ROZDZIA W ASNOŒCI OD ZARZ DZANIA A EFEKTYWNOŒÆ GOSPODAROWANIA WYBRANYMI CZYNNIKAMI PRODUKCJI. Justyna Franc-D¹browska 1

Transkrypt

1 70 ROCZNIKI NAUK ROLNICZYCH, J. FRANC-D BROWSKA SERIA G, T. 95, z. 3/4, 2008 ROZDZIA W ASNOŒCI OD ZARZ DZANIA A EFEKTYWNOŒÆ GOSPODAROWANIA WYBRANYMI CZYNNIKAMI PRODUKCJI Justyna Franc-D¹browska 1 Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGW Kierownik: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara S³owa kluczowe: w³asnoœæ, zarz¹dzanie, efektywnoœæ gospodarowania, przedsiêbiorstwo Key words: ownership, management, effectiveness of management, enterprise S y n o p s i s. W artykule przeprowadzono ocenê wykorzystania wybranych czynników produkcji z punktu widzenia efektywnoœci zarz¹dzania przedsiêbiorstw kierowanych przez mened erów i w³aœcicieli. Próbê badawcz¹ stanowi³a jednolita grupa przedsiêbiorstw rolniczych w latach -. Zweryfikowano pozytywnie hipotezê badawcz¹, e w³aœciciele zarz¹dzaj¹ efektywniej od mened erów, w odniesieniu do kapita³u w³asnego i aktywów ogó³em. Do badañ zastosowano analizê porównawcz¹, analizê wskaÿnikow¹ oraz test na ró nice œrednich. WPROWADZENIE Klasyczna teoria ekonomii, która jest teori¹ rynków a nie przedsiêbiorstw, zak³ada jednoœæ funkcji przedsiêbiorcy i mened era. zwraca uwagi na kwestie rozdzia³u w³asnoœci od zarz¹dzania. Teoria neoklasyczna zak³ada, e kieruj¹cy przedsiêbiorstwem kieruje siê wy³¹cznie jednym celem, którym jest maksymalizacja zysku. Podejmuj¹c decyzje postêpuje zgodnie z zasadami racjonalnego gospodarowania, w warunkach pe³nej informacji. Teoria ta nie skupia siê na kierowniku jednostki, a jedynie na przedsiêbiorstwie [Peszko ]. Ju Smith w Bogactwie narodów wyraÿnie oddzieli³ funkcjê kapitalisty od funkcji kierownika przedsiêbiorstwa. Jednoczeœnie zaznaczy³, e zyski kapitalisty nie obejmuj¹ p³ac zarz¹du jako wynagrodzenia za czynnoœci nadzoru i kierowania. zwróci³ jednak uwagi na rozró nienie kapitalisty (dostawcy zasobu danego przedsiêbiorstwa) od przedsiêbiorcy (który podejmuje decyzje) [Blaug 2000]. W d¹ eniu do rozwa enia ró nic w zarz¹dzaniu przedsiêbiorstwem przez w³aœciciela i mened era, konieczne jest wyodrêbnienie osoby przedsiêbiorcy, który zdaniem Kamerschena, McKenziego i Nardinelli [1991] jest osob¹, zajmuj¹c¹ siê dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹, która odkrywa potencjalnie zyskowne mo liwoœci, organizuje i kieruje przedsiêwziêciami, maj¹cymi produkcyjny charakter. 1 Artyku³ przygotowany w ramach realizacji habilitacyjnego projektu badawczego pt.: Gospodarowanie zyskiem a sytuacja finansowa przedsiêbiorstw rolniczych N /303.

2 ROZDZIA W ASNOŒCI OD ZARZ DZANIA A EFEKTYWNOŒÆ GOSPODAROWANIA Glaister uwa a, e nie jest istotne rozdzielenie w³asnoœci zasobów od faktu zarz¹dzania firm¹ przez przedsiêbiorcê, ale podejœcie do roli przedsiêbiorcy statycznego lub dynamicznego. Gruszecki zaznacza jednak, e chocia przedsiêbiorca mo e byæ g³ównym lub czêœciowym dostawc¹ kapita³u za³o ycielskiego, to jego zasadnicza rola w przedsiêbiorstwie nie jest to sama z w³asnoœci¹. Przedsiêbiorca jest zazwyczaj zarz¹dzaj¹cym w fazie organizacji oraz jest odpowiedzialny za stworzenie koncepcji firmy, mened er natomiast mo e byæ wynajêty [Gruszecki ]. Istotnym, z punktu widzenia rozdzia³u w³asnoœci od zarz¹dzania, okaza³o siê powstanie idei mened eryzmu, w której obowi¹zywa³y trzy zasady: rozdzia³ w³asnoœci przedsiêbiorstwa od kontroli nad nim jest faktem niepodwa alnym, zawsze istnieje rozbie noœæ interesów pomiêdzy w³aœcicielami a mened erami wynajêtymi do kierowania firm¹, otoczenie firmy dzia³a coraz bardziej na rzecz wzrostu pola swobody mened erskiej [Peszko ]. Kolejn¹, istotn¹ z punktu widzenia rozró nienia w³asnoœci od zarz¹dzania, jest szko³a praw w³asnoœci, w ramach której zauwa ono znaczenie praw w³asnoœci. Jedno z za³o eñ szko³y zwraca uwagê na ekskluzywnoœæ prawa w³asnoœci w stosunku do osób trzecich, w ramach której wyró nia siê wy³¹czne prawo do dysponowania zasobami, przypisane w³aœcicielowi (uznane za tward¹ definicjê prawa w³asnoœci). Uznano, e najwiêksz¹ wartoœæ rynkow¹ daj¹ prawa w³asnoœci prywatnej, które umo liwiaj¹ najwiêksz¹ pewnoœæ przewidywañ co do po ¹danego zachowania siê osób trzecich. Z tego powodu dany zasób bêd¹cy pod kontrol¹ jednego w³aœciciela bêdzie potencjalnie najbardziej chroniony. W sytuacji, w której mamy do czynienia z w³asnoœci¹ grupow¹, mog¹ powstawaæ trudnoœci (generuj¹ce dodatkowe koszty) z koordynacj¹ decyzji w zakresie przeznaczania zasobów. W efekcie mo e dojœæ do rabunkowej eksploatacji i zmniejszenia ³¹cznej u ytecznoœci i wartoœci zasobu. Konkluduj¹c, ju sama zmiana podmiotu w³asnoœci mo e zmieniæ wartoœæ danej wi¹zki praw w³asnoœci [Gruszecki, Pietrzak, Gabrusewicz 2008]. Zdaniem Alchiana i Demsetza w zale noœci od formy praw w³asnoœci uzyskiwana jest zró nicowana efektywnoœæ przedsiêbiorstwa. Dalej w swej koncepcji pod¹ y³ Veblen, który zaznaczy³ zró nicowanie miêdzy celami realizowanymi przez w³aœcicieli (zainteresowanych zyskiem) i kierowników (zainteresowanych produkcj¹) [Gruszecki ]. W zwi¹zku z intensywnym rozwojem rynku kapita³owego i powstawaniem przedsiêbiorstw o charakterze globalnym, koniecznym sta³o siê wynajmowanie mened erów, którzy podjêliby siê sprawnego zarz¹dzania tymi podmiotami. Problem pojawi³ siê w momencie, w którym kadra mened erska podjê³a próby umocnienia swojej pozycji w procesie kierowania przedsiêbiorstwami, z jednoczesnym wzrastaj¹cym poziomem ¹dañ p³acowych. Nast¹pi³a wyraÿna separacja w³asnoœci od zarz¹dzania (która w przypadku przedsiêbiorstw rolniczych ma swoje odzwierciedlenie w Jednoosobowych Spó³kach Skarbu Pañstwa). Zasadniczym problemem w kwestiach rozdzia³u w³asnoœci od zarz¹dzania jest fakt, e akcjonariusze zwykle inwestuj¹ czêœæ swojego maj¹tku w dane przedsiêwziêcie, w³aœciciele zazwyczaj ca³y swój maj¹tek. W efekcie akcjonariusze sk³onni s¹ do podejmowania wy szego ryzyka, które pozwoli na uzyskanie wy szego zysku, w³aœciciele natomiast preferuj¹ przedsiêwziêcia, w których minimalizuj¹ ryzyko bankructwa, finansuj¹c raczej dzia³alnoœæ przez reinwestowanie zysku, uzyskuj¹c potencjalnie gorsze wyniki [Gabrusewicz 2008]. Z drugiej jednak strony mened erowie musz¹ d¹ yæ do wypracowywania zysków na pewnym minimalnym poziomie, który zagwarantuje:

3 72 J. FRANC-D BROWSKA wyp³atê dywidendy w wysokoœci mo liwej do zaakceptowania przez akcjonariuszy 2, utrzymanie poziomu inwestycji gwarantuj¹cego sprawne funkcjonowanie korporacji, unikniêcie zmniejszenia gie³dowej wartoœci akcji spó³ki, zapewnienie dobrej reputacji firmy w banku i u klientów [Peszko ]. Bior¹c wiêc pod uwagê te argumenty mo na uznaæ, e mened erowie mog¹ realizowaæ swoje cele w sytuacji spe³nienia minimalnych ograniczeñ w³aœcicieli. Nadal jednak nie bêd¹ d¹ yli do maksymalizowania wartoœci dla w³aœcicieli (a przynajmniej nie bêdzie to ich g³ówny cel w kierowaniu przedsiêbiorstwem). CEL I METODYKA BADAÑ Celem artyku³u jest weryfikacja pogl¹du, e spó³ki prywatne efektywniej wykorzystuj¹ zasoby czynników produkcji ni jednostki pañstwowe. Innymi s³owy przedsiêbiorstwa zarz¹dzane przez w³aœcicieli wypracowuj¹ lepsze efekty ni podmioty zarz¹dzane przez mened erów. Aby zrealizowaæ cel pracy sformu³owano hipotezê badawcz¹: przedsiêbiorstwa prywatne uzyskuj¹ lepsze wyniki w zakresie wykorzystania zasobów ziemi, pracy i kapita³u od pozosta³ych podmiotów. Podstawê badañ stanowi³y przedsiêbiorstwa rolnicze, które nieprzerwanie uczestniczy³y w Rankingu 300 w latach -. Uznano, e na potrzeby wyeliminowania przypadkowych wahañ zmian poziomu czynników produkcji i ich efektywnoœci korzystniej bêdzie przeprowadziæ badania na ci¹g³ej grupie przedsiêbiorstw 3. Do grupy przedsiêbiorstw prywatnych zakwalifikowano przedsiêbiorstwa dzier awców 4 (dzier awy spó³ek pracowników, dzier awy osoby fizycznej, dzier awy pozosta- ³e), przedsiêbiorstwa zakupione i przedsiêbiorstwa mieszane (czêœciowo w dzier awie, czêœciowo zakupione). Reprezentantami grupy przedsiêbiorstw pañstwowych zarz¹dzanych przez mened erów by³y Jednoosobowe Spó³ki Skarbu Pañstwa (pozostaj¹ce w Zasobie Agencji ruchomoœci Rolnych). Strukturê badanych przedsiêbiorstw zaprezentowano na rysunku 1. Aby zrealizowaæ cel oraz zweryfikowaæ hipotezê badawcz¹ zastosowano analizê porównawcz¹ wybranych mierników i wskaÿników. Dla oceny reprezentatywnoœci próby badawczej zastosowano test na ró nice œrednich. Ten sam test pos³u- -6$ñÃà '63ñÃà '2)ñÃà '3ñÃà 3=ñÃà 30ñÃÃ,)ñÃà =ELRURZR üã Ä5DQNLQJXà à -HGQROLWDÃSRSXODFMDà Äo à -6$ñÃà '63ñÃà '2)ñÃà '3ñÃà 3=ñÃà 30ñÃÃ,)ñÃà Rysunek 1. Liczebnoœæ badanych populacji 2 Autorka zwraca uwagê, i ten argument Peszko nie w ka dych warunkach jest przekonywuj¹cy, gdy z punktu widzenia Neutralnej Szko³y Dywidendowej wyp³ata dywidendy nie ma znaczenia dla sytuacji finansowej przedsiêbiorstwa, z punktu widzenia Szko³y Antydywidendowej wp³yw ten jest negatywny. Argument ten jest s³uszny jedynie przy za³o eniach Szko³y Prodywidendowej. 3 Jednolita próba w latach - wynios³a 106 podmiotów i w latach - uleg³a zmniejszeniu do 84 jednostek. 4 Przyjêto, e przedsiêbiorstwa w dzier awie kierowane s¹ przez w³aœcicieli lub wspó³w³aœcicieli (za³o- enie to zosta³o potwierdzone w badaniach terenowych przeprowadzonych w tej grupie przedsiêbiorstw w latach -2008).

4 ROZDZIA W ASNOŒCI OD ZARZ DZANIA A EFEKTYWNOŒÆ GOSPODAROWANIA y³ równie ustaleniu istnienia (b¹dÿ nie) istotnych statystycznie ró nic miêdzy przedsiêbiorstwami zarz¹dzanymi przez w³aœcicieli a zarz¹dzanymi przez mened erów. WYNIKI BADAÑ I DYSKUSJA W tabeli 1 zaprezentowano liczebnoœæ przedsiêbiorstw uczestnicz¹cych w Rankingu 300, która by³a zmienna w czasie i waha³a siê od 362 przedsiêbiorstw w r. do 386 przedsiêbiorstw w r. Z populacji generalnej wyspecyfikowano jednostki nieprzerwanie uczestnicz¹ce w Rankingu 300, których do r. by³o 106, a w latach - tylko 84. Ze wzglêdu na znaczne zmniejszenie liczby przedsiêbiorstw w ostatnich dwóch latach podjêto decyzjê o przeprowadzeniu analizy na wiêkszej zbiorowoœci w latach - i mniejszej w koñcowym analizowanym okresie. Tabela 1. Liczebnoœæ badanych populacji Rodzaj próby Pe³na zbiorowoœæ Jednolita zbiorowoœæ Liczebnoœæ badanych populacji w roku Aby ustaliæ reprezentatywnoœæ badanej populacji przeprowadzono test na ró nice œrednich, a jego wyniki zaprezentowano w tabeli 2. Do testu wybrano parametry charakteryzuj¹ce przedsiêbiorstwa rolnicze, za czynniki o charakterze organizacyjnym uznaj¹c powierzchniê u ytków rolnych i zatrudnienie, a za czynniki o charakterze finansowym: wartoœæ maj¹tku wyra on¹ sum¹ aktywów ogó³em, wartoœæ aktywów trwa³ych, wartoœæ kapita- ³u w³asnego oraz poziom przychodów ze sprzeda y. Wyniki testu na ró nice œrednich s¹ jednoznaczne i wskazuj¹ na brak istotnych statystycznie ró nic miêdzy populacj¹ generaln¹ a subpopulacj¹ 5 przedsiêbiorstw stale uczestnicz¹cych w Rankingu 300. Mo na wiêc uznaæ, e analizowana populacja jest reprezentatywna dla populacji generalnej Rankingu 300. Tabela 2. Wyniki testów na istotnoœæ ró nic Nazwa zmiennej Powierzchnia UR Zatrudnienie Wartoœæ aktywów trwa³ych Wartoœæ kapita³u w³asnego Wartoœæ sumy bilansowej Wartoœæ przychodów ze sprzeda y miêdzy zbiorowoœci¹ p -value * Wyniki testów Rankingu 300", a jednolit¹ populacj¹ w roku 0, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , * wartoœci p-value > 0,05 wskazuj¹ na brak istotnych ró nic miêdzy œredni¹ wartoœci¹ danej zmiennej w próbie jednolitej a œredni¹ wartoœci¹ tej zmiennej dla zbiorowoœci Rankingu 300". 5 Zwan¹ dalej populacj¹.

5 74 J. FRANC-D BROWSKA Tabela 3. Charakterystyka zasobów ziemi Wyszczególnienie Powierzchnia UR [ha] Vs (wspó³czynnik zmiennoœci) Q1 (I kwartyl) Q2 (mediana) Q3 (III kwartyl) Powierzchnia w³asna UR [ha] Powierzchnia UR [ha] Zasoby ziemi w roku W tabeli 3 zaprezentowano liczby charakteryzuj¹ce zasoby ziemi. Œrednia powierzchnia u ytków rolnych by³a stabilna i wzros³a nieznacznie (0,6%). Znacz¹cy, choæ równie stabilny by³ wspó³czynnik zmiennoœci, który kszta³towa³ siê na œrednim poziomie 1230 ha UR. Przedsiêbiorstwa najmniejsze (przyjmuj¹c za kryterium powierzchniê u ytków rolnych) gospodarowa³y na obszarze niespe³na 600 ha i powiêkszy³y tê powierzchniê o niespe³na 13%. Podobny kierunek zmian zaobserwowano w grupie przedsiêbiorstw najwiêkszych (reprezentowanych przez Q3, których przeciêtny area³ wyniós³ 1550 ha i wzrós³ o 181 ha UR). Ciekawym zjawiskiem by³ stosunkowo niewielki obszar powierzchni w³asnej, który jednak wzrós³ o ponad 70%. Znaczne zró nicowanie zaobserwowano w obrêbie poszczególnych form organizacyjnych przedsiêbiorstw. Na najwiêkszym obszarze dzia³alnoœæ prowadzi³y Jednoosobowe Spó³ki Agencji (œrednio 2140 ha UR), najmniejszym natomiast przedsiêbiorstwa zakupione (œrednio 421 ha UR). W grupie przedsiêbiorstw dzier awionych na najwiêkszym obszarze dzia³alnoœæ prowadzi³y dzier awy pozosta³e, jednak znacz¹co zmniejszy³y obszar gospodarowania (o 428 ha UR). Badane przedsiêbiorstwa cechowa³y siê wiêc zró nicowanym poziomem zasobu, jakim jest ziemia. Czy wobec tego zró nicowane te by³y uzyskiwane przez nie efekty? Aby to oceniæ w tabeli 4 zawarto liczby charakteryzuj¹ce zasoby pracy oraz relacjê liczby zatrudnionych do powierzchni w przeliczeniu na 100 ha UR. W badanej populacji zaobserwowano kierunek zmniejszania poziomu zatrudnienia, w okresie 7 lat o ok. 10%. Podobnie, jak w przypadku zasobów ziemi, równie bezwzglêdna liczba zatrudnionych ró nicowa³a badane grupy przedsiêbiorstw. Najliczniejsz¹ grupê pracowników posiada³y Jednoosobowe Spó³ki Agencji, w których jednak zaznaczy³ siê wyraÿny trend malej¹cy zatrudnienia (z incydentalnym wzrostem w r.). Zatrudnienie wynios³o œrednio 118 osób i zosta³o zredukowane o 23%. By³o to najwiêksze ograniczenie zatrudnienia spoœród badanych grup przedsiêbiorstw. W zarz¹dzanych przez w³aœcicieli zatrudnienie waha³o siê od 28 osób w dzier awach pozosta³ych w r. i przedsiêbiorstwach mieszanych w r. do 55 osób w dzier awach pozosta³ych w r. W przedsiêbiorstwach prywatnych nie zaznaczy³ siê tak wyraÿny kierunek zmniejszania poziomu zatrudnienia (redukcja nast¹pi³a w dzier awach spó³ek pracowników i w przedsiêbiorstwach mieszanych, w pozosta³ych grupach nale y uznaæ, i poziom zatrudnienia pozosta³ sta³y).

6 ROZDZIA W ASNOŒCI OD ZARZ DZANIA A EFEKTYWNOŒÆ GOSPODAROWANIA co inaczej wygl¹da sytuacja w odniesieniu zasobu pracy do zasoby ziemi 6. Œrednie zatrudnienie na 100 ha UR uleg³o wyraÿnemu zmniejszeniu o niespe³na 1 osobê. Grup¹ przedsiêbiorstw zatrudniaj¹c¹ najwiêksz¹ liczbê pracowników by³y przedsiêbiorstwa zakupione, w których by³o ono bardzo wysokie wynios³o 9,5 osoby na 100 ha UR i wzros³o w badanym czasie. Najni szy poziom zatrudnienia cechowa³ dzier awy pozosta³e, chocia równie wzrós³ z 2,23 do 3,36 osoby na 100 ha UR. Generalnie mo na uznaæ, e przedsiêbiorstwa zarz¹dzane przez mened erów cechowa³y siê nieco wy szym poziomem zatrudnienia, natomiast podmioty kierowane przez w³aœcicieli ni szym (z wy³¹czeniem przedsiêbiorstw zakupionych). Informacj¹ daj¹c¹ pogl¹d na efektywnoœæ wykorzystania zasobu pracy jest wydajnoœæ pracy na jednego zatrudnionego (okreœlana jako stosunek wartoœci dodanej wytworzonej w przedsiêbiorstwie do przeciêtnego poziomu zatrudnienia). Œredni poziom wydajnoœci pracy wyniós³ 58 tys. z³ na zatrudnionego i wykaza³ dodatni kierunek zmian (wzrost o 83%). Najni sz¹ wydajnoœci¹ pracy w pocz¹tkowym okresie cechowa³y siê Jednoosobowe Spó³ki Agencji, poprawi³y jednak efektywnoœæ wykorzystania zasobu pracy niemal dwukrotnie. Podobnie sytuacja wygl¹da³a w przypadku przedsiêbiorstw mieszanych, które ponad dwukrotnie zwiêkszy³y efektywnoœæ tego zasobu. Najmniej korzystn¹ sytuacjê zaobserwowano w grupie przedsiêbiorstw zakupionych, w których wydajnoœæ pracy na jednego zatrud- Wyszczególnienie Przeciêtne zatrudnienie [osoby] [os./ha] * na 1 zatrudnionego [tys. z³/os.] Tabela 4. Charakterystyka zasobów pracy Zasoby pracy w roku ,10 5,25 4,55 2,23 9,43 3,61 42,99 41,43 42,52 64,33 48,35 46, ,88 5,88 4,39 2,22 12,52 3,53 44,54 43,34 42,73 61,09 31,92 44, ,67 5,75 4,56 3,25 6,89 3,34 47,09 45,88 43,99 48,95 36,54 52, ,47 5,40 4,39 3,21 6,47 3,23 67,04 66,67 57,43 81,18 38,29 69, ,52 5,36 4,34 2,32 7,40 3,13 60,83 61,56 51,77 67,65 54,30 58, ,38 5,08 4,60 2,42 12,59 2,87 64,93 66,63 58,39 94,06 40,75 69, ,33 4,89 4,16 3,36 11,31 3,08 78,86 81,42 69,18 98,08 49,16 93,72 * stosunek wartoœci dodanej do przeciêtnego zatrudnienia. Wartoœæ dodana - suma wyniku finansowego netto, amortyzacji, podatku rolnego i innych podatków oraz op³at obci¹ aj¹cych koszty, czynszu dzier awnego, obowi¹zkowych obci¹ eñ wyniku finansowego, kosztów kapita³u obcego (odsetki) oraz kosztów wynagrodzeñ wraz ze œwiadczeniami. 6 Zmniejszenie powierzchni cechowa³o siê wy sz¹ dynamik¹ ni zmiana poziomu zatrudnienia, st¹d relacja zatrudnienia do powierzchni nie wykaza³a wyraÿnego trendu malej¹cego.

7 76 J. FRANC-D BROWSKA nionego waha³a siê i utrzymywa³a na najni szym poziomie spoœród badanych grup przedsiêbiorstw, ostatecznie wzros³a te nieznacznie (o 1,7%). Najwiêksze wahania (ale równie najwiêksze wartoœci bezwzglêdne wydajnoœci pracy na jednego zatrudnionego) zaobserwowano w dzier awach pozosta³ych, w których wydajnoœæ pracy w przeliczeniu na jednego zatrudnionego wynios³a 98 tys. w r. Na podstawie analizy nie mo na jednoznacznie rozstrzygn¹æ, czy jednostki pañstwowe czy jednostki prywatne lepiej wykorzystywa³y zasoby pracy. Nale y uznaæ, e jest to uzale nione nie od formy organizacyjnej przedsiêbiorstwa, ale od indywidualnych cech kierownika jednostki (przedsiêbiorczy mened er uzyska lepsze efekty ni pasywny w³aœciciel nawet, jeœli nie bêdzie dzia³a³ na w³asny rachunek i ryzyko). W celu scharakteryzowania zasobów maj¹tku, w tabeli 5 przedstawiono strukturê sk³adników maj¹tku. Stwierdzono, e œrednio przedsiêbiorstwa cechowa³y siê stabiln¹ struktur¹ aktywów. Udzia³ aktywów trwa³ych waha³ siê miêdzy 51 a 55%, zró nicowany by³ natomiast w poszczególnych grupach przedsiêbiorstw. Aktywami trwa³ymi najwiêkszej wartoœci cechowa³y siê przedsiêbiorstwa zakupione oraz przedsiêbiorstwa mieszane. Najmniejszy Tabela 5. Kszta³towanie siê struktury sk³adników maj¹tku Wyszczególnienie Udzia³ aktywów trwa³ych [%] Udzia³ aktywów obrotowych [%] Udzia³ zapasów [%] Udzia³ nale noœci [%] Struktura sk³adników maj¹tku w roku 53,72 55,26 41,43 38,30 74,80 64,71 46,02 44,53 57,94 61,51 25,10 35,18 26,28 24,06 35,15 29,78 9,60 25,34 7,82 6,90 8,80 20,56 5,91 5,32 54,64 55,80 45,97 38,40 78,07 64,88 45,36 44,20 54,03 61,60 21,93 35,13 24,50 21,45 34,39 29,44 11,98 25,50 9,67 8,94 8,19 35,19 6,03 5,31 55,35 55,34 40,86 50,16 75,28 65,86 44,65 44,66 59,14 49,84 24,72 34,14 23,09 21,15 32,77 24,40 15,96 22,34 7,84 8,20 10,93 8,75 5,91 5,72 51,80 52,50 37,26 44,84 68,17 63,28 48,20 47,50 62,74 55,16 31,83 36,72 22,89 20,41 32,65 26,69 20,41 21,94 10,93 10,48 15,76 13,42 10,55 8,76 51,12 54,06 42,75 41,84 45,32 63,03 63,87 45,94 57,25 58,16 54,68 36,97 28,31 17,90 29,98 33,04 21,70 22,04 17,24 11,71 17,16 17,44 26,34 10,70 54,54 56,93 43,72 36,57 63,42 62,19 45,46 43,07 56,28 63,43 36,58 37,81 20,05 17,44 24,33 26,41 9,26 20,56 13,02 10,87 18,31 26,36 15,84 12,40 54,65 56,69 37,60 45,21 54,88 60,32 45,35 43,31 62,40 54,79 45,12 39,68 20,83 18,50 25,64 25,51 16,44 21,21 12,81 11,72 15,27 21,89 10,63 13,18 Udzia³ inwestycji krótkoterminowych [%] 12,51 13,57 14,00 19,66 9,60 4,52 12,39 13,65 11,09 19,42 3,82 4,19 13,56 15,18 15,12 16,55 2,74 5,92 14,08 16,54 13,81 14,01 0,83 5,65 17,92 16,25 9,84 7,49 2,81 3,80 12,04 14,54 12,45 10,33 11,45 4,57 11,41 12,78 21,20 6,73 18,02 5,10

8 ROZDZIA W ASNOŒCI OD ZARZ DZANIA A EFEKTYWNOŒÆ GOSPODAROWANIA udzia³ w strukturze maj¹tku aktywa trwa³e wykazywa³y w dzier awach spó³ek pracowników i dzier awach pozosta³ych. Odwrotne relacje zaobserwowano w stosunku do aktywów obrotowych. Nale y uznaæ, e maj¹tkiem najszybciej zamienianym na gotówkê dysponowali dzier awcy pozostali i dzier awy spó³ek pracowników. Najmniej takiego maj¹tku wykazywa³y przedsiêbiorstwa zakupione. Potencjalnie mo e to byæ sytuacja prowadz¹ca do zró nicowania sytuacji finansowej tych grup przedsiêbiorstw (co w zakresie dzier aw znalaz³o potwierdzenie we wskaÿnikach rentownoœci 7 ). Ciekawym zjawiskiem wydaje siê redukcja œredniego udzia³u zapasów na rzecz zwiêkszenia udzia³u nale noœci, co mo e byæ przejawem liberalizacji polityki udzielania kredytu kupieckiego w przedsiêbiorstwach rolniczych. Jedyn¹ grup¹ przedsiêbiorstw, w której nie zaznaczy³ siê wyraÿny kierunek zmniejszania udzia³u zapasów by³y przedsiêbiorstwa zakupione. W pozosta³ych grupach nast¹pi³o zmniejszenie zamro enia œrodków pieniê nych w zapasach, co nale y uznaæ za dzia³anie racjonalne. Zwiêkszenie nale noœci, je eli stanowi element œwiadomej polityki równie oceniæ nale y pozytywnie. pokój jednak wzbudza znaczny poziom nale noœci w dzier awach pozosta³ych, szczególnie w r. oraz okresie -. W tym czasie jednostki te posiada³y zamro one w zapasach 28% wartoœci ca³ego maj¹tku. W d³u szej perspektywie taka sytuacja mo e prowadziæ do powstawania nale noœci przeterminowanych, utraconych i bezskutecznie dochodzonych na drodze s¹dowej (co powoduje powstawanie dodatkowych kosztów). Zasoby œrodków pieniê nych 8 utrzymywane by³y na œrednim poziomie 13,4%, jednak zró nicowany by³ ich udzia³ w poszczególnych grupach przedsiêbiorstw. Najwiêkszy udzia³ zasobów œrodków pieniê nych posiada³y dzier awy spó³ek pracowników, Jednoosobowe Spó³ki Agencji i dzier awy pozosta³e (chocia w tej grupie nast¹pi³a znaczna redukcja tej pozycji z 19,66 do 6,73%). Najmniejszymi zasobami œrodków pieniê nych cechowa³y siê przedsiêbiorstwa zakupione i przedsiêbiorstwa mieszane (œrednio odpowiednio 7 i 5%). Równie i w tym przypadku nie mo na uznaæ, e przedsiêbiorstwa kierowane przez mened erów wyraÿnie ró ni³y siê od przedsiêbiorstw kierowanych przez w³aœcicieli. W tabeli 6 przedstawiono strukturê kapita³u badanej populacji. Zaobserwowano wyraÿn¹ tendencjê zwiêkszania udzia³u samofinansowania dzia³alnoœci (o blisko 10 pp.), co z punktu widzenia bezpieczeñstwa finansowego nale y uznaæ za pozytywne zjawisko. Najwiêkszy udzia³ kapita³u w³asnego cechowa³ Jednoosobowe Spó³ki Agencji, w kolejnych latach powiêkszy³ siê do ponad 84%. Œredni najmniejszy udzia³ w³asnych œrodków w finansowaniu dzia³alnoœci posiada³y dzier awy pozosta³e. Z kolei najwy szym wzrostem udzia³u kapita³u w³asnego cechowa³y siê przedsiêbiorstwa zakupione (wzrost o blisko 39 pp.). wiêc ka da z grup przedsiêbiorstw, chocia w innym tempie powiêksza³a udzia³ kapita³u w³asnego w Ÿród³ach finansowania dzia³alnoœci (pewn¹ stagnacjê zaobserwowano w przedsiêbiorstwach mieszanych). Zgodnie z kierunkiem zmian w zakresie kapita³u w³asnego, konsekwentnie zmniejszeniu uleg³ udzia³ zobowi¹zañ d³ugoterminowych. W najmniejszym stopniu zad³u one by³y Jed- 7 8 Analiza wskaÿników rentownoœci aktywów ogó³em i kapita³u w³asnego jest przedmiotem dalszej czêœci artyku³u. Upraszczaj¹c w artykule uto samia siê pojêcie inwestycje krótkoterminowe z pojêciem œrodki pieniê ne, maj¹c œwiadomoœæ odmiennoœci tych terminów. Rzadko jednak w przedsiêbiorstwach rolniczych obserwuje siê lokowanie œrodków pieniê nych w papiery wartoœciowe, zazwyczaj w zakresie inwestycji krótkoterminowych wyró niana jest gotówka w kasie i na rachunku oraz lokaty (wzglêdnie obligacje Skarbu Pañstwa).

9 78 J. FRANC-D BROWSKA Tabela 6. Kszta³towanie siê struktury sk³adników pasywów Wyszczególnienie Udzia³ kapita³u w³asnego [%] Udzia³ zobowi¹zañ d³ugoterminowych [%] Udzia³ zobowi¹zañ krótkoterminowych [%] Struktura sk³adników pasywów w roku 64,87 79,91 35,15 33,91 52,80 49,63 13,46 3,20 29,64 34,22 19,32 29,56 18,99 14,67 34,14 28,38 13,59 65,84 79,28 38,62 34,80 54,11 48,71 12,68 3,85 26,06 34,01 11,65 28,80 19,45 14,72 34,38 29,10 18,23 67,17 77,94 42,15 53,30 61,11 57,20 13,41 4,94 26,87 23,11 19,83 23,77 17,18 14,66 29,27 21,67 19,04 71,66 81,82 49,52 61,04 60,36 60,49 9,92 2,93 19,27 12,83 18,17 21,72 16,32 13,16 29,53 23,75 21,45 74,08 84,29 54,56 57,29 63,43 54,08 9,80 2,88 17,67 23,87 15,03 24,94 14,05 11,18 26,19 14,34 16,34 74,01 83,69 61,83 59,49 84,20 52,01 10,45 4,00 17,56 18,37 0,00 26,89 13,50 10,59 20,18 17,03 14,04 74,59 84,33 64,59 64,37 91,44 54,52 10,24 3,48 15,36 15,29 0,00 25,21 12,70 10,05 15,62 17,20 7,09 noosobowe Spó³ki Agencji, jednak w najwiêkszym stopniu zad³u enie ograniczy³y przedsiêbiorstwa zakupione (do poziomu 0% w okresie -). Kierunek zmian by³ zgodny z uwarunkowaniami makroekonomicznymi i cyklem inwestycyjnym przedsiêbiorstw rolniczych. Zmiany struktury kapita³u w zakresie kapita³u w³asnego i zobowi¹zañ d³ugoterminowych wskazuj¹ na relatywnie stabilny poziom kapita³u sta³ego, co œwiadczy o œwiadomym kszta³towaniu struktury kapita³u i utrzymywaniu kapita³u sta³ego na poziomie wy szym ni wartoœæ aktywów trwa³ych (w zasadzie pocz¹wszy od r. we wszystkich grupach przedsiêbiorstw kapita³ w³asny wystarcza³ na pokrycie aktywów trwa³ych, co jest bardzo komfortow¹ sytuacj¹, z punktu widzenia relacji pasywów do aktywów). Jednoczeœnie stwierdzono redukcjê zad³u enia krótkoterminowego we wszystkich grupach przedsiêbiorstw, co z punktu widzenia zdolnoœci do terminowego ich regulowania jest s³uszne (pamiêtaæ nale y, e jednoczeœnie nast¹pi³ wzrost udzia³u nale noœci czego wynikiem by³ wzrost wskaÿników p³ynnoœci szybkiej). Generalnie wiêc przedsiêbiorstwa zarz¹dzane przez mened erów cechowa³y siê wiêkszymi zasobami kapita³u w³asnego, jednak z czasem to zró nicowanie uleg³o zdecydowanemu zmniejszeniu. W tabeli 7 zaprezentowano wskaÿniki rentownoœci, s³u ¹ce ocenie efektywnoœci prowadzonej dzia³alnoœci. Bardzo korzystnym zjawiskiem by³ wyraÿny (œrednio) wzrost rentownoœci kapita³u w³asnego (z 7,58 do 11,55%), chocia tendencja wzrostowa nie by³a stabilna. WyraŸnie lepsz¹ sytuacj¹ finansow¹ cechowa³y siê przedsiêbiorstwa rolnicze w r. (poza przedsiêbiorstwami zakupionymi, które od r. uzyskiwa³y stabilnie lepsze wskaÿniki rentownoœci). Najni szym poziomem rentownoœci kapita³u w³asnego charakteryzowa³y siê Jednoosobowe Spó³ki Agencji (œrednio 6,7%), nale y jednak pamiêtaæ, e jednostki te posiada³y zdecydowanie wy szy udzia³ kapita³u w³asnego ni pozosta³e grupy przedsiêbiorstw (nie stanowi to jednak pe³nego wyjaœnienia gorszych efektów). Z kolei

10 ROZDZIA W ASNOŒCI OD ZARZ DZANIA A EFEKTYWNOŒÆ GOSPODAROWANIA Tabela 7. Kszta³towanie siê wskaÿników rentownoœci Wyszczególnienie [%] ogó³em [%] WskaŸniki rentownoœci w roku 7,58 4,86 19,80 19,66 12,79 11,19 4,92 3,88 6,96 6,67 6,75 5,55 5,65 3,87 12,06 7,77 3,40 7,68 3,72 3,07 4,66 2,70 1,84 3,74 6,21 3,73 17,40 6,50 6,77 9,22 4,17 2,90 7,33 3,47 4,14 5,27 16,48 11,64 30,49 28,01 8,34 19,13 11,81 9,52 15,10 17,10 5,03 11,57 9,83 8,27 14,15 9,53 10,17 10,01 7,28 6,97 7,72 5,46 6,45 5,41 8,98 6,20 18,68 19,27 11,43 12,40 6,65 5,19 11,55 11,46 9,62 6,45 11,55 8,33 20,08 14,03 12,74 19,22 8,61 7,03 12,97 9,03 11,65 10,48 najwy sz¹ rentownoœci¹ zainwestowanych œrodków cechowa³y siê dzier awy spó³ek pracowników (podobne zale noœci zaobserwowano we wczeœniejszych latach [Franc ]). Ciekawym zjawiskiem wydaje siê bardzo wysoki poziom wskaÿników rentownoœci kapita³u w³asnego we wszystkich badanych grupach w r., jako efekt korzystnej koniunktury na rynku produktów rolniczych. Analogiczne zale noœci zaobserwowano w odniesieniu do wskaÿników rentownoœci aktywów ogó³em, które ze wzglêdu na wy sz¹ podstawê odniesienia kszta³towa³y siê na nieco ni szym poziomie od wskaÿników rentownoœci kapita³u w³asnego. Reasumuj¹c, w ca³ym analizowanym okresie przedsiêbiorstwa rolnicze wypracowywa³y dodatnie wyniki finansowe (œrednio), oraz wysokie wskaÿniki rentownoœci. Oznacza to, e uzyskiwa³y wysok¹ efektywnoœæ z zaanga owanych zasobów: kapita³u i maj¹tku ogó³em. Równie w tym przypadku trudno jednoznacznie rozstrzygn¹æ, czy jednostki zarz¹dzane przez w³aœcicieli czy przez mened erów efektywniej wykorzystywa³y zasoby kapita³u i maj¹tku. Aby rozstrzygn¹æ, czy istnia³o istotne statystycznie zró nicowanie miêdzy przedsiêbiorstwami zarz¹dzanymi przez w³aœcicieli i mened erów przeprowadzono test na ró nice œrednich, a jego wyniki zaprezentowano w tabeli 8. Wyniki testu nie s¹ jednoznaczne. Mo na stwierdziæ bez adnych w¹tpliwoœci, e czynnikiem, który nie ró nicowa³ badanych grup przedsiêbiorstw by³o zatrudnienie na 100 ha UR, mimo e zdecydowanie wy sze by³o w przedsiêbiorstwach zarz¹dzanych przez mened erów. W obydwu grupach stwierdzono redukcjê zatrudnienia, w wiêkszym stopniu w przedsiêbiorstwach zarz¹dzanych przez wynajêtych specjalistów. Drugim czynnikiem, który tylko incydentalnie ró nicowa³ przedsiêbiorstwa by³a wydajnoœæ pracy. Jedynie w r. z p-value 0, wydajnoœæ pracy by³a wy sza w przedsiêbiorstwach sterowanych przez w³aœcicieli w sposób, który mo na zinterpretowaæ jako istotny statystycznie (ró nica w œredniej wydajnoœci pracy obydwu grup przedsiêbiorstw wynios³a ponad 11 tys. z³/zatrudnionego na przedsiêbiorstwo). Do czynników, które istotnie statystycznie ró nicowa³y porównywane grupy zaliczono rentownoœæ kapita³u w³asnego i rentownoœæ aktywów ogó³em. Efektywnoœæ zaanga owania kapita³u w³asnego by³a znacznie wy sza w przedsiêbiorstwach kierowanych przez w³aœcicieli (poza r.). Œrednia rentownoœæ dla tej grupy przedsiêbiorstw w latach - wynios³a 8,9%, natomiast dla przedsiêbiorstw zarz¹dzanych przez mened erów 4,1%,

11 80 J. FRANC-D BROWSKA Tabela 8. Zró nicowanie Wyszczególnienie wyników w badanej próbce, z podzia³em na przedsiêbiorstwa wyniki testu na ró nice œrednich Przedsiêbiorstwa zarz¹dzane przez (œrednie dla próbki): t p-valu e w³aœciciela 23,59 49,81 31,58 5,48 21,33 50,91 8,928 4,12 25,23 56,60-54,50 8,21 25,74 79,50 29,47 17,01 25,98 55,61 12,66 5,37 32,25 69,87 16,45 9,928 18,35 93,27 17,67 12,72 mened er a 9,61 41,81 3,89 3,05 8,95 43,38 0,77 1,20 9,66 45,23 1,32 1,42 8,42 63,68 8,40 6,78 8,36 61,83 5,69 4, ,29 100,44 1,67 3,28 8,21 81,87 7,00 5,71 pañstwowe" i prywatne" Istotnoœæ ró nic by³a wiêc dwukrotnie ni sza. Podobne zale noœci zaobserwowano w przypadku wskaÿnika rentownoœci aktywów, który z p-value 0, , wskazywa³ na istotne statystycznie zró nicowanie porównywanych grup przedsiêbiorstw. Mimo niejednoznacznoœci testu, mo na zdecydowanie stwierdziæ, e w sytuacji rozdzia³u w³asnoœci od zarz¹dzania podmioty zarz¹dzane przez mened erów ró ni³y siê od przedsiêbiorstw zarz¹dzanych przez w³aœcicieli w zakresie efektywnoœci wykorzystywa- 0, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,001443

12 ROZDZIA W ASNOŒCI OD ZARZ DZANIA A EFEKTYWNOŒÆ GOSPODAROWANIA nych czynników produkcji. zawsze jednak te ró nice by³y znacz¹ce statystycznie. Czynnikami ró nicuj¹cymi porównywane grupy przedsiêbiorstw by³y kapita³ (efektywnoœæ jego wykorzystania) i wartoœæ maj¹tku ogó³em (mierzona wskaÿnikiem rentownoœci aktywów ogó³em). PODSUMOWANIE Przeprowadzone badania wskazuj¹, e nie mo na jednoznacznie rozstrzygn¹æ czy w sytuacji rozdzia³u w³asnoœci od zarz¹dzania przedsiêbiorstwa mniej efektywnie gospodaruj¹ powierzonymi zasobami od podmiotów zarz¹dzanych przez w³aœcicieli. Z analiz wynika, e: 1. Jednostki zarz¹dzane przez mened erów charakteryzowa³y siê wiêkszymi zasobami ziemi od przedsiêbiorstw dzier awionych i zakupionych, chocia w wiêkszoœci grup przedsiêbiorstw zaobserwowano redukcjê powierzchni u ytków rolnych. 2. Przedsiêbiorstwa zarz¹dzane przez mened erów dysponowa³y wiêkszymi zasobami pracy (w wartoœciach bezwzglêdnych), jednak w przeliczeniu na 100 ha UR sytuacja nie by³a ju tak znacz¹co zró nicowana, a grup¹ przedsiêbiorstw o najwy szym poziomie zatrudnienia na jednostkê u ytków rolnych by³y przedsiêbiorstwa zarz¹dzane przez w³aœcicieli przedsiêbiorstwa zakupione. 3. równie nie ró nicowa³a znacz¹co przedsiêbiorstw w zale noœci od formy w³asnoœci i zarz¹dzania, a we wszystkich grupach zaobserwowano poprawê efektywnoœci zaanga owania w dzia³alnoœæ gospodarcz¹ zasobu pracy. Do najefektywniej zarz¹dzanych (w tym aspekcie) przedsiêbiorstw nale a³y przedsiêbiorstwa mieszane i dzier awy pozosta³e, do najs³abiej przedsiêbiorstwa zakupione. 4. Przedsiêbiorstwa cechowa³y siê zró nicowan¹ struktur¹ aktywów, jednak w kolejnych latach nastêpowa³o zmniejszenie ró nic pomiêdzy grupami, chocia zdecydowanie najbardziej stabiln¹ sytuacjê w kszta³towaniu struktury aktywów zaobserwowano w przedsiêbiorstwach zarz¹dzanych przez mened erów. 5. Przedsiêbiorstwa zarz¹dzane przez w³aœcicieli w wiêkszym stopniu wykorzystywa³y do finansowania dzia³alnoœci kredyty i po yczki, ni jednostki zarz¹dzane przez mened erów. e i w przypadku zasobu kapita³u zró nicowanie zmniejszy³o siê w analizowanym czasie. 6. Analiza wskaÿników rentownoœci wskazuje na efektywniejsze zarz¹dzanie posiadanymi kapita³ami przez przedsiêbiorstwa dzier awione. Podobne relacje dotyczy³y efektywnoœci wykorzystania posiadanego maj¹tku, chocia dysproporcje pomiêdzy analizowanymi grupami przedsiêbiorstw by³y mniejsze. 7. Wyniki przeprowadzonego testu na ró nice œrednich nie by³y jednoznaczne. Wskaza³y na brak istotnych statystycznie ró nic miêdzy przedsiêbiorstwami zarz¹dzanymi przez w³aœcicieli i mened erów w zakresie zatrudnienia na 100 ha UR oraz wydajnoœci pracy. Okresowo badane grupy przedsiêbiorstw istotnie statystycznie ró nicowa³y wskaÿniki rentownoœci kapita³u w³asnego i aktywów ogó³em. 8. Reasumuj¹c, nie mo na jednoznacznie rozstrzygn¹æ hipotezy badawczej. Mo na uznaæ, e zosta³a pozytywnie zweryfikowana w zakresie czynnika produkcji: kapita³u w³asnego i aktywów ogó³em.

13 82 J. FRANC-D BROWSKA LITERATURA Blaug M. 2000: Teoria ekonomii. Ujêcie retrospektywne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s Franc J. : Struktura kapita³u w procesie rozwoju przedsiêbiorstw rolniczych, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, Gabrusewicz T. 2008: Struktura w³asnoœci spó³ek ³adu korporacyjnego a efektywnoœæ corporate governance czêœæ 4. Monitor Rachunkowoœci i Finansów, 7, s. 2. Gruszecki T. : Wspó³czesne teorie przedsiêbiorstwa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 143, 146, 149. Kamerschen D.R., R.B. McKenzie, D. Nardinelii 1991: Ekonomia. Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidarnoœæ, Gdañsk, s. 5. Peszko A. : Rada nadzorcza w procesie zarz¹dzania przedsiêbiorstwem. Wydawnictwo Difin, Warszawa, s. 13, 15, 16, 22. Pietrzak M. : Efektywnoœæ finansowa spó³dzielni mleczarskich koncepcja oceny. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 46. Justyna Franc-D¹browska SEPARATION BETWEEN OWNERSHIP AND MANAGEMENT AND EFFECTIVENESS OF UTILIZATION OF SELECTED PRODUCTION RESOURCES Summary The paper presents the assessment of utilization of selected production resources in the view of effectiveness of management in enterprises run by either by the contracted managers or by the companies owners. Research sample was build based on agricultural enterprises which were analyzed for the years -. In the analysis the comparative and ratio analysis were applied together with the test for difference between means. Research hypothesis that owners are managing in a more effective way then the contracted managers was verified positively with respect to equity and total assets. Adres do korespondencji: dr in. Justyna Franc-D¹browska Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGW Zak³ad Rachunkowoœci Finansów Przedsiêbiorstw i Bankowoœci ul. Nowoursynowska Warszawa tel justyna_franc_dabrowska@sggw.pl