekcjach o Unii Europejskiej. ROZWINIÊCIE 2. Nowa Europa (wyk³ad). Uzupe³nij zaprezentowane na plakatach informacje, podkreœlaj¹c znaczenie traktatu z Maastricht, traktatu lizboñskiego i traktatu z Nicei dla obecnego funkcjonowania Unii (Maastricht: wspólna polityka gospodarcza, w tym zawarcie unii monetarnej, a tak e zagraniczna, spraw wewnêtrznych i bezpieczeñstwa, ustanowienie obywatelstwa unijnego; Lizbona: usprawnienie funkcjonowania Unii, w tym przede wszystkim dzia³ania instytucji unijnych, potrzeba utworzenia stanowiska prezydenta, przyjêcie Karty praw podstawowych, Nicea: sk³ad i struktura organów UE po rozszerzeniu oraz nowy podzia³ g³osów). Wyjaœnij, na czym polega ustanowione w traktacie z Maastricht obywatelstwo unijne, co to jest unia gospodarcza oraz czym s¹ zasady pomocniczoœci i solidarnoœci. Przedstaw te najwa niejsze ustalenia traktatu lizboñskiego i traktatu z Nicei (wszystkie informacje znajdziesz w tekœcie Nowa Europa na s ). 3. Dwie zasady (praca z tekstem, notatka i praca w parach). Poproœ uczniów, aby w tekœcie Nowa Europa znaleÿli akapit, który wyjaœnia zasady solidarnoœci i pomocniczoœci, oraz wyt³umaczyli w³asnymi s³owami, na czym one polegaj¹. Poproœ, by pracuj¹c w parach, wyjaœnili, jak te dwie zasady s¹ realizowane (æwiczenie na s. 61). Ich zadaniem bêdzie wskazanie, które z przedstawionych w æwiczeniu zadañ odnosi siê do ka dej z tych zasad, a nastêpnie podanie w³asnych przyk³adów. 4. Rozszerzaæ czy nie? (debata). Przypomnij, e oficjalnymi kandydatami do UE s¹: Albania, Czarnogóra, Macedonia, Serbia i Turcja. Zwróæ uwagê, e wœród obywateli Unii wystêpuj¹ ró ne opinie na temat rozszerzenia. Mo esz przypomnieæ np. spór pomiêdzy obywatelami UE powsta³y po rozpoczêciu przez Turcjê nego-

129 Polska w œwiecie, Polska w Europie 129 cjacji cz³onkowskich oraz obywatelsk¹ debatê z 2007 r., w czasie której wiêkszoœæ opowiedzia³a siê przeciwko przyjêciu tego pañstwa do UE. Nastêpnie przeprowadÿcie debatê klasow¹ pt. Za i przeciw. Rozszerzaæ czy nie? (jeœli bêdzie to mo liwe, zaproponuj uczniom debatê miêdzyszkoln¹). Uczniowie najpierw w parach, a potem w czwórkach formu³uj¹ argumenty za przyjêciem nowych pañstw do UE oraz przeciw niemu. Warto przy tym pamiêtaæ, e celem debaty nie jest sformu³owanie wspólnego stanowiska w tej sprawie, ale rozmowa o problemach i perspektywach zwi¹zanych z dalszym rozszerzaniem Unii. Jeœli nie uda siê przeprowadziæ debaty, mo na zaproponowaæ uczniom, by wykorzystali sformu³owane argumenty w pracy pisemnej na temat Europa osiedle zamkniête czy otwarte? (æwiczenie na s. 62). ZAKOÑCZENIE 5. ZnajdŸ na mapie podsumowanie (praca z map¹, praca w parach, quiz). Poproœ uczniów i uczennice, aby przyjrzeli siê mapie w podrêczniku (cz. 2., s. 58) i wskazali: pañstwa nale ¹ce do Unii Europejskiej; oficjalnych kandydatów do UE; kraje strefy euro; kraje strefy Schengen (potrzebne informacje znajd¹ w ramce Strefa Schengen na s. 62) oraz kraje nale ¹ce do EFTA (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu). 6. Cztery traktaty praca domowa (praca w³asna). Aby podsumowaæ i utrwaliæ wiadomoœci z lekcji, poleæ uczniom i uczennicom rozwi¹zanie æwiczenia Cztery traktaty na s. 59 (w zeszytach lub na stronie internetowej KOSS online). s. 28 ćw. 5 s ćw. 3, 4 s. 27 ćw. 2 ÆWICZENIE DODATKOWE Duzi czy mali? (praca z danymi statystycznymi, praca w³asna). Poproœ uczniów i uczennice, aby przeanalizowali tabelê na s. 59 i odpowiedzieli w zeszytach na pytania: A. Jakie miejsce pod wzglêdem obszaru, ludnoœci i gêstoœci zaludnienia zajmuje Polska w Unii Europejskiej? Czy na tle innych krajów jesteœmy pañstwem wzglêdnie du ym czy ma³ym? B. Które z krajów UE osi¹gaj¹ najwy szy dochód w przeliczeniu na jednego mieszkañca (PKB na 1 mieszkañca)? A które najni szy? Porównaj stopê bezrobocia w ró nych pañstwach. C. Jak wygl¹da gospodarcza pozycja Polski na tle innych starych i nowych cz³onków UE? D. Wska kraje, które staraj¹ siê o wejœcie do UE. Scharakteryzuj jedno z nich. 4. Instytucje Unii Europejskiej Proces podejmowania decyzji, który dotyczy kilkudziesiêciu pañstw, nie jest ³atwy. Zajmuj¹ siê tym najwa niejsze instytucje Unii: Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, Parlament Europejski, Komisja Europejska, w których zasiadaj¹ przedstawiciele poszczególnych krajów cz³onkowskich, a tak e Trybuna³ Sprawiedliwoœci Unii Europejskiej, Trybuna³ Obrachunkowy i Europejski Bank Centralny. Uczniowie i uczennice poznaj¹ najwa niejsze zadania przez nie realizowane oraz poszukuj¹ przyk³adów ich decyzji i dzia³añ. Dowiaduj¹ siê tak e, sk¹d

130 130 Polska w œwiecie, Polska w Europie s. 29 ćw. 1 s. 30 ćw. 4 bior¹ siê pieni¹dze w unijnym bud ecie i w jaki sposób s¹ wydawane, miêdzy innymi na politykê regionaln¹ Unii. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 20.2) wyjaœnia, czym zajmuj¹ siê najwa niejsze instytucje Unii Europejskiej (Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, ParlamentEuropejski, Komisja Europejska, Trybuna³ Sprawiedliwoœci Unii Europejskiej); 20.3) wyjaœnia, jak w Unii Europejskiej realizowane s¹ zasady pomocniczoœci i solidarnoœci; 20.4) wyjaœnia, sk¹d pochodz¹ œrodki finansowe w bud ecie unijnym i na co s¹ przeznaczane. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wymieniæ najwa niejsze instytucje UE oraz krótko opisaæ ich zadania; wskazaæ g³ówne Ÿród³a finansowe UE; wyjaœniæ, na co s¹ przeznaczane œrodki finansowe z bud etu UE; wykazaæ na przyk³adach, jak jest realizowana zasada solidarnoœci w UE; scharakteryzowaæ wybrany region w UE; wyjaœniæ, po co tworzone s¹ euroregiony. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca burza mózgów praca w grupach lub w parach miniprezentacje analiza wykresów JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. G³ówne instytucje Unii Europejskiej (burza mózgów, praca w zespo³ach, miniprezentacje). Zapytaj uczniów i uczennice, czy wiedz¹, jakie instytucje funkcjonuj¹ w UE? Ich nazwy zapisz na tablicy wykreœl spoœród nich nieprawdziwe lub b³êdne, a podkreœl prawdziwe, dopisz te, których brakuje. Nastêpnie podziel klasê na piêæ zespo³ów i przydziel ka demu po jednej instytucji Unii. Poleæ uczniom i uczennicom, by przeczytali odpowiedni fragment tekstu G³ówne instytucje UE (cz. 2., s ) i krótko zaprezentowali najwa niejsze ich zdaniem informacje (zadania, struktura i uprawnienia instytucji). Na koniec przedstawiciele zespo³ów prezentuj¹ klasie swoj¹ instytucjê. ROZWINIÊCIE 2. Bud et Unii Europejskiej (praca w parach, analiza wykresów, miniwyk³ad). Zwróæ uwagê, e Unia Europejska, aby mog³a funkcjonowaæ, musi posiadaæ podobnie jak pañstwa w³asne œrodki finansowe. Podkreœl te, e bud et UE to nie tylko dochody, ale tak e wydatki. Poleæ uczniom, aby przeanalizowali w parach

131 Polska w œwiecie, Polska w Europie 131 wykresy na s. 66 oraz odpowiedzieli na zamieszczone nad nimi pytania (æwiczenie Sk¹d i na co te pieni¹dze? ). Wybrani uczniowie prezentuj¹ swoje odpowiedzi zweryfikuj je i ewentualnie uzupe³nij o wiadomoœci z tekstu Bud et Unii Europejskiej na s Europejska moda na regiony (rozmowa nauczaj¹ca). Zauwa, e nie wszystkie kraje czy regiony Unii s¹ tak samo bogate. Na podstawie tekstu Bogatsi i ubo si wyrównywanie szans (ramka na s. 67) oraz æwiczenia Jakie korzyœci? (cz. 2., s. 67) wyjaœnij, w jaki sposób polityka regionalna mo e byæ narzêdziem realizowania zasady solidarnoœci w Unii. (Mo esz tak e nawi¹zaæ do punktu 3 z poprzedniej lekcji). Wspomnij o funduszach na politykê regionaln¹. Wyjaœnij tak e, jakie s¹ cechy charakterystyczne regionu oraz euroregionu, oraz podaj ich przyk³ady. Nastêpnie zapytaj uczniów, jakie korzyœcip³yn¹ze wspó³pracymiêdzyspo³ecznoœciami lokalnymi s¹siaduj¹cych ze sob¹ pañstw. Propozycje zapisuj w punktach na tablicy, podkreœlaj¹c najwa niejsze. W podsumowaniu krótko wyjaœnij, w jakim celu powo³ano euroregiony. Zaproponuj, by rozwi¹zali w domu æwiczenie Euroregiony, które znajduje siê w serwisie KOSS online. ZAKOÑCZENIE 4. Kto siê tym zajmuje? podsumowanie (praca w³asna). Poleæ uczniom i uczennicom, aby wykonali æwiczenie sprawdzaj¹ce ze s. 64; mog¹ je równie rozwi¹zaæ w serwisie KOSS online. Podchodz¹c do ka dego z uczniów, wyjaœnij ewentualne w¹tpliwoœci. 5. Promujemy europejskie regiony praca domowa (praca w parach). Poproœ uczniów i uczennice, aby pracuj¹c w parach, napisali krótk¹ informacjê o wybranym regionie europejskim, np. Korsyce, Flandrii, Tyrolu, Andaluzji, Bretanii, Morawach, zachêcaj¹c¹ potencjalnych turystów, a mo e snawet inwestorów, do jego odwiedzenia. W ich pracy powinny siê znaleÿæ informacje na temat wielkoœci, granic i historii regionu, jego mieszkañców i jêzyka, którym mówi¹. Zaproponuj uczniom i uczennicom, by napisali, co w danym regionie wydaje im siê atrakcyjne i ciekawe, a tak e wskazali najwa niejsze problemy, jakim musi on stawiæ czo³o. Mog¹ równie wymyœliæ has³o i plakat, które promowa³oby wybrany przez nich region. Efekty pracy mo ecie umieœciæ w klasowej gazetce. s. 30 ćw. 5 s. 30 ćw. 6 s. 29 ćw. 2 ÆWICZENIA DODATKOWE Parlament Europejski obraduje (praca z tekstem, praca domowa). Poproœ jednego z uczniów, aby g³oœno odczyta³ pocz¹tek relacji z sesji, na której przyjêto rezolucjê o zapobieganiu radykalizacji i rekrutacji obywateli UE przez organizacje terrorystyczne (cz. 2, s. 64). SprawdŸ, czy uczniowie i uczennice rozumiej¹ wszystkie informacje. Zapowiedz teraz (a przypomnij pod koniec lekcji), e ich zadaniem bêdzie odnalezienie ca³ej relacji w archiwum prasowym serwisu internetowego Parlamentu Europejskiego oraz przeczytanie materia³u o ostatniej sesji. Ponadto powinni sprawdziæ, jakie inne wa ne i ciekawe informacje zawiera strona internetowa PE. W zeszytach powinni wypisaæ wszystkie grupy polityczne wchodz¹ce w sk³ad parlamentu.

132 132 Polska w œwiecie, Polska w Europie Europa 2020, czyli co dalej (rozmowa w parach). Zwróæ uwagê uczniów i uczennic na to, e Unia Europejska wygl¹da dziœ zupe³nie inaczej ni kilkanaœcie lat temu (nie tylko ze wzglêdu na jej rozszerzenie, ale tak e, a mo e przede wszystkim, ze wzglêdu na zmiany cywilizacyjne). Poproœ, by w parach spróbowali sobie wyobraziæ, jaka bêdzie wspólna Europa, gdy bêd¹ mieli po trzydzieœci lat. Uœwiadom im, e zmiany, jakie siê w Europie dokonuj¹ (demograficzne, spo³eczne i gospodarcze), bêd¹ mia³y ogromny wp³yw na jej kszta³t w 2020 roku. 5. Polacy obywatele Unii Europejskiej Polska przyst¹pi³a do Unii Europejskiej w 2004 roku po kilku latach mo emy ju oceniæ, na ile cz³onkostwo zmieni³o ycie regionów, miast, wsi oraz ka dego z nas. Uczniowie i uczennice podczas zajêæ poznaj¹ polityczne, spo³eczne i ekonomiczne tego skutki. Wyszukuj¹ informacje na temat œrodków unijnych, z których korzysta nasze pañstwo. Sprawdzaj¹, w jaki sposób i na co s¹ wydawane œrodki unijne w ich gminie i regionie. Dowiaduj¹ siê tak e, co dla nich samych oznacza i mo e w przysz³oœci oznaczaæ bycie obywatelem Unii Europejskiej. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 21.1) przedstawia prawa i obowi¹zki wynikaj¹ce z posiadania obywatelstwa Unii Europejskiej; 21.2) wyszukuje informacje na temat korzystania ze œrodków unijnych przez polskich obywateli, przedsiêbiorstwa i instytucje; 21.3) formu³uje i uzasadnia w³asne zdanie na temat korzyœci, jakie niesie ze sob¹ cz³onkostwo w Unii Europejskiej, odwo³uj¹c siê do przyk³adów z w³asnego otoczenia i ca³ego kraju. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI podaæ datê wst¹pienia Polski do UE; wyjaœniæ, z jakimi uprawnieniami i obowi¹zkami wi¹ e siê obywatelstwo unijne; sformu³owaæ i przedstawiæ w³asne zdanie odwo³uj¹c siê do przyk³adów z w³asnego otoczenia na temat korzyœci cz³onkostwa w UE; wyszukaæ, uporz¹dkowaæ i zaprezentowaæ informacje dotycz¹ce korzystania ze œrodków unijnych przez polskich obywateli, przedsiêbiorców i instytucje. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca wyk³ad praca w parach praca z tekstem wypowiedÿ pisemna (notatka) analiza wykresu

133 Polska w œwiecie, Polska w Europie 133 JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Unia i my (praca w parch, rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ uczniów i uczennice, aby w parach porozmawiali o tym, co dla nich oznacza cz³onkostwo Polski w Unii. Poleæ, by wypisali, co z tego wynika dla kraju i jego obywateli. Nastêpnie podsumujcie wspólnie wypowiedzi w klasie. Zastanówcie siê tak e, po czym widaæ, e jesteœmy krajem europejskim. A jak wygl¹da³aby teraz Polska, gdybyœmy nie nale eli do Unii? ROZWINIÊCIE 2. Polska w Unii (wyk³ad, notatka). W oparciu o dwa teksty w podrêczniku: Polska w Unii i Fundusze europejskie (cz. 2., s ) przedstaw skutki prawne, finansowe i gospodarcze przyst¹pienia Polski do Unii. Poproœ uczniów, aby w trakcie wyk³adu opracowali ich listê. Zwróæ siê do kilku uczniów z propozycj¹ odczytania swoich notatek, po czym je wspólnie zweryfikujcie i uzupe³nijcie. 3. M³odzi Polacy, obywatele Unii (praca z tekstem). Poproœ uczniów, aby przypomnieli sobie rozmowy w parach na pocz¹tku lekcji. Jakie wtedy wymienili korzyœci dla obywatela wst¹pienia do UE? Poleæ, aby samodzielnie zapoznali siê z tekstem na s i wypisali w zeszytach (w formie listy), co wynika z naszego cz³onkostwa w UE dla m³odych Polaków. Zapytaj, czy znaj¹ z ycia codziennego przyk³ady wykorzystania przywilejów i mo liwoœci, jakie daje obywatelstwo unijne. Poproœ te, by sprawdzili, czy ich szko³a wziê³a lub bierze udzia³ w programie m³odzie owym Erasmus+. 4. M³ody te mo e! (praca w³asna). Przypomnij uczniom, e choæ nie pracuj¹ w unijnych urzêdach, to te mog¹ wp³ywaæ na to, co siê dzieje w Unii. Poleæ, aby sprawdzili w domu ró ne europejskie portale informacyjne, spo- ³ecznoœciowe i edukacyjne (przyk³ady w ramce M³ody te mo e! na s ) i zastanowili siê, w jaki sposób mog¹ je wykorzystaæ, eby komunikowaæ siê ze swoimi rówieœnikami w Unii czy z przedstawicielami w³adzy lub upowszechniaæ w³asn¹ twórczoœæ. Zachêæ ich do aktywnego uczestniczenia w tym wirtualnym œwiecie wypowiadania w³asnego zdania, wyra ania opinii w sprawach dotycz¹cych Unii, korzystania z informacji i programów edukacyjnych itp. ZAKOÑCZENIE 5. Przymiarka do bilansu podsumowanie (analiza wykresu, praca w parach). Podsumowuj¹c ostatnie dwa æwiczenia, zapytaj uczniów i uczennice, jak oceniaj¹ nasze cz³onkostwo w UE. Do wyboru maj¹ jedn¹ z nastêpuj¹cych odpowiedzi: wiêcej korzyœci ni strat, tyle samo strat, co korzyœci, wiêcej strat ni korzyœci, trudno powiedzieæ. Nastêpnie podliczcie odpowiedzi i przedstawcie je na wykresie ko³owym (uczniowie i uczennice mog¹ opracowaæ wykres w parach), a nastêpnie porównajcie z wykresem zamieszczonym w podrêczniku (cz. 2., s. 72). Zainteresowani mog¹ sprawdziæ, jakie nastroje panowa³y przed wejœciem do Unii, i porównaæ je z wynikami ostatnich sonda y. 6. Praca domowa. Przedstaw dwie propozycje pracy domowej do wyboru (w zale - noœci o typu zadania, mog¹ je wykonaæ w parach lub w ma³ej grupie). Oto one: s. 31 ćw. 1 s. 32 ćw. 3

134 134 Polska w œwiecie, Polska w Europie s. 31 ćw. 2 Dobre przyk³ady (praca w parach). Poleæ uczniom i uczennicom, aby pracuj¹c w parach (z koleg¹ lub kole ank¹ z klasy), opracowali æwiczenie ze s. 71 i znaleÿli przyk³ady korzyœci, jakie niesie nasze cz³onkostwo w Unii w trzech obszarach: swojego otoczenia, regionu i ca³ej Polski. Euro tak e dla nas (praca w grupach). Podziel uczniów i uczennice na ma³e zespo³y. Poleæ, by ka dy z nich wykona³ kolejno zadania z æwiczenia ze s. 71. Zachêæ do wykorzystania ró norodnych œrodków wyrazu. s. 32 ćw. 4 ÆWICZENIE DODATKOWE Ty te wesz³aœ/wszed³eœ do Unii (praca w³asna). Zadaj uczniom i uczennicom nastêpuj¹c¹ pracê: Jak widzisz swoj¹ przysz³oœæ w zjednoczonej Europie? Na co masz nadziejê? Czego siê obawiasz? Co ty mo esz zrobiæ, aby spe³ni³y siê twoje nadzieje, a nie obawy? Mog¹ napisaæ na ten temat esej lub wykonaæ pracê plastyczn¹ (komiks lub kola ).

135 Rozdział X JEDEN ŚWIAT, WIELE PROBLEMÓW

136 SZUKAMY ODPOWIEDZI NA PYTANIA: Jak¹ rolê we wspó³czesnym œwiecie odgrywa Organizacja Narodów Zjednoczonych? Kto i jak mo e pomóc uchodÿcom? Sk¹d siê wziê³y ró nice miêdzy krajami globalnego Po³udnia i globalnej Pó³nocy? Jak przezwyciê yæ ten podzia³ œwiata? Czym siê ró ni pomoc humanitarna od rozwojowej? Jakie instytucje pañstwowe i organizacje spo³eczne prowadz¹ pomoc humanitarn¹ i rozwojow¹? Gdzie siê rozgrywaj¹ najpowa niejsze konflikty we wspó³czesnym œwiecie? Sk¹d siê bierze terroryzm i w kogo uderza? Na czym polegaj¹ wzajemne zale noœci we wspó³czesnym œwiecie? Przed jakimi globalnymi problemami stoi œwiat? W jaki sposób zwykli obywatele mog¹ pomóc je rozwi¹zaæ? NAUCZYCIELKO/NAUCZYCIELU, PAMIÊTAJ O SERWISIE INTERNETOWYM KOSS ONLINE KOSS online jest przeznaczony zarówno dla ciebie, jak i dla twoich uczniów. KOSS online to Ÿród³o dodatkowych materia³ów: æwiczeñ interaktywnych, artyku³ów, prezentacji, zdjêæ i filmów wideo. KOSS online mo na wykorzystywaæ podczas lekcji lub polecaæ go uczniom do pracy w domu. KOSS online to pomoc przy planowaniu i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. KOSS online zawiera linki do najciekawszych stron internetowych z zakresu edukacji obywatelskiej.

137 Jeden œwiat, wiele problemów Narody Zjednoczone Idea miêdzynarodowej wspó³pracy na rzecz pokoju i bezpieczeñstwa zmaterializowa³a siê w 1948 roku wraz z powstaniem ONZ. Choæ organizacja ta nie zrealizowa³a do koñca pok³adanych w niej nadziei, to odgrywa du ¹ rolê w rozwi¹zywaniu problemów zbiorowego bezpieczeñstwa i tworzeniu prawa miêdzynarodowego. Uczniowie i uczennice poznaj¹ organy, cele i sposoby dzia³ania Organizacji Narodów Zjednoczonych. Podaj¹ przyk³ady jej zaanga owania w pomoc uchodÿcom oraz poznaj¹ polsk¹ politykê wobec ludzi, którzy opuszczaj¹ swój kraj ze wzglêdu na przeœladowania. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 22.1) wyjaœnia, czym zajmuje siê ONZ, jej najwa niejsze organy (Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeñstwa, Sekretarz Generalny) i wybrane organizacje miêdzynarodowe; 23.5) ocenia sytuacjê imigrantów i uchodÿców we wspó³czesnym œwiecie. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, jak¹ rolê we wspó³czesnym œwiecie odgrywaj¹ organizacje miêdzynarodowe; przedstawiæ cele, metody dzia³ania oraz najwa niejsze organy ONZ; opisaæ na wybranych przyk³adach czym zajmuj¹ siê organizacje miêdzynarodowe dzia³aj¹ce przy ONZ; wyjaœniæ, kim jest uchodÿca, oraz scharakteryzowaæ jego sytuacjê w Polsce i na œwiecie. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad burza mózgów praca z tekstem praca w parach notatka wypowiedÿ ustna ŒRODKI DYDAKTYCZNE dostêp do internetu JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Burza mózgów, miniwyk³ad. Zapytaj uczniów i uczennice, z czym im siê kojarzy Organizacja Narodów Zjednoczonych. Wszystkie skojarzenia z t¹ organizacj¹ zapisz na tablicy. Nastêpnie przedstaw informacje zawarte w tekœcie Narody

138 138 Jeden œwiat, wiele problemów s. 33 ćw. 1 s. 34 ćw. 3 s ćw. 4 s. 34 ćw. 2 Zjednoczone (cz. 2., s. 77) i sprawdÿ razem z uczniami, które ich skojarzenia by³y trafne, a które nie. ROZWINIÊCIE 2. ONZ w³adze i metody dzia³ania (praca w parach, praca z tekstem, notatka). Poproœ uczniów, aby zastanowili siê w parach, jakimi problemami wspó³czesnego œwiata powinna siê zajmowaæ Organizacja Narodów Zjednoczonych. Uczniowie zapisuj¹ swoje propozycje w zeszytach. Nastêpnie czytaj¹ tekst ONZ w³adze i metody dzia³ania ze s. 78 oraz zapoznaj¹ siê ze schematem z nastêpnej strony, sprawdzaj¹c, którymi z wymienionych przez nich problemów naprawdê zajmuje siê ONZ i jej wyspecjalizowane agendy. Wykorzystuj¹c nowe wiadomoœci z lekcji, uczniowie samodzielnie opracowuj¹ w zeszytach notatkê o organizacji (g³ówne cele i metody dzia³ania). Mog¹ te wykorzystaæ informacjê o Celach Zrównowa onego Rozwoju (ilustracja na s. 79), jakie zosta³y przyjête na szczycie ONZ w Nowym Jorku w 2015 r. (wiêcej informacji na stronach internetowych organizacji). 3. Pomoc uchodÿcom (rozmowa nauczaj¹ca, praca w parach). Poinformuj, e wa ne miejsce w dzia³alnoœci ONZ zajmuje problem uchodÿców. Zadaniem Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. UchodŸców (UNHCR) jest zapewnienie pomocy i ochrony ludziom, którzy musieli opuœciæ w³asne domy i kraje. Krótko przedstaw informacje zawarte w tekœcie na s. 80 oraz omów status i sytuacjê uchodÿców w Polsce (ramka na s. 81). Poproœ jednego z uczniów o g³oœne przeczytanie definicji uchodÿcy zapisanej w konwencji genewskiej z 1951 r. (s. 80). 4. Historia Hudei (wypowiedÿ ustna, praca samodzielna uczniów). Poproœ, by uczniowie poznali historiê Hudei z Syrii (cz. 2., s ), która wydarzy³a siê w grudniu 2015 roku, i spróbowali wymyœliæ jej szczêœliwe zakoñczenie. Powinni uwzglêdniæ rolê, jak¹ mog³y tu odegraæ organizacje miêdzynarodowe, np. Wysoki Komisarz ds. UchodŸców, Czerwony Krzy, organizacje pozarz¹dowe (patrz æwiczenie Szczêœliwy koniec? na s. 81). Uczniowie przygotowuj¹ w zeszycie kilkuzdaniowe opowiadanie o dalszych losach Hudei kilka prac mo e zostaæ odczytanych w klasie. ZAKOÑCZENIE 5. Praca domowa. Zaproponuj dwa zadania domowe do wyboru: Czy wiesz? (praca w parach) uczniowie i uczennice sprawdzaj¹ swoj¹ wiedzê na temat Narodów Zjednoczonych (æwiczenie ze s. 79). Minis³owniczek agend ONZ (praca w³asna) uczniowie i uczennice na podstawie encyklopedii i informacji z internetusporz¹dzaj¹ krótkienotatki na temat wyspecjalizowanych organizacji, programów i funduszy ONZ i uk³adaj¹ z nich minis³owniczek (æwiczenie ze s. 79). Pracuj¹c w parach, poszukuj¹ informacji na temat jednej z organizacji dzia³aj¹cych przy ONZ lub innej miêdzynarodowej organizacji, której praca ich interesuje. ÆWICZENIE DODATKOWE UchodŸcy w Polsce (praca w³asna). Zaproponuj, by zainteresowani t¹ tematyk¹ poszukali dodatkowych informacji o kryzysie migracyjnym w Europie i sytuacji

139 Jeden œwiat, wiele problemów 139 uchodÿców w Polsce i na œwiecie w serwisie KOSS online oraz na wskazanych tam stronach internetowych. 2. Kraje bogate, kraje biedne We wspó³czesnym œwiecie istnieje g³êbokie napiêcie okreœlane jako konflikt Pó³nocy i Po³udnia, wynikaj¹ce z ogromnych dysproporcji w poziomie zamo noœci i rozwoju. Coraz bardziej powszechna staje siê œwiadomoœæ, e rozwi¹zanie problemów biedy, g³odu, analfabetyzmu i niskiej jakoœci ycia wielkiej liczby mieszkañców naszej planety wymaga ogromnegowysi³kuwspólnotymiêdzynarodowej. Na zajêciach uczniowie i uczennice poznaj¹ problemy, z jakimi borykaj¹ siê mieszkañcy krajów globalnego Po³udnia, staraj¹ siê zrozumieæ ich perspektywê oraz oczekiwania wobec pañstw wysoko rozwiniêtych. Zastanawiaj¹ siê, jak przeciwdzia³aæ narastaj¹cym we wspó³czesnym œwiecie ró nicom cywilizacyjnym oraz co sami mog¹ zrobiæ, by wesprzeæ najubo sze kraje. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 23.1) porównuje sytuacjê w pañstwach globalnego Po³udnia i globalnej Pó³nocyiwyjaœnianaprzyk³adach,naczympolegaichwspó³zale noœæ; 23.2) uzasadnia potrzebê pomocy humanitarnej i anga uje siê (w miarê swoich mo liwoœci) w dzia³ania instytucji (tak e pozarz¹dowych), które j¹ prowadz¹. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wskazaæ na przyk³adach ró nice miêdzy krajami globalnego Po³udnia i globalnej Pó³nocy; wskazaæ na mapie kilka krajów zaliczanych do bogatej Pó³nocy i do biednego Po³udnia; podaæ przyk³ady wzajemnej zale noœci krajów Pó³nocy i Po³udnia i ich mieszkañców; wskazaæ i uzasadniæ dzia³ania, które mo na podejmowaæ, by poprawiæ sytuacjê mieszkañców globalnego Po³udnia; zaplanowaæ w³asne dzia³ania (w ramach dostêpnych dla uczniów mo liwoœci) na rzecz pomocy rozwojowej lub humanitarnej. METODY PRACY miniwyk³ad burza mózgów praca z tekstem, analiza danych analiza przypadku projekt debata

140 140 Jeden œwiat, wiele problemów s. 36 ćw. 1 s. 36 ćw. 2 s. 37 ćw. 3 ŒRODKI DYDAKTYCZNE wspó³czesna mapa polityczna œwiata Ma³y Rocznik Statystyczny Polski JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Biedny cz³owiek, biedny kraj (burza mózgów, praca z tekstem). Zapytaj, co to znaczy, e cz³owiek jest ubogi. A co oznacza, e jakieœ pañstwo jest biedne? Wnioski zapisz na tablicy. Poproœ, by uczniowie i uczennice przeczytali tekst Bogaci i biedni (cz. 2., s ), a nastêpnie porównali wnioski zapisane na tablicy z wiadomoœciami zawartymi w tekœcie. ROZWINIÊCIE 2. Najbogatsi i najbiedniejsi (analiza danych statystycznych, praca samodzielna). Poproœ uczniów, aby przypomnieli, jakie grupy pañstw zalicza siê wspó³czeœnie do zamo nej globalnej Pó³nocy, a jakie do ubo szego globalnego Po³udnia. Wybrani uczniowie wskazuj¹ je na mapie. Wyjaœnij im, e jedna czwarta mieszkañców Ziemi yje w skrajnej nêdzy. W ci¹gu najbli szych kilkunastu lat sytuacja ta mo e siê jeszcze pogorszyæ, gdy liczba ludnoœci w krajach najubo szych i najs³abiej rozwiniêtych wzroœnie o kolejne 1 2 miliardy. Przepaœæ miêdzy bogatymi i biednymi wci¹ siê rozszerza, np. co pi¹ty Brazylijczyk yje w ubóstwie, ma utrudniony dostêp do s³u by zdrowia oraz rynku pracy, co dziesi¹ty nie ma podstawowego wykszta³cenia, a 10 proc. ludnoœci powy ej 15 roku ycia nie potrafi pisaæ ani czytaæ. Ale nie jest to przypadek odosobniony podobnie jest w RPA, Namibii, Hondurasie i Lesotho i innych krajach. Poproœ, by uczniowie zapoznali siê z danymi statystycznymi zamieszczonymi w podrêczniku (cz. 2., s. 84) i okreœlili, w jakim stopniu najzamo niejsze pañstwa globalnej Pó³nocy wyprzedzaj¹ najubo sze kraje globalnego Po³udnia pod wzglêdem wielkoœci PKB na jednego mieszkañca, poziomu edukacji, przeciêtnej d³ugoœci ycia. Wed³ug jakich innych wskaÿników mo na porównywaæ poziom ycia w pañstwach lub regionach o ró nym stopniu rozwoju? 3. Punam, Moses i ty (praca w parach). Poproœ uczniów, aby przeczytali historie dwojga m³odych ludzi Punam z Nepalu i Mosesa z Kenii (cz. 2., s. 85). Pracuj¹c w parach, powinni porównaæ ich sytuacjê yciow¹ ze swoj¹ oraz wypisaæ na kartce najwa niejsze podobieñstwa i ró nice. Nastêpnie poleæ jednemu z uczniów, by przeczyta³ wypowiedÿ znanego pisarza i reportera Ryszarda Kapuœciñskiego o wspó³czesnym œwiecie (s. 83). Poproœ wszystkich w klasie, by objaœnili jej sens, odwo³uj¹c siê do przeczytanych historii. 4. Co siê robi, eby œwiat nie pêka³? (burza mózgów, praca w parach, miniwyk³ad). Zaproponuj, aby uczniowie w parach zapoznali siê z notatkami na temat inicjatyw podejmowanych na rzecz biednych krajów ( D³ugi, które trudno sp³aciæ na s i Lekarze bez Granic na s. 84) i zaproponowali, jakie inne dzia³ania mo na podj¹æ, eby poprawiæ los ich mieszkañców. Zbierz od uczniów wszystkie propozycje i wspólnie ustalcie, które z nich s¹ najbardziej realistyczne. Zwróæ ich uwagê na to, e g³oœno siê mówi o pomocy pañstw wysoko uprzemys³owionych dla krajów ubogich, rzadziej natomiast o zagro eniach, jakie ona ze sob¹ niesie (np. w wyniku dzia³alnoœci bogatych korporacji zaostrzaj¹ siê niektóre problemy

141 Jeden œwiat, wiele problemów 141 ubogich). Wymieñ inne zagro enia zwi¹zane z niesieniem pomocy humanitarnej i rozwojowej krajom globalnego Po³udnia (patrz tekst Pomagaj¹, ale czasem szkodz¹ na s ). Zapytaj, jak mo na by³oby przeciwdzia³aæ tym niekorzystnym tendencjom. ZAKOÑCZENIE 5. Podsumowanie (mapa myœlowa, miniankieta). Razem z uczniami i uczennicami opracujcie mapê myœlow¹ poznanych na lekcji pojêæ: wspó³praca rozwojowa i pomoc humanitarna. Nastêpnie poproœ, aby ka dy samodzielnie wykona³ æwiczenie Tak czy nie? na s. 88 i zaznaczy³ te twierdzenia, z którymi siê zgadza, a na koniec uzasadni³ swoje odpowiedzi. 6. Polacy pomagaj¹ mo esz i ty! (projekt zespo³owy). Zaproponuj uczniom i uczennicom realizacjê projektu pod has³em Polacy pomagaj¹ mo esz i ty!. Podczas zajêæ spróbujcie ustaliæ, jakie polskie organizacje nios¹ pomoc rozwojow¹ lub humanitarn¹ mieszkañcom krajów ubogich. Podziel uczniów i uczennice na zespo³y i ka demu z nich przydziel jedn¹ organizacjê. Zadaniem uczniów i uczennic bêdzie zgromadzenie informacji na jej temat i przedstawienie ich na forum klasy. Na nastêpnych zajêciach uczniowie i uczennice ze wszystkich zespo³ów wspólnie ustal¹, w jakie prowadzone akcje na rzecz krajów ubogich mog¹ i chc¹ siê w³¹czyæ? W ramach projektu zespo³owego powinni nawi¹zaæ kontakt z organizacj¹, której akcjê bêd¹ wspieraæ, i zachêciæ innych do dzia³ania (wiêcej informacji na s. 88 i w Projektowniku na s. 101). s. 37 ćw. 4 ÆWICZENIA DODATKOWE Sytuacja dzieci lepiej, ale czy dobrze? (praca w parach, analiza zdjêcia). Poproœ uczniów i uczennice, aby przyjrzeli siê zdjêciu w podrêczniku na s. 85 (na górze). Zachêæ do rozmowy w parach, co to zdjêcie przedstawia i co mo na z niego wywnioskowaæ. Poproœ kilku ochotników o przedstawienie swoich wniosków. Nastêpnie wypisz na tablicy dane zawarte w tekœcie Sytuacja dzieci lepiej, ale czy dobrze? (ramka na s. 85); mo esz równie dodaæ do nich informacje ze strony internetowej UNICEF-u. Polska i globalne Po³udnie (debata). Zaproponuj uczniom i uczennicom zorganizowanie debaty (klasowej lub szkolnej) na temat zaanga owania Polski na rzecz rozwoju krajów globalnego Po³udnia. Podziel klasê na dwie grupy zwolenników i przeciwników zwiêkszenia wydatków na wspó³pracê rozwojow¹. Przedstawcie sobie nawzajem argumenty, a nastêpnie spróbujcie wspólnie podj¹æ decyzjê w tej sprawie(æwiczenienas.86). s. 38 ćw Niespokojny œwiat Choæ wspólnota miêdzynarodowa podejmuje wiele wysi³ków na rzecz pokoju, to œwiat pozostaje wci¹ bardzo niespokojnym miejscem. Konflikty wybuchaj¹ z bardzo ró nych przyczyn: politycznych, narodowoœciowych, religijnych, raso-

142 142 Jeden œwiat, wiele problemów wych, ekonomicznych, kulturowych. Znakiem naszych czasów sta³ siê terroryzm zamachy na niewinnych ludzi dokonywane na ulicach, lotniskach, w teatrach, biurowcach, szko³ach. Na lekcji uczniowie i uczennice analizuj¹ przebieg i próby rozwi¹zania wybranego konfliktu. Poznaj¹ sposoby walki z terroryzmem stosowane we wspó³czesnym œwiecie i zastanawiaj¹ siê nad ich ograniczeniami. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 22.2) wskazuje na mapie miejsca najpowa niejszych konfliktów miêdzynarodowych; omawia przebieg i próby rozwi¹zania jednego z nich; 23.6) wyjaœnia, co to jest terroryzm i w jaki sposób próbuje siê go zwalczaæ. s. 39 ćw. 1 PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wymieniæ i wskazaæ na mapie miejsca wybranych konfliktów miêdzynarodowych; omówiæ przyczyny i przebieg wybranego konfliktu miêdzynarodowego; wskazaæ sposoby rozwi¹zania wybranego konfliktu. METODY PRACY miniwyk³ad burza mózgów praca w grupach lub w parach praca z tekstem projekt teczka tematyczna ŒRODKI DYDAKTYCZNE du e arkusze papieru, flamastry wspó³czesna mapa œwiata JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? 1. Wprowadzenie (burza mózgów). Zapytaj uczniów, o jakich konfliktach zbrojnych s³yszeli. Czego one dotyczy³y? Jakie pañstwa lub grupy narodowe, etniczne czy religijne by³y stronami w tych konfliktach? Poproœ uczniów, aby na tablicy sporz¹dzili tabelê punktów zapalnych wspó³czesnego œwiata. ROZWINIÊCIE 2. Beczka prochu (miniwyk³ad). Zwróæ uwagê, e ogromna wiêkszoœæ wspó³czesnych konfliktów zbrojnych to konflikty lokalne, rozgrywaj¹ce siê wewn¹trz jednego pañstwa. Pomimo to zawsze istnieje groÿba, e rozszerz¹ siê na pañstwa s¹siednie. Przyk³adem mo e tu byæ konflikt miêdzy Palestyñczykami a Izraelczykami walcz¹cymi w Strefie Gazy. Przedstaw w formie miniwyk³adu informacje zamieszczone w tekœcie Beczka prochu (cz. 2., s. 89) oraz Punkty zapalne wspó³czesnego œwiata (cz. 2., s ). Zwróæ te uwagê na trudny los ludnoœci zamieszkuj¹cej rejon konfliktu. Wyjaœnij, w jaki sposób organizacje miêdzynarodowe staraj¹ siê pomóc ofiarom konfliktu (ramka Jak mo na pomóc? na s ).

143 Jeden œwiat, wiele problemów Spory, konflikty, wojny (praca w zespole, projekt teczka tematyczna). Niemal codziennie na pierwszych stronach gazet mo emy znaleÿæ informacje o konfliktach rozgrywaj¹cych siê w wielu rejonach œwiata, czêsto jednak nie bardzo wiemy, jakie jest ich pod³o e, kto i o co tak naprawdê walczy. Zadaniem uczniów bêdzie zebranie i opracowanie informacji na temat jednego z konfliktów tocz¹cych siê obecnie na œwiecie (pomó im podj¹æ decyzjê, jakim miejscem bêd¹ siê zajmowaæ). Pracê tê powinni wykonaæ w kilkuosobowych zespo³ach. Na podstawie tekstu w podrêczniku Punkty zapalne wspó³czesnego œwiata (cz. 2., s ), artyku³ów z prasy czy wiadomoœci telewizyjnych lub internetowych opracowuj¹ krótk¹ informacjê w formie artyku³u prasowego opatrzonego krótkim wprowadzeniem (tzw. lead), zdjêciem oraz komentarzem na temat mo liwoœci za egnania sporu oraz form pomocy jego ofiarom. Na nastêpnych zajêciach uczniowie prezentuj¹ swoje prace, wys³uchuj¹ uwag kolegów i kole anek oraz wprowadzaj¹ ewentualne poprawki. Warto prace uczniowskie opublikowaæ w szkolnej gazetce lub wywiesiæ w gablotce. 4. Przeraziæ œwiat (praca z tekstem). Ci¹gle s³yszymy i czytamy o nowych aktach terroru na œwiecie pod³o onych bombach, porwaniach, zamachach samobójczych. Terroryzm sta³ siê nieomal znakiem naszych czasów bolesnym, trudnym do rozwi¹zania problemem, Ÿród³em nieustannego lêku i cierpieñ dla zwyk³ych, niezaanga owanych w politykê ludzi. Poleæ uczniom przeczytanie tekstu Przeraziæ œwiat (cz. 2., s ). 5. Jak walczyæ z terroryzmem? (praca w parach). Nastêpnie poproœ uczniów, aby zastanowili siê w parach, jakie s¹ Ÿród³a terroryzmu we wspó³czesnym œwiecie oraz dlaczego walka z nim jest tak trudna. Poproœ, by wypisali w zeszytach najskuteczniejsze ich zdaniem sposoby przeciwdzia³ania terroryzmowi. ZAKOÑCZENIE 6. Podsumowanie (praca z tekstem, praca w grupach). Zachêæ uczniów i uczennice do u³o enia (w ma³ych zespo³ach) manifestu w postaci kilku krótkich hase³ odzwierciedlaj¹cych ich przekonania na temat konfliktów we wspó³czesnym œwiecie, np. Nie chcemy yæ w œwiecie, gdzie co rokuw konfliktach zbrojnych gin¹ setki tysiêcy dzieci. Wszystkie has³a uczniowie i uczennice zapisuj¹ na du ym arkuszu papieru. Plakaty zawieœcie w klasie lub w szkolnym korytarzu. s. 39 ćw. 2 s. 40 ćw. 4 s. 40 ćw. 3 ÆWICZENIE DODATKOWE Interweniowaæ czy nie? (debata). Zapytaj, co powinna zrobiæ wspólnota miêdzynarodowa w przypadku, gdy w jakimœ pañstwie ³amane s¹ prawa cz³owieka. Jakie dzia³ania powinna przedsiêwzi¹æ? Wœród propozycji zg³aszanych przez uczniów pojawi siê zapewne interwencja zbrojna. Przedstaw w¹tpliwoœci dotycz¹ce takiego sposobu rozwi¹zania problemu, a nastêpnie poproœ uczniów i uczennice, by zastanowili siê, jakie jest ich zdanie w tej sprawie. Poleæ, by ustawili siê wzd³u linii od tablicy do œciany naprzeciwko, tak by zwolennicy interwencji militarnych stanêli najbli ej tablicy, a przeciwnicy œciany. Osoby, które nie maj¹ zdania lub siê wahaj¹, ustawiaj¹ siê poœrodku. Poproœ ochotników o przedstawienie swojego stanowiska.

144 144 Jeden œwiat, wiele problemów 4. Globalizacja, czyli nawzajem od siebie zale ymy Wraz z rozwojem gospodarki œwiatowej, a tak e z postêpem technicznym, który zwielokrotni³ ludzkie mo liwoœci w dziedzinie przep³ywu informacji, staliœmy siê sobie bli si, ale i bardziej od siebie zale ni. Wydarzenia rozgrywaj¹ce siê gdzieœ daleko np. kryzys finansowy w Stanach Zjednoczonych czy konflikt na Bliskim Wschodzie nierzadko wp³ywaj¹ na nasze ycie. Poniewa jesteœmy od siebie coraz bardziej zale ni, musimy byæ te bardziej odpowiedzialni. Na zajêciach uczniowie i uczennice analizuj¹ korzyœci i niebezpieczeñstwa zwi¹zane z globalizacj¹, dyskutuj¹ o wyzwaniach, jakie stoj¹ przedwspó³czesnymœwiatem, zastanawiaj¹ siê, jak wspólnota miêdzynarodowa mo e rozwi¹zywaæ problemy globalne, a przede wszystkim, jak oni sami mog¹ siê do tego przyczyniæ przez swoje codzienne odpowiedzialne i racjonalne zachowania. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 23.1) porównuje sytuacjê w pañstwach globalnego Po³udnia i globalnej Pó³nocyiwyjaœnianaprzyk³adach,naczympolegaichwspó³zale noœæ; 23.2) uzasadnia potrzebê pomocy humanitarnej i anga uje siê (w miarê swoich mo liwoœci) w dzia³ania instytucji (tak e pozarz¹dowych), które j¹ prowadz¹; 23.3) wyjaœnia, odwo³uj¹c siê do przyk³adów, na czym polega globalizacja w sferze kultury, gospodarki i polityki; ocenia jej skutki; 23.4) rozwa a, jak jego zachowania mog¹ wp³ywaæ na ycie innych ludzi na œwiecie (np. oszczêdzanie wody i energii, przemyœlane zakupy). PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wyjaœniæ, na czym polega zjawisko globalizacji, oraz podaæ jej przyk³ady; wymieniæ pozytywne i negatywne skutki globalizacji; wskazaæ na przyk³adzie codziennego ycia przyk³ady zale noœci pomiêdzy sob¹ a œwiatem; podaæ przyk³ady codziennych zachowañ, które mog¹ wp³ywaæ na ycie innych ludzi oraz losy œwiata; podejmowaæ i realizowaæ œwiadome zobowi¹zania dotycz¹ce dzia³ania na rzecz innych. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad praca z map¹ praca w parach lub w grupach praca z tekstem praca w³asna

145 Jeden œwiat, wiele problemów 145 symulacja projekt indywidualny ŒRODKI DYDAKTYCZNE wspó³czesna mapa polityczna œwiata JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. W globalnym œwiecie (praca z map¹, rozmowa nauczaj¹ca). Zaproponuj uczniom i uczennicom, aby sprawdzili, sk¹d pochodz¹ ubrania, które maj¹ na sobie. Wypisz na tablicy nazwy krajów, a nastêpnie poproœ, aby uczniowie i uczennice podchodzili kolejno do mapy œwiata i zaznaczali na niej kraje. Zapytaj, dlaczego w Polsce popularne s¹ ubrania uszyte wiele kilometrów st¹d. Po krótkiej wymianie zdañ poproœ jednego z uczniów lub jedn¹ z uczennic o odczytanie wypowiedzi Martina Luthera Kinga ze s. 96. ROZWINIÊCIE 2. Œwiat zrobi³ siê mniejszy (miniwyk³ad, praca w parach). Przedstaw krótko informacje zawarte w tekœcie Œwiat zrobi³ siê mniejszy (cz. 2., s ). Zaproponuj nastêpnie uczniom wziêcie udzia³u w konkursie, który polegaæ bêdzie na wypisaniu na kartkach jak najwiêcej dowodów na w³asne powi¹zanie ze œwiatem (uczniowie pracuj¹ w parach). Daj uczniom oko³o 5 minut na zastanowienie siê i spisanie przyk³adów, a nastêpnie poproœ o odczytanie opracowanych w parach list (æwiczenie Szukamy dowodów na s. 95). Wygrywa ta para, która wypisze na kartce najwiêcej dowodów. Wspólnie zastanówcie siê, czy mo na je pogrupowaæ w jakichœ kategoriach. Zapisz propozycje uczniów na tablicy, a nastêpnie skonfrontuj z tymi zamieszczonymi w podrêczniku. Zwróæ uwagê uczniów na zjawisko imigracji (wymienione byæ mo e przez uczniów), przypomnij tak e z wczeœniejszych zajêæ o mo liwoœci pracy lub edukacji obywateli pañstw UE na terenie ca³ej Unii. Wska grupy imigrantów w Polsce (ramka na s. 96). 3. S¹d nad globalizacj¹ (symulacja). Poleæ uczniom wykonanie æwiczenia S¹d nad globalizacj¹ (cz. 2., s. 97). Przed przyst¹pieniem do pracy powinni zapoznaæ siê z instrukcj¹. Na podstawie przeczytanych tekstów i w³asnej wiedzy uczniowie bêd¹ oceniaæ szanse i zagro enia, jakie nios¹ ze sob¹ ró ne przejawy globalizacji. Podziel uczniów na trzy grupy: 1 / 3 to obroñcy, 1 / 3 to oskar yciele i 1 / 3 to sêdziowie, którzy wydadz¹ werdykt po wys³uchaniu obu stron. Ka da ze stron powinna mieæ kilka minut na zaprezentowanie swojego stanowiska. W przygotowaniu argumentacji pomocna oka e siê tabelka na s. 98 oraz ramka Globalne problemy na s. 98. Przedstaw uczniom opiniê, e kraje bogate rozwijaj¹ siê kosztem krajów biednych, a zjawisko globalizacji pog³êbia ten proces.wyrazem tych obaw s¹ protesty przeciwników globalizacji podczas obrad MFW czy Banku Œwiatowego, a tak e demonstracje organizowane podczas szczytów G8, spotkañ prezydentów siedmiu najbardziej uprzemys³owionych pañstw œwiata i Rosji. 4. Zwykli ludzi mog¹ wiele zmieniæ (praca w³asna). Zapytaj uczniów, czy ich zdaniem zwykli ludzie mog¹ wywrzeæ znacz¹cy wp³yw na losy œwiata, poproœ s. 41 ćw. 1 s. 41 ćw. 3 s. 41 ćw. 4

146 146 Jeden œwiat, wiele problemów s. 42 ćw. 6 o przyk³ady. Nastêpnie zachêæ ich, by zapoznali siê z przyk³adami dzia³añ zwyk³ych ludzi, które doprowadzi³y do istotnych zmian w skali globalnej (æwiczenie na s. 98). Powinni spróbowaæ okreœliæ, co w ka dym przypadku by³o konieczne, aby ludzie mogli zainicjowaæ zmiany. ZAKOÑCZENIE 5. Moje zobowi¹zanie (projekt indywidualny). Podkreœl, e na œwiecie jest bardzo wieleosób,którestaraj¹siê yæodpowiedzialnieorazœwiadomiedzia³aænarzecz innych ludzi i ca³ej planety. Zachêæ ich, by sami podjêli zobowi¹zania, które mog¹ wp³yn¹æ na kszta³t œwiata. Poproœ, by zapoznali siê z przedstawionymi w tabeli prostymi postanowieniami, jakie mog¹ zmieniaæ œwiat (s. 99), oraz podjêli siê tego, które s¹ w stanie zrealizowaæ. Ka dy uczeñ powinien w zeszycie zapisaæ datê postanowienia oraz jego treœæ. Na kolejnych zajêciach (np. za dwa tygodnie) mo ecie sprawdziæ, kto dotrzyma³ swojego zobowi¹zania. 6. Jestem obywatelem œwiata praca domowa (praca w³asna). Na zakoñczenie powiedz, e ka dy z nas jest przede wszystkim obywatelem swego kraju. Choæ od niedawna czujemy siê te obywatelami zjednoczonej Europy, to ka dy z nas jest jednak równoczeœnie odpowiedzialny za ca³y œwiat, w którym yjemy. Poproœ uczniów i uczennice, eby zastanowili siê, co to znaczy byæ obywatelem œwiata, jakie powinien mieæ cechy i umiejêtnoœci, jakie powinnoœci wi¹ ¹ siê z t¹ wa n¹, choæ nie zawsze uœwiadamian¹ rol¹. Poproœ uczniów i uczennice o zapisanie na kartkach swoich przemyœleñ, a nastêpnie o opracowanie wspólnie ze swoimi kolegami i kole ankami portretu dobrego obywatela œwiata. Mog¹ skorzystaæ z wczeœniejszych swoich wypowiedzi, a tak e z tekstu Wartoœci na nowe tysi¹clecie (ramka na s. 99). s. 41 ćw. 2 s. 42 ćw. 5 ÆWICZENIA DODATKOWE McDonald i inni (rozmowa nauczaj¹ca). Poproœ uczniów i uczennice, aby w parach przedyskutowali, czy bary szybkiej obs³ugi, takie jak McDonald, pozwalaj¹ smacznie i wygodnie zjeœæ, czy te rujnuj¹ rodzim¹ gastronomiê, lansuj¹ niezdrowy styl ycia oraz niszcz¹ architektoniczny krajobraz miast. Wyjaœnij im, e obok Coca- -Coli, Myszki Miki czy Pizzy Hut to jeden z najbardziej znanych symboli kultury masowej. Reklama spo³eczna podsumowanie (praca w grupach, praca plastyczna). Zaproponuj chêtnym uczniom wykonanie w serwisie online zadania Reklama spo³eczna. Maj¹ wymyœliæ reklamê spo³eczn¹ adresowan¹ do swoich rówieœników w formie plakatu, który zostanie umieszczony na billboardach. Jej tematem bêdzie jeden z pal¹cych problemów o wymiarze globalnym. Zrób zastrze enie, e reklama ta musi byæ zrozumia³a i nie mo e zawieraæ drastycznych scen.

147 Rozdział XI CZŁOWIEK WGOSPODARCE RYNKOWEJ

148 SZUKAMY ODPOWIEDZI NA PYTANIA: Jak dzia³a cz³owiek przedsiêbiorczy? Jak dobrze zorganizowaæ pracê? Dlaczego nie mo na mieæ wszystkiego? Na czym polega racjonalne gospodarowanie? Jakie podmioty gospodarcze dzia³aj¹ na rynku i dlaczego s¹ od siebie zale ne? Jak funkcjonuje gospodarka rynkowa? Sk¹d siê bierze cena? Do czego s³u y pieni¹dz i co to jest inflacja? Czym siê zajmuj¹ banki i inne instytucje finansowe? Jak oceniæ si³ê i stan gospodarki pañstwa? Czy polska gospodarka dogoni najbogatsze kraje? Co to jest bud et pañstwa, czyli jak planuje siê dochody i wydatki? Jakie s¹ podatki i dlaczego musimy je p³aciæ? NAUCZYCIELKO/NAUCZYCIELU, PAMIÊTAJ O SERWISIE INTERNETOWYM KOSS ONLINE KOSS online jest przeznaczony zarówno dla ciebie, jak i dla twoich uczniów. KOSS online to Ÿród³o dodatkowych materia³ów: æwiczeñ interaktywnych, artyku³ów, prezentacji, zdjêæ i filmów wideo. KOSS online mo na wykorzystywaæ podczas lekcji lub polecaæ go uczniom do pracy w domu. KOSS online to pomoc przy planowaniu i realizacji uczniowskich projektów edukacyjnych. KOSS online zawiera linki do najciekawszych stron internetowych z zakresu edukacji obywatelskiej.

149 Cz³owiek w gospodarce rynkowej Jak dzia³a cz³owiek przedsiêbiorczy? Praca i przedsiêbiorczoœæ pomagaj¹ wspó³czesnym obywatelom w zaspokajaniu potrzeb ekonomicznych. Cz³owiek przedsiêbiorczy zna i stosuje w praktyce zasady organizacji pracy przed ka dym dzia³aniem ustala jego cele, planuje i dzieli zadania, opracowuje harmonogram; po realizacji zaœ ocenia efekty, by wyci¹gn¹æ wnioski na przysz³oœæ. Uczniowie i uczennice nie tylko poznaj¹ cechy i umiejêtnoœci cz³owieka przedsiêbiorczego, ale maj¹ te okazjê æwiczyæ je, wykonuj¹c konkretne zadania i planuj¹c przedsiêwziêcia spo³eczne, które te kompetencje rozwijaj¹. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 24.1) wyjaœnia na przyk³adach z ycia w³asnej rodziny, miejscowoœci i ca³ego kraju, w jaki sposób praca i przedsiêbiorczoœæ pomagaj¹ w zaspokajaniu potrzeb ekonomicznych; 24.2) przedstawia cechy i umiejêtnoœci cz³owieka przedsiêbiorczego; bierze udzia³ w przedsiêwziêciach spo³ecznych, które pozwalaj¹ je rozwin¹æ; 24.3) stosuje w praktyce podstawowe zasady organizacji pracy (ustalenie celu, planowanie, podzia³ zadañ, harmonogram, ocena efektów). PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI podaæ przyk³ady potrzeb ekonomicznych oraz wyjaœniæ, jak s¹ one zaspokajane; wyjaœniæ, czym zajmuje siê ekonomia; omówiæ na przyk³adach cechy i umiejêtnoœci cz³owieka przedsiêbiorczego; zaplanowaæ i zrealizowaæ dzia³anie, które rozwija postawê przedsiêbiorczoœci w dziedzinie ekonomicznej i/lub spo³ecznej; wymieniæ i stosowaæ we w³asnym yciu podstawowe zasady organizacji pracy. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca praca z tekstem burza mózgów praca w parach lub grupach projekt zespo³owy ŒRODKI DYDAKTYCZNE dowolne przedmioty s³u ¹ce zaspokajaniu ró nych potrzeb (np. owoce, ksi¹ ki, p³yty DVD)

150 150 Cz³owiek w gospodarce rynkowej s. 43 ćw. 1 s. 44 ćw. 2 JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Cz³owiek a gospodarka (burza mózgów, praca z tekstem, rozmowa nauczaj¹ca). Zapytaj uczniów i uczennice, czy zetknêli siê ju z pojêciem ekonomia. Wykorzystuj¹c technikê burzy mózgów, sporz¹dÿcie na tablicy listê wyra eñ i zwrotów, które kojarz¹ siê uczniom i uczennicom z tym terminem. Poproœ o przeczytanie odpowiedniego fragmentu tekstu Cz³owiek a gospodarka (cz. 2., s. 105), a nastêpnie wyjaœnijcie wspólnie znaczenie tego pojêcia. Zapytaj, czego chcieliby siê nauczyæ w czasie zajêæ oraz jakie umiejêtnoœci, potrzebne w przysz³oœci aktywnym uczestnikom ycia gospodarczego, chcieliby zdobyæ. Nastêpnie zaprezentuj tematy kolejnych zajêæ i wska, na których z nich bêdziecie omawiaæ zg³aszane przez uczniów zagadnienia. 2. Jaka to potrzeba? (praca w parach). Poproœ uczniów i uczennice, aby w parach przyjrzeli siê piramidzie potrzeb (s. 105), a nastêpnie spróbowali okreœliæ, jak¹ potrzebê zaspokajaj¹ dobra i us³ugi wymienione w æwiczeniu Jaka to potrzeba? (s. 106). Które z nich mog¹ nas sk³oniæ do dzia³ania ekonomicznego? Pomó rozpoznaæ uczniom i uczennicom potrzeby ekonomiczne, czyli te, które mog¹ byæ zrealizowane dziêki dzia³alnoœci gospodarczej ludzi. Jako wprowadzenia do æwiczenia mo esz u yæ kilku przedmiotów ilustruj¹cych zaspokajanie ró nych potrzeb pokazuj kolejne obiekty, prosz¹c uczniów i uczennice, by wskazali, jakie potrzeby za ich pomoc¹ mo na zaspokoiæ. Zwróæ uwagê, e te same potrzeby mog¹ byæ zaspokajane w ró ny sposób np. poczucie bezpieczeñstwa z jednej strony uzyskuje siê, kupuj¹c ró ne dobra (œwiat³a rowerowe, bezpieczny samochód) czy us³ugi (np. odnowa budynku, ubezpieczenie od powodzi), z drugiej zaœ w sposób pozaekonomiczny, np. buduj¹c bliskie, bezpieczne relacje z przyjació³mi. ROZWINIÊCIE 3. O pracy i przedsiêbiorczoœci (praca w grupach, miniwyk³ad). Poproœ uczniów, aby samodzielnie poszukali w swoim najbli szym otoczeniu przyk³adów ludzi, których cechuje pracowitoœæ i przedsiêbiorczoœæ. Po dwóch minutach uczniowie ³¹cz¹ siê w czteroosobowe zespo³y i przedstawiaj¹ sobie nawzajem sylwetki takich ludzi oraz efekty ich dzia³añ (patrz æwiczenie Pracowici i przedsiêbiorczy s¹ wœród nas na s. 107). Podsumowaniem tego æwiczenia bêdzie twój miniwyk³ad, w którym zdefiniujesz, co to jest praca oraz po co siê pracuje. Wspólnie z uczniami wypisz na tablicy cechy, jakimi powinien siê odznaczaæ cz³owiek przedsiêbiorczy pomoc¹ bêdzie tekst O pracy i przedsiêbiorczoœci na s Tak stworzon¹ listê zestawcie z w³aœciwoœciami cz³owieka przedsiêbiorczego w podrêczniku (patrz rysunek na s. 107). 4. I ty mo esz siê tego nauczyæ! (praca w parach). Poleæ uczniom, by w parach przeanalizowali raz jeszcze w³aœciwoœci cz³owieka przedsiêbiorczego (ka da para inn¹). W krótkiej rozmowie przypominaj¹ sobie, kiedy w taki w³aœnie sposób zachowali siê sami lub ktoœ z ich najbli szego otoczenia. Zastanawiaj¹ siê te, jak mo na rozwijaæ wybrane cechy poproœ, by swoje rady i wskazówki spisali na kartce w postaci hase³. Po zakoñczeniu pracy uczniowie przedstawiaj¹ swoje pomys³y na forum klasy. Podkreœl, e jedn¹ z wa nych cech, które powinniœmy nieustannie kszta³towaæ, jest organizacja pracy. Warto przestrzegaæ pewnych zasad przy organizowaniu zarówno pracy w³asnej, jak i podczas wspólnego dzia³ania. Przypomnij ogólny model

151 Cz³owiek w gospodarce rynkowej 151 organizacji pracy (ramka na s. 107). Poka te przyk³adowe harmonogramy pracy (na stronie KOSS online) i wyjaœnij, e zaraz bêd¹ mieli okazjê przeæwiczyæ ich tworzenie. Warto te uzmys³owiæ uczniom, e wielokrotnie budowali harmonogramy (lub ich elementy) swojej pracy indywidualnej lub zespo³owej, choæ nie zawsze byli tego œwiadomi. ZAKOÑCZENIE 5. Zróbmy coœ sensownego (projekt zespo³owy). Podkreœl, e cech cz³owieka przedsiêbiorczego nie mo na siê nauczyæ, ale mo na je kszta³towaæ w konkretnym dzia³aniu. Zaproponuj uczniom i uczennicom realizacjê wspólnego projektu, który nie tylko pomo e rozwijaæ wiele potrzebnych umiejêtnoœci, ale tak e kszta³towaæ postawê przedsiêbiorczoœci. Podziel uczniów i uczennice na kilkuosobowe zespo³y i poproœ, by zapoznali siê ze wskazówkami na s Propozycje innych dzia³añ zespo³owych znajd¹ w Projektowniku na koñcu rozdzia³u (s. 137). 6. Podsumowanie. Poproœ uczniów i uczennice, aby ka dy kolejno wymieni³ najwa - niejsz¹ dla niego cechê cz³owieka przedsiêbiorczego, tak¹, nad której rozwijaniem chcia³by pracowaæ. Cechy te mog¹ siê powtarzaæ w wypowiedziach uczniowskich. Uczniowie mog¹ te wymieniaæ wybrane zasady organizacji pracy, które chcieliby wdro yæ w swoim yciu. 7. Praca domowa (quiz). Poleæ uczniom i uczennicom, aby rozwi¹zali w domu quiz Przedsiêbiorcy s¹ wœród nas w serwisie KOSS online. s. 44 ćw. 3 ÆWICZENIE DODATKOWE Jak zorganizowaæ wspóln¹ pracê? (rozmowa nauczaj¹ca, praca w parach). Poleæ uczniom, aby przypomnieli sobie jakieœ wspólne dzia³anie z kolegami i kole- ankami. Czy uda³o im siê je zrealizowaæ? Poproœ, aby w parach wypisali na kartce wszystko, co sprawi³o, e to przedsiêwziêcie siê powiod³o. Nastêpnie po rozmowie w klasie wypiszcie na tablicy listê takich czynników, uogólniaj¹c je. Mo na zacz¹æ np. tak: Wspólne dzia³anie ma wiêksze szanse powodzenia, gdy praca jest dobrze zorganizowana (patrz æwiczenie Co u³atwia, a co utrudnia wspólne dzia³anie? na s. 109). Po uogólnieniu wszystkich uczniowskich wniosków uzupe³nij wasz¹ listê o czynniki, które nie zosta³y wymienione, a znajduj¹ siê w tekœcie Jak zorganizowaæ wspóln¹ pracê? (cz. 2., s. 108). 2. O racjonalnym gospodarowaniu Gospodarstwa domowe, prywatne przedsiêbiorstwaipañstwototrzynajwa - niejsze typy podmiotów gospodarczych. To ich decyzje dotycz¹ce wytwarzania i/lub zakupu dóbr oraz us³ug kszta³tuj¹ ycie gospodarcze ka dego kraju i jego obywateli. Dzia³alnoœæ tych trzech typów podmiotów jest ze sob¹ œciœle powi¹zana, tworz¹c tzw. obieg okrê ny dóbr, us³ug i p³atnoœci. Uczniowie i uczennice wyszukuj¹ przyk³ady racjonalnego i nieracjonalnego gospodarowania w swoim otoczeniu, kraju i na œwiecie oraz ucz¹ siê stosowaæ zasady racjonalnoœci w zarz¹dzaniu w³asnymi zasobami.

152 152 Cz³owiek w gospodarce rynkowej CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 25.1) przedstawia podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe, przedsiêbiorstwa, pañstwo) i zwi¹zki miêdzy nimi; 25.2) podaje przyk³ady racjonalnego i nieracjonalnego gospodarowania; stosuje zasady racjonalnego gospodarowania w odniesieniu do w³asnych zasobów (np. czasu, pieniêdzy). PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wymieniæ i scharakteryzowaæ podmioty gospodarcze; omówiæ na przyk³adach zale noœci pomiêdzy podmiotami gospodarczymi; podaæ przyk³ady (tak e z w³asnego ycia) racjonalnego i nieracjonalnego gospodarowania zasobami; podejmowaæ racjonalne decyzje dotycz¹ce w³asnego czasu i pieniêdzy. METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca praca w zespo³ach lub parach symulacja praca z tekstem ŒRODKI DYDAKTYCZNE kilka egzemplarzy gazet zawieraj¹cych dzia³y ekonomiczne (lub dostêp do internetowych portali ekonomicznych) JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. W gazecie i w internecie (praca w grupach, praca z tekstem). Poproœ uczniów i uczennice, aby w trzyosobowych zespo³ach poszukali w wybranej gazecie lub w internetowym serwisie informacyjnym wiadomoœci gospodarczych (patrz æwiczenie na s. 110). Nastêpnie przedstaw im trzy zadania do wykonania: 1) wynotowanie z tekstów ekonomicznych niezrozumia³ych pojêæ, 2) wybranie informacji, któr¹ rozumiej¹, i przygotowanie siê do jej krótkiego przedstawienia, 3) wynotowanie z tych samych gazet (lub serwisów internetowych) instytucji, firm i osób, o których dzia³aniach ekonomicznych czytali. Poproœ, aby siê zastanowili, czym mog¹ siê zajmowaæ wypisane przez nich instytucje. Uczniowie i uczennice przedstawiaj¹ wyniki swojej pracy pozosta³ym kolegom i kole ankomw klasie. Sporz¹dzaj¹wspóln¹ listê pojêæ, które sprawiaj¹ im trudnoœæ (zainteresowani mog¹ zajrzeæ do s³owniczka na koñcu podrêcznika i sprawdziæ ich znaczenie). ROZWINIÊCIE 2. Podmioty gospodarcze (miniwyk³ad). Omów rodzaje podmiotów, które uczestnicz¹ w yciu gospodarczym, oraz wyjaœnij, na czym polega obieg okrê ny dóbr,

153 Cz³owiek w gospodarce rynkowej 153 us³ug i p³atnoœci. Wykorzystaj do tego informacje zawarte w tekœcie Podmioty gospodarcze (cz. 2., s ). Poproœ uczniów, aby zapoznali siê z dwoma schematami zamieszczonymi w podrêczniku (s. 110 i 111), a nastêpnie okreœlili podstawowe funkcje poszczególnych podmiotów w gospodarce oraz ich znaczenie w obiegu. Æwiczenie Podmioty gospodarcze w serwisie KOSS online pomo e im sprawdziæ, czy dobrze zrozumieli nowe wiadomoœci. 3. Dlaczegonie mo eszmieæwszystkiego? (rozmowa nauczaj¹ca, miniwyk³ad). Zapytaj uczniów, czy ludzie mog¹ mieæ zawsze wszystko, czego pragn¹. Gdy uczniowie stwierdz¹, e jest to niemo liwe, poproœ ich, aby zastanowili siê, dlaczego tak jest, i zanotuj na tablicy podawane przez nich wyjaœnienia. Podsumowuj¹c wyniki wspólnej pracy, zasugeruj, i przyczyn¹ rzadkoœci dóbr i us³ug jest ograniczonoœæ zasobów czynników wytwórczych, tzn. rzeczy koniecznych do ich wyprodukowania. WprowadŸ pojêcie rzadkoœci dóbr, czyli zjawiska polegaj¹cego na tym, e jednostki i spo³eczeñstwa nie s¹ w stanie zaspokoiæ wszystkich swoich potrzeb ekonomicznych. Podczas miniwyk³adu mo esz skorzystaæ z tekstu Dlaczego nie mo esz mieæ wszystkiego? (cz. 2., s ). Uœwiadom te uczniom, e jeœli nie mo na mieæ wszystkiego, ludzie powinni podejmowaæ decyzje o wykorzystaniu zasobów, którymi dysponuj¹, w sposób rozs¹dny i przemyœlany. Zapytaj, jak mo na radziæ sobie w sytuacji, gdy nie mo na mieæ wszystkiego, co chcia³oby siê posiadaæ. 4. Wszyscy musz¹ wybieraæ! (praca w grupach, symulacja). Zaproponuj uczniom symulacjê, podczas której bêd¹ musieli podj¹æ pewn¹ decyzjê ekonomiczn¹. Podziel klasê na szeœæ zespo³ów dwa wciel¹ siê w rolê cz³onków kilkuosobowej rodziny, dwa nastêpne we w³aœcicieli lokalnej pizzerii, a kolejne dwa rady waszej gminy (miasta). Powiedz, e w³aœnie otrzymali dodatkow¹ kwotê pieniêdzy, które mog¹ wydaæ na dowolny cel. Instrukcjê symulacji znajd¹ w æwiczeniu Wszyscy musz¹ wybieraæ! (cz. 2., s. 113). Zanim uczniowie przyst¹pi¹ do pracy, przypomnij im trzy sposoby podejmowania decyzji w sprawach dotycz¹cych grupy (konsensus, decyzjê podejmuje lider, g³osowanie). Uczniowie sami powinni ustaliæ, który sposób wybior¹ (mog¹ w tym celu pos³u yæ siê schematem drzewa decyzyjnego ). Przedstawiciele grup prezentuj¹ wyniki pracy, omawiaj¹c sposób, w jaki podjêli decyzjê. Æwiczenie powinno uœwiadomiæ uczniom koniecznoœæ dokonywania wyboru ekonomicznego jednej spoœród wielu mo liwoœci. Podjêcie decyzji oznacza, e jakaœ inna decyzja zosta³a odrzucona. Zwróæ uwagê, czy uczniowie wskazali w sposób prawid³owy koszt utraconej szansy. Wyjaœnij pojêcie kosztu alternatywnego, nazywanego te niekiedy kosztem utraconej szansy, definicjê zapisz na tablicy (np. najlepsza spoœród mo liwoœci utraconych w wyniku wyboru ekonomicznego). 5. Racjonalne czy nie? praca domowa (praca w³asna). Zaproponuj wykonanie zadania domowego (æwiczenie Racjonalne czy nie? na s ). Podpunkt A uczniowie przygotowuj¹ ustnie, podpunkt B pisemnie, w zeszytach. Osobom zainteresowanym mo esz poleciæ serwis KOSS online, w którym znajd¹ dodatkowe æwiczenia. s. 45 ćw. 1, 2 s. 46, 47 ćw. 4, 6 ZAKOÑCZENIE 6. Zagadka ekonomiczna podsumowanie (praca w parach). Powiedz uczniom i uczennicom, e na kolejnych lekcjach bêd¹ rozwi¹zywaæ zagadki ekonomiczne. Poproœ, eby teraz w parach rozwi¹zali zagadkê ze s. 114 jeden uczeñ pyta, a drugi odpowiada. Na nastêpnej lekcji uczniowie i uczennice zamieniaj¹ siê rolami. Zada-

154 154 Cz³owiek w gospodarce rynkowej s. 46 ćw. 3 niem ka dego ucznia bêdzie zapisanie pytania i odpowiedzi do zeszytu (mog¹ to robiæ w trakcie zabawy lub po lekcjach, w domu). 7. Trzy podmioty praca domowa (praca w zespo³ach). Podziel klasê na trzy zespo³y zadaniem ka dego z nich bêdzie opisanie zasobów, jakimi dysponuje jeden z trzech wymienionych w lekcji rodzajów podmiotów gospodarczych, oraz podanie przyk³adów decyzji ekonomicznych, które podejmuje. Swoje obserwacje uczniowie zapisuj¹ w tabelce zgodnie ze wskazówkamizamieszczonymiw æwiczeniu Trzy podmioty (cz. 2., s. 111). s. 46 ćw. 5 ÆWICZENIE DODATKOWE Œwierszcz i mrówki (minikonkurs klasowy). Przypomnij uczniom/uczennicom znan¹ bajkê La Fontaine a, która dobrze obrazuje zjawisko racjonalnego (mrówki) i nieracjonalnego (œwierszcz) gospodarowania zasobami. Zaproponuj, by przypomnieli sobie (na lekcji lub w domu), jak najwiêcej postaci literackich, które mog³yby ilustrowaæ te dwie przeciwstawne postawy. Mo na zorganizowaæ konkurs wygrywa ten uczeñ lub zespó³, który poda najwiêcej trafnych przyk³adów. 3. Rynek, czyli w poszukiwaniu równowagi Rynek to miejsce spotkania sprzedawców i kupuj¹cych, gdzie kszta³tuje siê cena danego produktu. Uczniowie i uczennice poznaj¹ zasady funkcjonowania gospodarki rynkowej, dowiaduj¹ siê, jak dzia³a prawo poda y i popytu, poznaj¹ ró ne rodzaje rynków. Ucz¹ siê, na czym polega konkurencja, co to s¹ praktyki monopolistyczne, a tak e zastanawiaj¹ siê, jakie czynniki wp³ywaj¹ na wielkoœæ poda y i popytu. Analizuj¹ te, jak¹ rolê we wspó³czesnej gospodarce rynkowej odgrywa konsument to w³aœnie jego decyzje kszta³tuj¹ poda, a zatem sposób wykorzystania dostêpnych zasobów. Producenci staraj¹ siê jednak nie tylko zaspokajaæ potrzeby konsumentów, ale tak e je tworzyæ. Na lekcji uczniowie dowiaduj¹ siê, jakie prawa maj¹ konsumenci i w jaki sposób mog¹ ich broniæ. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 25.3) charakteryzuje gospodarkê rynkow¹ (prywatna w³asnoœæ, swoboda gospodarowania, d¹ enie do zysku, konkurencja, przedsiêbiorczoœæ); 25.4) wyjaœnia dzia³anie prawa poda y i popytu oraz ceny jako regulatora rynku; analizuje rynek wybranego produktu i wybranej us³ugi. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wymieniæ g³ówne zasady wolnego rynku; wyjaœniæ, na czym polega prawo poda y i popytu; podaæ przyk³ady czynników, które wp³ywaj¹ na cenê; zgromadziæ informacje na temat rynku wybranego produktu lub us³ugi.

155 Cz³owiek w gospodarce rynkowej 155 METODY PRACY miniwyk³ad rozmowa nauczaj¹ca burza mózgów gra symulacyjna praca w parach lub grupach praca z tekstem ŒRODKI DYDAKTYCZNE opakowania po jogurcie lub kartoniki symbolizuj¹ce jogurty (ich liczba musi byæ dziesiêæ razy wiêksza ni liczba uczniów w klasie) JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Sk¹d siê bierze cena? (burza mózgów). Zapytaj, sk¹d siê bierze cena? Wszystkie odpowiedzi uczniów i uczennic zapisuj na tablicy. Poproœ, by przeczytali tekst Sk¹d siê bierze cena? (cz. 2., s. 115), a nastêpnie poprawili lub ewentualnie uzupe³nili swoje wczeœniejsze odpowiedzi. 2. Gra «Pyszne jogurty» (gra symulacyjna). Powiedz uczniom i uczennicom, e w czasie zajêæ poznaj¹ podstawowe mechanizmy gospodarki rynkowej. Wyjaœnij zasady gry Pyszne jogurty (cz. 2., s ). Nastêpnie podziel klasê na dwie grupy jedna z nich wcieli siê w rolê konsumentów, a druga producentów jogurtów o nazwie Pychota. Ka dy z konsumentów ma do dyspozycji 10 z³otych, które chce przeznaczyæ na zakupy. Z kolei ka dy producent mo e sprzedaæ maksimum 10 jogurtów. Cena jogurtu nie jest odgórnie ustalona. Pozwól uczniom na dokonanie zakupu i sprzeda y dowolnej liczby jogurtów w dowolnej cenie (na dokonanie transakcji maj¹ 3 4 minuty). Ka da z transakcji notowana bêdzie na tablicy przez dwóch sekretarzy (ile jogurtów i w jakiej cenie zosta³o sprzedanych lub kupionych). Po up³ywie czasu przerwij grê i zwróæ siê do sekretarzy, aby obliczyli wyniki i podali, ile jogurtów sprzedano i w jakiej cenie. PrzeprowadŸ drug¹ rundê gry, zmieniaj¹c jej za³o enia konsumenci na zakup jogurtów maj¹ teraz 20 z³otych, podczas gdy producenci dysponuj¹ tak¹ sam¹ liczb¹ produktów. Po dokonaniu transakcji sekretarze informuj¹, w jakich cenach by³y tym razem kupowane jogurty. WprowadŸ pojêcia popytu i poda y, a póÿniej zapytaj, kto w trakcie gry reprezentowa³ stronê popytu, a kto stronê poda y. Spróbujcie wyjaœniæ wspólnie, jak w drugiej rundzie zmieni³a siê cena jogurtu w wyniku wzrostu popytu przy niezmienionej poda y. W podsumowaniu æwiczenia porozmawiajcie, jaka bêdzie reakcja producentów na wzrost ceny. Czy jeœli bêd¹ mieli tak¹ mo liwoœæ zwiêksz¹ teraz iloœæ jogurtów, czy j¹ ogranicz¹? Poproœ o uzasadnienie opinii. Wyjaœnij, e gra ilustruje funkcjonowanie wolnego rynku: mechanizm dopasowywania siê za poœrednictwem zmiany cen poda y do popytu. Powiedz, e na rynku tak e popyt dostosowuje siê do wielkoœci poda y: jeœli ceny spadaj¹, konsumenci chc¹ kupowaæ wiêcej. Zaznacz jednak, e funkcjonowanie mechanizmów rynkowych ukazane zosta³o w grze w sposób uproszczony, natomiast w rzeczywistoœci jest o wiele bardziej skomplikowane. Warto te wyjaœniæ, e zwykle na prawdziwym rynku podmioty gospodarcze dzia³aj¹ w warunkach s. 48 ćw. 2

156 156 Cz³owiek w gospodarce rynkowej s. 49 ćw. 3 s. 50 ćw. 4, 5 niepewnoœci i braku informacji, na przyk³ad nie wiadomo, ilu producentów oferuje dobro, którego potrzebujemy, jaka jest jakoœæ ich produktów, gdzie mo na to kupiæ najtaniej, ilu nabywców czeka na to samo dobro. Na zakoñczenie zapisz na tablicy pojêcia zwi¹zane z rynkiem: konsument, cena, transakcja, konkurencja, poda, popyt itp. ROZWINIÊCIE 3. Wszêdzie rynek (rozmowa nauczaj¹ca, praca z tekstem). Poproœ o podanie przyk³adów ró nych rynków, na których transakcji dokonuj¹ sami uczniowie i ich rodzice. Zapytaj uczniów, jak rozumiej¹ pojêcie rynek poproœ, by ka dy dokoñczy³ zdanie Rynek to. Teraz uczniowie powinni zapoznaæ siê z tekstem Wszêdzie rynek (cz. 2., s ) oraz Wolny rynek (ramka na s. 117) i sprawdziæ, na ile trafna by³a ich definicja. Zaproponuj tak e, by zajrzeli do zamieszczonego na koñcu podrêcznika s³owniczka. 4. Prawo popytu i poda y (miniwyk³ad). Przedstaw wiadomoœci zawarte w tekœcie Prawo poda y i popytu (cz. 2., s ) oraz poproœ uczniów, by na tej podstawie w punktach opracowali notatkê. Wyjaœnij im ewentualne w¹tpliwoœci, a nastêpnie wyt³umacz, w jaki sposób konstruuje siê na wykresie krzywe popytu i poda y (mo esz te im zaproponowaæ æwiczenie online Popyt i poda na wykresie ). Teraz nanieœcie razem na wykres ceny oraz wielkoœci popytu i sprzeda y jogurtów (gra Pyszne jogurty ). SprawdŸ, czy uczniowie potrafi¹ przewidzieæ, co siê stanie z krzywymi, gdy zmniejsz¹ siê zasoby pieniê ne nabywców lub gdy na przyk³ad spadnie produkcja jogurtów z powodu choroby krów. Podsumowuj¹c to æwiczenie, wspólnie wymieñcie g³ówne czynniki wp³ywaj¹ce na cenê. 5. Rynki wokó³ nas (projekt zespo³owy). Jeœli uczniowie bêd¹ zainteresowani zjawiskami dotycz¹cymi wolnego rynku, zaproponuj im realizacjê projektu. Bêd¹ mieli okazjê przyjrzeæ siê wybranemu rynkowi jakiegoœ dobra lub us³ugi zbadaæ poda, zebraæ informacje na temat popytu, sprawdziæ ceny i obserwowaæ ich zmiany. Projekt powinien byæ zrealizowany wed³ug wskazówek na s. 121 oraz zamieszczonych w koñcu podrêcznika ( Projekt dla ka dego, s. 192). ZAKOÑCZENIE 6. Wiadomoœæ dobra czy z³a? podsumowanie (praca w parach). Poproœ uczniów i uczennice, aby przeczytali tytu³y artyku³ów w jednym z serwisówgospodarczych i pracuj¹c w parach, spróbowali w ka dym przypadku wskazaæ, jakiego rynku ta wiadomoœæ dotyczy, oraz oceniæ, czy jest to wiadomoœæ dobra, czy z³a dla gospodarki (lub rynku), konsumentów i producentów danego towaru lub us³ugi (æwiczenie na s. 120). 7. Praca domowa. Poleæ uczniom i uczennicom, by uwa nie przyjrzeli siê rysunkowi mrówki obywatelskiej w lekcji o rynku i spróbowali zinterpretowaæ s³owa przez ni¹ wypowiedziane. ÆWICZENIA DODATKOWE Konkurencja a monopole (rozmowa nauczaj¹ca, minidyskusja). Przedyskutuj z uczniami i uczennicami decyzje producentów na rynku konkurencyjnym. Na podstawie tekstu Konkurencja a monopole (s. 119) omów zjawisko konku-

157 Cz³owiek w gospodarce rynkowej 157 rencji i jego wp³yw na rynek. W razie potrzeby siêgnij do przyk³adów dotycz¹cych produktów dobrze znanych uczniom i uczennicom. Porozmawiajcie o znaczeniu konkurencji w gospodarce rynkowej oraz zak³óceñ mechanizmów rynkowych powodowanych przez monopole i oligopole. Wyjaœnij, e we wspó³czesnej gospodarce bardzo czêsto wystêpuje konkurencja monopolistyczna, tj. sytuacja, gdy wielu sprzedawców tego samego produktu (np. nart czy spodni) stara siê mu nadaæ indywidualne cechy, by konsument mia³ poczucie, e jest on wyj¹tkowy. Dziêki temu takie quasi-monopole, np. Levi-Strauss i Lee na rynku d insów, mog¹ swobodnie dyktowaæ swoje ceny i warunki sprzeda y. Zapoznaj uczniów i uczennice z okreœleniem niewidzialna rêka rynku wprowadzonym przez Adama Smitha. Czy rzeczywiœcie mechanizm rynkowy zawsze dzia³a bezb³êdnie? Poproœ o przyk³ady takich niekorzystnych skutków dzia³ania rynku lub sam je podaj (np. ma³o ambitne amerykañskie filmy wypieraj¹ z rynku kino europejskie albo ma³e sklepy osiedlowe upadaj¹ z powodu ekspansji supermarketów). Czy rynkowi mo na zaufaæ? (minidyskusja). Zapytaj, co to znaczy, e rynek jest najlepszym regulatorem gospodarki. Gdy upewnisz siê, e uczniowie i uczennice rozumiej¹ zasadê niewidzialnej rêki rynku, porozmawiajcie, czy zawsze dzia³a ona bezb³êdnie. Przypomnij im wielki kryzys gospodarczy z prze³omu lat 20. i 30. Porozmawiajcie te o tym, jakie dziedziny ycia pañstwo powinno otoczyæ szczególn¹ trosk¹, tak aby nie tylko rynek decydowa³ o wielkoœci poda y i wysokoœci cen pewnych dóbr czy us³ug. 4. W œwiecie pieni¹dza Lekcja wyjaœnia, dlaczego ludzie u ywaj¹ pieni¹dza jako œrodka u³atwiaj¹cego wymianê. Przedstawia rodzaje pieni¹dza i pokazuje jego kluczow¹ rolê w gospodarce rynkowej. Zajêcia prezentuj¹ funkcje realizowane przez bank centralny i banki komercyjne w gospodarce, ukazuj¹c tak e wybrane problemy zwi¹zane z kryzysem bankowo-finansowym. Uczniowie i uczennice poznaj¹ równie najwa niejsze operacje bankowe, w tym: przyjmowanie wk³adów oszczêdnoœciowych i lokat terminowych, prowadzenie rachunków bankowych, udzielanie kredytów. Ucz¹ siê porównywaæ oferty ró nych banków. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 25.2) podaje przyk³ady racjonalnego i nieracjonalnego gospodarowania; stosuje zasady racjonalnego gospodarowania w odniesieniu do w³asnych zasobów (np. czasu, pieniêdzy); 25.4) wyjaœnia dzia³anie prawa poda y i popytu oraz ceny jako regulatora rynku; analizuje rynek wybranego produktu i wybranej us³ugi; 27.1) przedstawia na przyk³adach funkcje i formy pieni¹dza w gospodarce rynkowej; 27.2) wyjaœnia, czym siê zajmuj¹: bank centralny, banki komercyjne, gie³da papierów wartoœciowych;

158 158 Cz³owiek w gospodarce rynkowej s. 51 ćw. 1 s. 51 ćw ) wyszukuje i zestawia ze sob¹ oferty ró nych banków (konta, lokaty, kredyty, fundusze inwestycyjne); wyjaœnia, na czym polega oszczêdzanie i inwestowanie. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI okreœliæ, jakie funkcje pe³ni pieni¹dz; wymieniæ i scharakteryzowaæ ró ne formy pieni¹dza funkcjonuj¹ce we wspó³czesnym œwiecie; wyjaœniæ pojêcia: bank komercyjny, bank centralny, depozyt, stopa procentowa, kredyt, gie³da papierów wartoœciowych; wymieniæ podstawowe operacje prowadzone przez banki handlowe; oceniæ korzyœci wynikaj¹ce z us³ug banku dla przedsiêbiorstw i gospodarstw domowych; znaleÿæ i porównaæ oferty ró nych banków oraz funduszy inwestycyjnych. METODY PRACY rozmowa nauczaj¹ca miniwyk³ad praca w parach praca z tekstem gra symulacyjna ŒRODKI DYDAKTYCZNE przyniesione przez uczniów ulotki reklamuj¹ce oferty ró nych banków (lub informacje na ten temat zebrane w internecie) JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Krótka historia pieni¹dza (miniwyk³ad). Poproœ uczniów i uczennice, aby wymienili ró ne przedmioty, które pe³ni³y kiedyœ funkcjê pieni¹dza. Nastêpnie krótko przedstaw im informacje z tekstu Krótka historia pieni¹dza (cz. 2., s. 122), podaj¹c przyk³ady waluty w dawnych czasach oraz wspó³czeœnie wystêpuj¹ce rodzaje pieni¹dza. 2. Funkcje pieni¹dza (praca z tekstem, praca w parach). Poleæ, aby zapoznali siê najpierw z tekstem Funkcje pieni¹dza (ramka na s. 123), a nastêpnie wykonali w parach æwiczenie Jaka to funkcja? (s. 123). ROZWINIÊCIE 3. Banki, depozyty, kredyty (rozmowa nauczaj¹ca, miniwyk³ad). Odwo³uj¹c siê do wiedzy uczniów, poproœ, by wymienili inne bezgotówkowe œrodki p³atnicze. W razie trudnoœci zapytaj, czy ich rodzice posiadaj¹ np. wk³ady oszczêdnoœciowe albo lokaty bankowe. Uœwiadom, e pe³ni¹ one rolê pieni¹dza s¹ œrodkami zap³aty i przechowywania wartoœci. Wyjaœnij, e banki to instytucje, które s¹ poœrednikami finansowymi pos³uguj¹cymi siê w³aœnie pieni¹dzem bezgotówkowym. Zapytaj, sk¹d banki bior¹ pieni¹dze, do jakich celów ich u ywaj¹ oraz dlaczego ich dzia³alnoœæ przynosi zysk. Uzupe³nij wypowiedzi uczniów, odwo³uj¹c siê do tekstu Banki, depozyty i kredyty (cz. 2., s ). Wyjaœnij, w jaki

159 Cz³owiek w gospodarce rynkowej 159 sposób funkcjonuj¹ banki komercyjne (handlowe), które po yczaj¹ pieni¹dze od klientów, zapisuj¹c na ich konto wk³ad bankowy, czyli sumê, jak¹ bank jest winien. Powiedz te, e poza bankami komercyjnymi w ka dym kraju istnieje bank centralny, którego zadaniem jest realizowanie polityki pieniê nej pañstwa, w tym emisja pieni¹dza, dbanie o jego wartoœæ, ustalanie oficjalnych kursów walut oraz stóp procentowych. Zapytaj, czy wiedz¹, jak nazywa siê ten bank w Polsce (Narodowy Bank Polski) i kto jest jego prezesem. Poleæ zapoznanie siê z tekstem Bank centralny i banki komercyjne (ramka na s. 125); warto dodaæ, e bank centralny udziela tak e licencji na prowadzenie dzia³alnoœci innym bankom. Poproœ, eby uczniowie uzasadnili sens istnienia banku centralnego, a w ci¹gu najbli szych kilku tygodni poszukali w œrodkach masowego przekazu przyk³adów dzia³añ NBP. 4. Gie³da i fundusze inwestycyjne (praca z tekstem, gra symulacyjna). Poproœ uczniów, aby zapoznali siê z tekstem Gie³da i fundusze inwestycyjne (cz. 2., s. 127). Nastêpnie, pracuj¹c w parach, maj¹ przeanalizowaæ wykresyzamieszczone na s Niech ka dy z nich spróbuje wyjaœniæ koledze lub kole ance, jakie informacje mo na znichodczytaæ. Mo esz tak e zaproponowaæ uczniom udzia³ w symulacji Gramy na gie³dzie (cz. 2., s. 127). Poinformuj krótko, na czym polegaæ bêdzie gra, oraz przedstaw zadanie do wykonania (instrukcja w podrêczniku s. 127). 5. Gdzie oszczêdzaæ, gdzie wzi¹æ kredyt? (analiza informacji). Poleæ uczniom, aby na podstawie informacji uzyskanych w ró nych bankach spróbowali ustaliæ: a) w jakim banku najkorzystniej jest lokowaæ swoje oszczêdnoœci? b) w którym banku najlepiej wzi¹æ kredyty: studencki, samochodowy oraz kredyt hipoteczny. Zwróæ uwagê, e z punktu widzenia kredytobiorcy istotna jest nie tylko wysokoœæ oprocentowania, ale tak e rodzaj wymaganych zabezpieczeñ (np. yranci, wymagana wysokoœæ zarobków, ubezpieczenie na ycie) patrz: æwiczenie na s s. 51 ćw. 3 ZAKOÑCZENIE 6. Zagadka ekonomiczna (praca w parach). Zaproponuj uczniom i uczennicom, aby rozwi¹zali zagadkê ekonomiczn¹ na s. 126, a w¹tpliwoœci skonsultowali najpierw z s¹siedni¹ par¹, a dopiero potem z nauczycielem. 7. Porównaj fundusze praca domowa. Poleæ, aby uczniowie i uczennice poszukali w internecie informacji na temat 2 3 wybranych funduszy inwestycyjnych (funduszy akcyjnych oraz funduszy stabilnego wzrostu i obligacji), których udzia³y mo na kupiæ w Polsce. Jakie zyski przynios³y one w ci¹gu ubieg³ego roku? Poproœ, by siê zastanowili, która z tych inwestycji wi¹ e siê z wiêkszym ryzykiemi dlaczego (æwiczenie na s. 128). ÆWICZENIA DODATKOWE Inflacja, czyli gdy pieni¹dz traci na wartoœci (rozmowa nauczaj¹ca, praca z tekstem). Zapytaj uczniów i uczennice, co oznaczaj¹ pojêcia inflacja i deflacja. Nastêpnie poproœ, aby przeczytali tekst na s. 123 mówi¹cy o obu tych zjawiskach. Wyjaœnij, najlepiej na przyk³adach, jakie s¹ skutki inflacji.

160 160 Cz³owiek w gospodarce rynkowej Zareklamuj bank (praca w parach). Zaproponuj uczniom i uczennicom, aby opracowali w parach krótk¹ gazetow¹ reklamê banku informuj¹c¹ o operacjach, których mo na w nim dokonaæ, oraz korzystnych warunkach oszczêdzania i zaci¹gania kredytów (æwiczenie na s. 126). Zanim przyst¹pi¹ do pracy, poproœ, aby przyjrzeli siê reklamom ró nych banków przyniesionym na lekcjê. Wyjaœnij, e do 1989 roku w Polsce dzia³a³y tylko banki pañstwowe. Obecnie wszystko siê zmieni³o banki zosta³y sprywatyzowane (choæ skarb pañstwa zachowa³ w nich zwykle znacz¹ce udzia³y), powsta³o kilka nowych banków prywatnych, na nasz rynek wesz³y tak e wielkie banki zagraniczne. Pieni¹dze rz¹dz¹ œwiatem? praca domowa dla chêtnych (wypowiedÿ pisemna). Zaproponuj uczniom i uczennicom napisanie krótkiej pracy, w której podzieliliby siê swoimi opiniami na temat wp³ywu pieni¹dza na nasze ycie (æwiczenie na s. 128). Nierównoœci gro ¹ œwiatu (praca w parach). Poproœ uczniów i uczennice, by zastanowili siê nad przyczynami nierównoœci dochodowych na œwiecie (dlaczego w jednych krajach s¹ wiêksze, a w innych mniejsze) oraz poszukali rozwi¹zania, jak je zmniejszyæ (æwiczenie na s. 126). 5. Gospodarka i pañstwo Nawet w gospodarce rynkowej pañstwo okazuje siê niezbêdne. To ono tworzy prawne warunki gospodarowania, utrzymuje wa ne instytucje publiczne (np. s¹dy, wojsko), dostarcza dóbr publicznych (np. edukacja), pomaga biednym i bezrobotnym, organizuje system ubezpieczeñ spo³ecznych. Uczniowie i uczennice poznaj¹ cele polityki gospodarczej pañstwa oraz zasady tworzenia jego bud etu. Dowiaduj¹ siê, jakie podatki p³ac¹ Polacy i polskie firmy. Zajêcia te to tak e okazja, by poznaæ pojêcia przydatne do analizy wzrostu gospodarczego pañstwa (produkt narodowy brutto, inflacja, recesja). Uczniowie i uczennice oceniaj¹, jaki dystans dzieli nasz kraj od najbogatszych pañstw œwiata, oraz zastanawiaj¹ siê, czy uda siê go zmniejszyæ. CELE LEKCJI WYNIKAJ CE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ Uczeñ: 28.1) wyjaœnia terminy: produkt krajowy brutto, wzrost gospodarczy, inflacja, recesja; interpretuje dane statystyczne na ten temat; 28.2) wymienia najwa niejsze dochody i wydatki pañstwa; wyjaœnia, co to jest bud et pañstwa; 28.3) przedstawia g³ówne rodzaje podatków w Polsce (PIT, VAT, CIT) i oblicza wysokoœæ podatku PIT na podstawie konkretnych danych. PO ZAJÊCIACH UCZEÑ/UCZENNICA POTRAFI wymieniæ i krótko scharakteryzowaæ wskaÿniki, za pomoc¹ których mierzysiêsi³êgospodarki;

161 Cz³owiek w gospodarce rynkowej 161 zinterpretowaæ dane statystyczne przedstawiaj¹ce si³ê i stan gospodarki (PKB, stopa wzrostu gospodarczego, stopa inflacji); wyjaœniæ, sk¹d pañstwo bierze pieni¹dze i na co je wydaje; wymieniæ podatki, które p³ac¹ Polacy; obliczyæ wysokoœæ podatku PIT na podstawie konkretnych danych. METODY PRACY miniwyk³ad praca w³asna praca w parach lub w grupach analiza danych analiza wykresów praca z tekstem notatka ŒRODKI DYDAKTYCZNE Ma³y rocznik statystyczny lub inne Ÿród³a informacji gospodarczych JAK PRZEPROWADZIÆ ZAJÊCIA? WPROWADZENIE 1. Jak mierzyæ si³ê gospodarki? (praca z tekstem). Poleæ uczniom i uczennicom, aby przeczytali tekst Jak mierzyæ si³ê gospodarki? (cz. 2., s. 129). Poproœ, by wynotowali pojêcia, które ich zdaniem mog¹ s³u yæ opisywaniu si³y i aktualnego stanu gospodarki pañstwowej. Zwróæ uwagê na zjawisko recesji, które od jesieni 2008 r. nêka gospodarkê œwiatow¹ (w tym tak e polsk¹), i wyjaœnij, w jakim stanie jest aktualnie œwiatowa i polska ekonomia. Obejrzyjcie razem tabelkê na s. 130 (na razie nie analizuj¹c danych) i opiszcie, jakimi jednostkami operuje siê przy opisywaniu ka dego z mierników gospodarki. 2. Mocniejsze i s³absze (analiza danych, samodzielna praca uczniów). Poproœ uczniów i uczennice, aby przyjrzeli siê tabeli na s Tym razem uczniowie i uczennice analizuj¹ przedstawione w niej dane i próbuj¹ odpowiedzieæ na pytania zamieszczone w æwiczeniu Mocniejsze i s³absze (cz. 2., s. 130). Zastanówcie siê wspólnie, jak na tle innych krajów wygl¹da gospodarka polska. Korzystaj¹c z informacji zamieszczonych w ramce Dlaczego mamy a tyle do nadrobienia? (s. 131), wyjaœnij uczniom i uczennicom, co wp³ynê³o na taki rozwój polskiej gospodarki. Omówcie wspólnie przebieg procesu transformacji polskiego ustroju gospodarczego i najwa niejsze reformy lat 90. XX wieku. Zwróæ uwagê na ogromne zniszczenia po II wojnie œwiatowej oraz gospodarkê nakazow¹ w czasach PRL-u, które zmniejszy³y szanse Polski na szybki rozwój ekonomiczny. 3. PKB i inflacja (analiza danych, praca w³asna, notatka). Poproœ jednego z uczniów lub uczennic, aby przypomnia³, czym jest PKB i co przy jego obliczaniu bierze siê pod uwagê, a drugiemu, aby wyjaœni³, na czym polega zjawisko inflacji. Nastêpnie poleæ wszystkim analizê wykresu (s. 131) obrazuj¹cego zmiany produktu krajowego brutto oraz poziomu inflacji w Polsce. Na tej podstawie uczniowie maj¹ spróbowaæ oceniæ polsk¹ gospodarkê w ostatnich kilkunastu latach i sporz¹dziæ krótk¹ notatkê na ten temat. Dwie, trzy notatki mo na odczytaæ na g³os. s. 53 ćw. 1

162 162 Cz³owiek w gospodarce rynkowej ROZWINIÊCIE 4. Z podatków czy z w³asnej kieszeni (symulacja, praca w grupach). Podziel uczniów na kilkuosobowe grupy. Ich zadaniem bêdzie zdecydowanie, które z wymienionych wydatków powinny byæ finansowane przez idealne pañstwo, i wype³nienie tabeli na s Po zakoñczeniu pracy uczniowie przedstawiaj¹ swoje decyzje i je uzasadniaj¹. To æwiczenie dostêpne jest tak e w serwisie KOSS online. 5. Bud et pañstwa, czyli plan dochodów wydatków (miniwyk³ad, rozmowa nauczaj¹ca). SprawdŸcie, czy w tekstach, które analizowali uczniowie, znalaz³y siê jakieœ informacje na temat stanu finansów publicznych i bud etu pañstwa. Wypiszcie na tablicy s³owa kluczowe u ywane do jego opisu. Zapytaj, czy uczniowie wiedz¹, kto i kiedy uchwala bud et pañstwa na nastêpny rok. Przedstaw te najwa niejsze informacje z tekstu Bud et pañstwa, czyli plan dochodów i wydatków (cz. 2., s. 133), prosz¹c o uzupe³nienie listy najwa niejszych terminów. Przydziel ka demu uczniowi po jednym pojêciu i poproœ o wyjaœnienie jego znaczenia (na piœmie lub ustnie). Poleæ te, by ka dy indywidualnie zapozna³ siê z wykresem Skarb pañstwa (s. 134), a nastêpnie poda³ przyk³ad ilustruj¹cy poszczególne rodzaje dochodów i wydatków bud etu pañstwa. 6. Nielubiane, choæ konieczne (praca z tekstem). Poproœ o przeczytanie tekstu Nielubiane, choæ konieczne (cz. 2., s ) oraz odpowiedz na ich ewentualne pytania. Poinformuj, e istnieje tak e podatek maj¹tkowy, którego wysokoœæ zale y od wielkoœci maj¹tku podatnika (np. podatek od nieruchomoœci czy podatek spadkowy). Wyjaœnij mechanizm dzia³ania podatku VAT: ka dy producent, gdy sprzeda swój towar, otrzymuje zwrot wp³aconego do urzêdu skarbowego podatku VAT, którym ob³o one by³y u yte w procesie produkcji towary. Podatek VAT jest œwiadczeniem powszechnym (p³ac¹ go konsumenci, czyli wszyscy), a niektórzy ekonomiœci twierdz¹ nawet, e jest sprawiedliwy (ci, którzy kupuj¹ wiêcej, wiêcej p³ac¹!). Poinformuj, e w Polsce obowi¹zuje stawka 5% na papier i ksi¹ ki, i poproœ, by uczniowie spróbowali przewidzieæ, co sta³oby siê z cen¹ podrêczników szkolnych, gdyby zosta³a ona podniesiona np. do 22%. s. 54 ćw. 2 s. 54 ćw. 3 ZAKOÑCZENIE 7. Podsumowanie (notatka). Poleæ, aby uczniowie i uczennice uporz¹dkowali swoje notatki, nadaj¹c im tytu³ lub podkreœlaj¹c najwa niejsze ich zdaniem pojêcia. 8. Liczymy, ile zap³acimy? praca domowa. Na koniec poleæ wykonanie æwiczenia Liczymy, ile zap³acimy? (cz. 2., s. 136). Uczniowie i uczennice obliczaj¹ podatek dochodowy, który zap³ac¹ cztery fikcyjne osoby, oraz sprawdzaj¹, ile wyniesie podatek pewnego ma³ eñstwa, które skorzysta³o z mo liwoœci wspólnego opodatkowania. Dobrze jest uzupe³niæ to æwiczenie o wype³nianie prawdziwego formularza PIT, który mo na otrzymaæ w ka dym urzêdzie skarbowym lub pobraæ z internetu (æwiczenie dostêpne jest w serwisie KOSS online). ÆWICZENIA DODATKOWE Pañstwo i gospodarka (miniwyk³ad). Zapoznaj uczniów i uczennice z tekstem Pañstwo i gospodarka (cz. 2., s. 132). Poproœ, aby na podstawie przedstawionych przez ciebie informacji oraz ramki Cele polityki gospodarczej (s. 133) narysowali

163 Cz³owiek w gospodarce rynkowej 163 w domu dwa schematy. Pierwszy powinien przedstawiaæ najwa niejsze funkcje pañstwa, drugi cele polityki gospodarczej. Jakie cele? (praca z tekstem). Poproœ uczniów i uczennice, aby znaleÿli w dzia- ³ach ekonomicznych gazet informacje dotycz¹ce decyzji i dzia³añ gospodarczych rz¹du, NBP i Rady Polityki Pieniê nej oraz spróbowali okreœliæ, jakim celom polityki gospodarczej one odpowiadaj¹ (patrz æwiczenie na s. 133). Wiêcej na edukacjê! Ale sk¹d? (symulacja, dyskusja). Powiedz uczniom i uczennicom, eby wyobrazili sobie, e s¹ pos³ami komisji sejmowej i wezm¹ udzia³ w debacie sejmowej nad projektem bud etu na nastêpny rok. Ka dy z uczniów ma za zadanie przedstawienie w³asnej propozycji zwiêkszenia wydatków na edukacjê. Powinni siê te zastanowiæ, z jakiego Ÿród³a bêdzie j¹ mo na sfinansowaæ (w rachubê wchodz¹ te znalezienie Ÿród³a dodatkowych dochodów b¹dÿ obciêcie wydatków na inne cele). Dopilnuj, aby podczas prezentacji ka dy z uczniów uzasadni³ swoj¹ decyzjê (wiêcej materia³ów w æwiczeniu Wiêcej na edukacjê! Ale sk¹d? na s. 134). Lament podatnika praca domowa dla chêtnych (wypowiedÿ pisemna). Zachêæ uczniów i uczennice, aby w domu napisali zabawne opowiadanie opisuj¹ce rok z ycia pewnego podatnika. Uczniowie i uczennice powinni wykorzystaæ w nim wszystkie poznane podatki. Dogoniæ œwiat (dyskusja/przygotowanie do dyskusji). Poproœ uczniów i uczennice, aby zastanowili siê, czy w najbli szej przysz³oœci uda siê pokonaæ dystans dziel¹cy nas od krajów rozwiniêtych gospodarczo, a nastêpnie przeprowadzili dyskusjê na temat Dogoniæ œwiat (jeœli brakuje im informacji, mog¹ j¹ przeprowadziæ na nastêpnych zajêciach). Mo e mieæ ona formê debaty gospodarczej lub s¹du nad polsk¹ gospodark¹. Przygotowuj¹c siê do rozstrzygniêcia dylematu, uczniowie i uczennice mog¹ korzystaæ z argumentów zamieszczonych w æwiczeniu na s. 136 albo w innych dostêpnych im Ÿród³ach artyku³ach prasowych, publikacjach internetowych czy audycjach telewizyjnych. s. 55 ćw. 4

164

165 Rozdział XII EKONOMIA WTWOIMŻYCIU