Med. Weter. 2013, 69 (11) EWELINA CZYŻEWSKA, ARKADIUSZ DORS

Transkrypt

1 68 Praca oryginalna Med. Weter., 69 () Original paper Profile serologiczne dla wirusa zespołu rozrodczo-oddechowego świń, cirkowirusa typu, Mycoplasma hyopneumoniae oraz Actinobacillus pleuropneumoniae* ) EWELINA CZYŻEWSKA, ARKADIUSZ DORS Zakład Chorób Świń, Państwowy Instytut Weterynaryjny Państwowy Instytut Badawczy w Puławach, Al. Partyzantów 57, 4- Puławy Czyżewska E., Dors A. Serum profiles for porcine reproductive and respiratory syndrome virus, circovirus type, Mycoplasma hyopneumoniae, and Actinobacillus pleuropneumoniae Summary This paper presents cross-sectional serum profiles of porcine reproductive respiratory syndrome virus (PRRSV), porcine circovirus type (PCV), Mycoplasma hyopneumoniae (Mhp), and Actinobacillus pleuropneumoniae (App) in three farrow-to-finish pig herds. The aim of the study was to assess multidirectional serum profiles of the herds. In order to determine cross-sectional serum profiles, 4 blood samples were taken from different age groups (i.e. sows and pigs 4, 6, 8,, 6, and weeks of age). Antibodies to PCV, Mhp, and App were detected by a commercial ELISA test. Antibodies to PRRSV were detected by an in-house ELISA test. All results were classified as positive or negative, as described in the appropriate recommendations. The study shows that the dynamics and stage-specific patterns of the same pathogens varied between herds. This means that each herd requires an individual serum profile, which must be determined before a suitable method of fighting infectious agents can be selected (e.g. medication, vaccination, management strategies). Keywords: swine, ELISA, serum profiles Testy serologiczne na tle innych laboratoryjnych metod diagnostycznych znajdują szczególnie szerokie zastosowanie w rozpoznawaniu sytuacji epizootycznej określonej populacji zwierząt. Wynika to z łatwiejszego technicznie ich wykonania niż metod opartych na bezpośredniej identyfikacji chorobotwórczego drobnoustroju. Ponadto umożliwiają one badanie dużej liczby zwierząt w relatywnie krótkim czasie i przy stosunkowo niskich nakładach finansowych. Spośród wielu różnych metod serologicznych (np. aglutynacja, precypitacja, odczyn wiązania dopełniacza, odczyn radioimmunologiczny, etc.) powszechne zastosowanie znalazł test immunoenzymatyczny ELISA (Enzyme-Linked Immunosorbent Assay), odznaczający się wysoką czułością. Test ten stwarza możliwość stwierdzenia w badanej surowicy nawet niskich poziomów przeciwciał, niekiedy niewykrywalnych innymi metodami diagnostycznymi (czułość). Cechuje się również dużego stopnia swoistością. W rezultacie pozwala na uzyskiwanie stosunkowo małego * ) Projekt finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki nr N N odsetka odczynów fałszywie dodatnich lub fałszywie ujemnych (, ). Skuteczność i wartość ELISA w określaniu sytuacji epizootycznej w grupie zwierząt zależy od właściwości związanych z tym testem, ale też od dynamiki rozprzestrzeniania się drobnoustroju. W przypadku populacji wrażliwej i dużej zakaźności drobnoustroju (np. wirus influenzy świń) szansa na wykrycie osobników serododatnich jest duża, nawet gdy liczba badanych próbek jest niewielka. Natomiast przy zakażeniu wywołanym przez drobnoustrój cechujący się małą zjadliwością i wolnym tempem szerzenia się zakażenia (np. Mycoplasma hyopneumoniae czy wirus choroby Aujeszky ego) nawet przy zakażeniu trwającym stosunkowo długo odsetek seroreagentów może być niski, co powoduje, że szanse na ich wykrycie są mniejsze. W takiej sytuacji liczba pobranych próbek musi być większa niż w przypadku zakażenia cechującego się dużą dynamiką szerzenia się w stadzie (4) (tab. ). W przeciwieństwie do jednorazowego badania serologicznego, które pozwala jedynie na retrospektywną ocenę wniknięcia patogenu do stada (wcześniejsze

2 Med. Weter., 69 () 68 Tab.. Liczba próbek pobieranych do badań testem ELISA, potrzebnych do wykrycia co najmniej jednego zakażonego osobnika w różnych liczbowo populacjach, w zależności od stopnia zakażenia populacji i prawdopodobieństwa wykrycia seroreagenta (6) Liczba zwierząt w populacji Przypuszczalny odsetek zwierząt zakażonych % małego stopnia) % średniego stopnia) % dużego stopnia) 95%* 99%* 95%* 99%* 95%* 99%* 5** > Objaśnienia: * procent pewności wykrycia zakażenia w danej populacji; ** liczba pobranych próbek zakażenie bądź szczepienie) (), wykonanie badania profilu serologicznego (przebadanie odpowiedniej liczby próbek surowic od różnych grup owych zwierząt) daje możliwość określenia dynamiki kształtowania szerzenia się zakażeń i poziomów przeciwciał w poszczególnych grupach owych. Ponadto badanie takie pozwala na ocenę statusu serologicznego stada, dynamiki krążenia patogenu w stadzie, czasu trwania odporności biernej oraz wystąpienia momentu serokonwersji (). Należy pamiętać, że na wynik badania serologicznego ma wpływ wiele czynników, m.in.: dawka zakaźna patogenu, czas trwania zakażenia, przebieg kliniczny choroby (ciężki, łagodny, podkliniczny), charakter choroby (systemowy, miejscowy, zakażenie mieszane), sprawność układu immunologicznego zwierzęcia. Pewien wpływ mogą mieć także i kondycja zwierzęcia. Na poziom odpowiedzi serologicznej wpływać może też inne zakażenie lub stosowanie szczepień. Tego rodzaju dodatkowe czynniki mogą prowadzić do fałszywie dodatnich lub ujemnych wyników (badań serologicznych), co jednak nie dewaluuje wartości badań serologicznych w diagnostyce chorób zakaźnych świń, zwłaszcza gdy ocena obejmuje dużą liczbę zwierząt badanych kilkakrotnie w cyklu produkcyjnym (). Biorąc pod uwagę fakt, że stada z reguły zakażone są jednocześnie kilkoma czynnikami patogennymi (4, 8-), należy określić wielokierunkowy profil serologiczny. Wyniki takiego badania dają możliwość stworzenia indywidualnego dla badanego stada kalendarza szczepień oraz programów terapeutycznych. Ponadto badanie profili serologicznych stad można wykorzystać do oceny efektywności aklimatyzacji loszek i knurków wprowadzanych do stada zakażonego (co w przypadku PRRS należałoby uznać za obowiązek), a także przy analizowaniu prawidłowości szczepień (, ). Wyniki takiego badania pozwalają też ocenić postęp w zwalczaniu choroby zakaźnej, do jej eradykacji włącznie (). Celem badań była analiza i ocena profili serologicznych wykonanych dla wirusa zespołu rozrodczo-oddechowego świń (porcine reproductive and respiratory syndrome virus PRRSV), cirkowirusa świń typu (porcine circovirus type PCV), Mycoplasma hyopneumoniae (Mhp) i Actinobacillus pleuropneumoniae (App) w trzech stadach o zamkniętym cyklu produkcji. Materiał i metody Opis gospodarstw. Gospodarstwo A jest średniotowarową fermą świń o zamkniętym cyklu produkcji. Stado podstawowe w okresie badania liczyło około loch rasy wbp. Grupy technologiczne liczące loch tworzono w odstępach -tygodniowych. Loszki do wymiany stada podstawowego pochodziły ze stada o wysokim statusie zdrowotnym. Stado podstawowe objęte było szczepieniami przeciw: różycy i parwowirusowi świń (porcine parvovirus, PPV). Prosięta odsadzano w dniu życia i przemieszczano do sektora odchowu, gdzie przebywały do około. tygodnia życia, a następnie trafiały do budynku tuczu, w którym utrzymywano je do dnia sprzedaży. Zasada całe pomieszczenie pełne całe pomieszczenie puste (cpp-cpp) przestrzegana była tylko w porodówkach. Gospodarstwo B jest zarodową fermą świń o zamkniętym cyklu produkcji. Stado podstawowe w czasie badań liczyło około 6 loch rasy wbp. Grupy technologiczne liczące po 4 lochy tworzono w odstępach 4-dniowych. Stado podstawowe objęte było szczepieniami przeciw: różycy, PPV, PCV oraz zakaźnemu zanikowemu zapaleniu nosa (ZZZN). Prosięta odsadzano w 8. dniu życia i przemieszczano do warchlakarni, w której przebywały do.-. tygodnia życia. Następnie warchlaki trafiały do tuczarni, w której zostawały do końca tuczu (ubój w u -4 tygodni). Na żadnym etapie produkcji nie przestrzegano zasady cpp-cpp. Gospodarstwo C jest zarodową fermą świń o zamkniętym cyklu produkcji. Stado podstawowe w czasie badania liczyło około 4 loch rasy wbp. Lochy były kryte naturalnie, jak i inseminowane. Grupy technologiczne liczące po 6 loch tworzono w odstępach -tygodniowych. Do wymiany stada podstawowego wykorzystywano własne loszki zarodowe. Stado podstawowe objęte było szczepieniami przeciw: różycy, PPV, kolibakteriozie oraz ZZZN. Prosięta odsadzano w 8. dniu życia i przemieszczano do warchlakarni, w której przebywały do.-. tygodnia życia. Następnie warchlaki przewożono do tuczarni, w której przebywały do czasu osiągnięcia wagi -5 kg. Na żadnym etapie produkcji nie przestrzegano zasady cpp-cpp. Surowice. Badaniom poddano łącznie 6 surowic (po 4 surowice z każdego stada). Próbki krwi pobierano od siedmiu różnych po względem u grup zwierząt, po 6 próbek z każdej grupy. Krew pobierano od świń: 4-, 6-, 8-, -, 6- i -tygodniowych oraz od loch stada podstawowego. Krew pobierano z żyły czczej przedniej lub żyły szyjnej zewnętrznej do probówek do wykrzepiania krwi i separacji surowicy (Medlab Products, Polska). Postępowanie. Po przywiezieniu do laboratorium próbki krwi wirowano, a supernatant (surowica) przelewano do

3 684 Med. Weter., 69 () Tab.. Umowne miana surowicy (indeks) odpowiadające zakresom wartości S/P (sample to positive) dla PIWet PRRS ELISA probówek Eppendorfa i przechowywano w C do czasu wykonania testów. Wszystkie próbki przebadano w tym samym dniu wymienionymi poniżej testami ELISA w kierunku obecności przeciwciał dla PRRSV, PCV, Mhp i App. Do wykrycia obecności swoistych przeciwciał humoralnych w badanych surowicach używano testu własnego PIWet PRRS ELISA oraz testów komercyjnych: INGEZIM Circovirus IgG/IgM (Ingenasa, Hiszpania), Idexx M.hyo (Idexx, USA), ID Screen APP Screening (serotypes through ) (ID VET, Francja). Dla ułatwienia interpretacji wyników uzyskanych w teście PIWet PRRS ELISA, zakresom wartości S/P przyporządkowano liczby całkowite od (surowica ujemna) do 6 (surowica wysoce dodatnia) (tab. ) Wartości S/P Indeks,-,49,5-,99,-,49,5-,99,-,49 4,5-,99 5 > 6 PRRSV Mhp PCV App średnie S/P PRRSV Ryc.. Profil serologiczny stada A w kierunku PRRSV, Mhp, PCV i App PRRSV Mhp PCV App średnie S/P PRRSV Ryc.. Profil serologiczny stada B w kierunku PRRSV, Mhp, PCV i App Wyniki i omówienie W stadzie A swoiste przeciwciała dla PRRSV o wartości S/P =,59 wyższej od ustalonej wartości progowej (S/P =,5) (tab. ) wykryto tylko u jednej z sześciu badanych loch (ryc. ). Uzyskane wartości S/P u pozostałych badanych zwierząt były niższe od przyjętej wartości progowej. Po tygodniach wykonano powtórne badanie surowicy od lochy reagującej dodatnio w pierwszym badaniu oraz od 5 innych loch przebywających w tym samym kojcu. U żadnej z sześciu badanych loch nie wykryto przeciwciał. Profil stada badanego w kierunku Mhp (ryc. ) wykazał obecność swoistych przeciwciał u 5% loch stada podstawowego. Przeciwciał nie stwierdzono w grupach 4-, 6- i 8-tygodniowych warchlaków. Przeciwciała stwierdzono począwszy od grupy -tygodniowych tuczników (serokonwersja), a odsetek zwierząt, u których wykryto obecność przeciwciał, wzrastał wraz z iem badanych świń i wynosił, odpowiednio, 5% u -tygodniowych, 8,% u 6-tygodniowych i % u -tygodniowych świń. Badaniem serologicznym stada w kierunku PCV (ryc. ) stwierdzono obecność swoistych przeciwciał u 66,66% loch stada podstawowego, u,% prosiąt 4-tygodniowych, u 8,% świń 8-tygodniowych (serokonwersja), u % świń - i 6-tygodniowych oraz u 66,66% tuczników w u tygodni.,5,5,5,5,5,5 Swoistych przeciwciał nie stwierdzono u żadnego z badanych osobników z grupy 6-tygodniowych warchlaków. Profil serologiczny omawianego stada w kierunku App (ryc. ) uwidocznił, że wszystkie badane lochy były seropozytywne. Swoiste przeciwciała stwierdzono również u części świń z grupy 4-tygodniowych prosiąt (,%). Przeciwciał nie wykryto w grupach 6-, 8-, -tygodniowych świń. Swoiste przeciwciała odnotowano ponownie (serokonwersja) u 5% 6-tygodniowych i u 66,66% -tygodniowych tuczników. Badanie profilu serologicznego stada B w kierunku PRRSV wykazało obecność swoistych przeciwciał u zwierząt we wszystkich grupach owych (ryc. ), jednak odsetek seroreagentów i średnia wartość S/P różniły się między poszczególnymi grupami. Badanie profilu uwidoczniło, że % badanych loch było seropozytywnych. W grupie 4- i 6-tygodniowych świń odsetek seroreagentów był taki sam. Średnia wartość S/P w grupie 6-tygodniowych warchlaków była niższa od średniej wartości S/P w grupie 4-tygodniowych zwierząt. Odsetek zwierząt oraz

4 Med. Weter., 69 () 685 średnia wartość S/P zaczęły wzrastać począwszy od grupy 8-tygodniowych warchlaków (serokonwersja). Wszystkie zwierzęta z badanych grup tuczników, tj. -, 6-, -tygodniowych, były serododatnie, a średnie wartości S/P wzrastały wraz z iem badanych grup zwierząt. Na podstawie badań serologicznych w kierunku Mhp w ocenianym stadzie (ryc. ) stwierdzono obecność swoistych przeciwciał u 66,66% loch stada podstawowego oraz u 8-tygodniowych warchlaków (6,66%) i u wszystkich badanych tuczników - (,%), 6- (%) i -tygodniowych (%). Przeciwciał nie stwierdzono u 4- i 6-tygodniowych warchlaków. Serokonwersja miała miejsce w 8. tygodniu życia. W stadzie B (ryc. ) obecność swoistych przeciwciał dla PCV wykazano u 5% loch oraz u,% 4-tygodniowych prosiąt. W grupie 6-tygodniowych warchlaków nie stwierdzono przeciwciał u żadnego z badanych zwierząt. Obecność swoistych przeciwciał stwierdzono ponownie u części 8-tygodniowych warchlaków (serokonwersja) oraz we wszystkich grupach badanych tuczników. Począwszy od grupy 8-tygodniowych warchlaków odsetek seroreagentów wzrastał wraz z iem badanych zwierząt i wynosił, odpowiednio, u 8-tygodniowych,%, u -tygodniowych 5%, u 6-tygodniowych 8,%, u -tygodniowych 8,%. Obecność swoistych przeciwciał dla App w stadzie B (ryc. ) stwierdzono u 8,% loch oraz w dwóch ostatnich grupach owych tuczników 6- (,%) i - (%) tygodniowych. Serokonwersja miała miejsce w 6. tygodniu życia. Badanie w kierunku PRRSV w stadzie C (ryc. ) wykazało obecność swoistych przeciwciał u loch stada podstawowego (,%) oraz u -tygodniowych (8,%), 6-tygodniowych (%) i -tygodniowych (%) tuczników. Średnia wartość S/P u loch stada podstawowego wynosiła,4, a począwszy od grupy -tygodniowych tuczników (serokonwersja) zaczęła wzrastać wraz z iem badanych zwierząt. Obecności swoistych przeciwciał nie stwierdzono u żadnego z badanych 4-, 6-, 8-tygodniowych warchlaków PRRSV Mhp PCV App średnie S/P PRRSV Ryc.. Profil serologiczny stada C w kierunku PRRSV, Mhp, PCV i App,5,5,5 Analiza profilu serologicznego w kierunku Mhp w stadzie C (ryc. ) wykazała obecność osobników serododatnich w grupie loch stada podstawowego (%) oraz u dwóch grup tuczników 6-tygodniowych (8,%) i -tygodniowych (%). Swoistych przeciwciał nie stwierdzono u zwierząt przebywających w warchlakarni i u najmłodszej grupy tuczników (-tygodniowych). Serokonwersja miała miejsce w 6. tygodniu życia. Badanie profilu serologicznego w kierunku PCV w stadzie C (ryc. ) wykazało obecność swoistych przeciwciał u wszystkich badanych loch stada podstawowego. W grupach 4- i 6-tygodniowych warchlaków odsetek seroreagentów wynosił, odpowiednio % i 8,%. W grupie -tygodniowych 66,66%, obecność przeciwciał stwierdzono także u % badanych tuczników z grup w u 6 i tygodni. Seroreagentów nie stwierdzono w grupie 8-tygodniowych warchlaków. Serokonwersja miała miejsce w. tygodniu życia. Zgodnie z przedstawionym na ryc. profilem serologicznym omawianego stada w kierunku App, % badanych loch oraz 6- i -tygodniowych tuczników było serododatnich. Serokonwersja miała miejsce w 6. tygodniu życia. Zwierzęta z pozostałych ocenianych grup były seronegatywne. Stwierdzenie w badaniu profilu serologicznego jednego wyniku nisko dodatniego na kilkadziesiąt badanych surowic (profil serologiczny stada A) i wykazanie wyłącznie wyników ujemnych w powtórzonym po tygodniach badaniu najprawdopodobniej świadczą o nieswoistej reakcji w teście ELISA. Nie można jednak wykluczyć, że był to początek zakażenia PRRSV w stadzie (). Z analizy profilu serologicznego stad B i C w kierunku PRRSV (ryc., ) wynika, że stada te były endemicznie zakażone wirusem PRRS (niskie i średnie wartości S/P u loch stada podstawowego oraz u pozostałych badanych grup owych zwierząt) (4), jednakże w obu tych stadach krążenie PRRSV przebiegało odmiennie. W stadzie B obecność przeciwciał stwierdzono u wszystkich badanych loch. Natomiast odsetek osobników serododatnich w grupie 4-tygodniowych prosiąt wynosił,%, co świadczy o niskim poziomie przeciwciał u loch. Odsetek seroreagentów i średnia wartość S/P zaczęły wzrastać od grupy 8-tygodniowych warchlaków. Swoiste przeciwciała dla wirusa PRRS wykrywane są najwcześniej 7- dni po zakażeniu, co oznacza, że zakażenie części świń miało miejsce około tygodnia życia. Wskazuje to również, że wirus PRRS aktywnie krążył w odchowalni warchlaków. Natomiast brak obecności przeciwciał we wszystkich badanych grupach owych warchlaków w stadzie C

5 686 Med. Weter., 69 () świadczy, że w stadzie tym nie dochodziło do zakażeń pionowych i poziomych między lochami a prosiętami w porodówce oraz nie było aktywnego krążenia wirusa w odchowalni. Serokonwersja miała miejsce dopiero u -tygodniowych tuczników. Fakt ten oznacza, że do zakażenia świń najprawdopodobniej doszło około. tygodnia życia, czyli po przemieszczeniu świń do sektora tuczu. Tam warchlaki wolne od przeciwciał, wrażliwe na zakażenie PRRSV ulegały zakażeniu od przebywających w tuczarni świń (nie przestrzeganie zasady cpp-cpp). Z badania profili serologicznych stad A i C w kierunku Mhp (ryc., ) wynika, że w badanych stadach nie dochodziło do zakażeń prosiąt od loch oraz do szerzenia się zakażenia pomiędzy starszymi warchlakami a wprowadzanymi do warchlakarni prosiętami. Serokonwersję odnotowano w sektorze tuczu, w grupie -tygodniowych tuczników w stadzie A oraz w grupie 6-tygodniowych tuczników w stadzie C. Swoiste przeciwciała indukowane zakażeniem Mhp powstają po -4 tygodniach (7). Można przypuszczać, że do zakażenia świń Mhp w stadzie A dochodziło najprawdopodobniej po przemieszczeniu ich z sektora odchowu do sektora tuczu w u około 9- tygodni. Natomiast zakażenie świń w stadzie C miało miejsce około.-. tygodnia życia. Było to możliwe z powodu nie przestrzegania w obu tych gospodarstwach zasady cpp-cpp. Wrażliwe na zakażenie warchlaki najprawdopodobniej uległy zakażeniu bezpośrednio od tuczników i/lub z zanieczyszczonego mykoplazmami środowiska. Na podstawie badania profilu serologicznego stada B można przypuszczać, że do zakażenia świń Mhp dochodziło po przemieszczeniu ich z porodówki do warchlakarni w u około 4-5 tygodni. Prawdopodobieństwo takie istniało ze względu na nie przestrzeganie zasady cpp-cpp. Z analizy profili serologicznych stad A i B w kierunku PCV (ryc., ) wynika, że seropozytywne lochy przekazywały odporność bierną swojemu potomstwu, która utrzymywała się co najmniej do 4. tygodnia życia. Serokonwersję w obu badanych stadach odnotowano w grupie 8-tygodniowych warchlaków. Swoiste przeciwciała indukowane zakażeniem PCV wykrywane są dni po zakażeniu (). Fakt ten wskazuje, że do zakażenia świń doszło bezpośrednio po zaniku odporności biernej około 5. tygodnia życia. Natomiast badanie profilu serologicznego stada C w kierunku PCV (ryc. ) wskazuje, że odporność bierna utrzymywała się u znacznej części świń co najmniej do 6. tygodnia życia. Serokonwersję w tym stadzie odnotowano później niż w stadach A i B, bo w. tygodniu życia. W tym stadzie, tak jak w stadach A i B, aktywne krążenie wirusa miało miejsce w warchlakarni i tam dochodziło do zakażenia świń PCV w u około 9 tygodni życia. Analiza profili serologicznych stad A, B i C w kierunku App wskazuje, że we wszystkich stadach serokonwersja miała miejsce w grupie 6-tygodniowych tuczników. Biorąc pod uwagę, że swoiste przeciwciała po zakażeniu App pojawiają się po około -4 dniach (5), można przypuszczać, że do kontaktu zwierząt z antygenem doszło w sektorze tuczu w u około -4 tygodni życia. Podsumowując, dynamika ocenianych profili serologicznych w poszczególnych stadach różniła się mniej lub bardziej w zależności od ocenianego profilu (antygenu) oraz zasad organizacji produkcji. Można stwierdzić, że istotny wpływ na dynamikę kształtowania się profilu serologicznego w większości przypadków odgrywało nie przestrzeganie zasady cpp-cpp. Badanie profilu serologicznego, pomimo że nie wykrywa bezpośrednio obecności patogenów w stadzie, daje retrospektywny obraz kształtowania się zakażenia i/lub zakażeń w stadzie. Uzyskane wyniki potwierdzają, że podejmowanie decyzji o leczeniu, wdrażaniu programów szczepień oraz kontroli chorób w stadzie powinno być każdorazowo dostosowane do aktualnej sytuacji epizootycznej danego stada, w tym wyników badań profili serologicznych. Piśmiennictwo. Albina E., Leforban Y., Baron T., Plana Duran J., Vannier P.: An enzyme linked immunosorbent assay (ELISA) for detection of antibodies to porcine reproductive and respiratory syndrome (PRRS) virus. Ann. Rech. Vet. 99,, Crowther J. R.: The ELISA Guidebook. Human Press, Totowa, New Jersey.. Dee S. A., Joo H.: PRRS in the United States: The reeducation of the swine practitioner. J. Swine Health Prod. 995,, Fraile L., Alegre A., López-Jiménez R., Nofrarías M., Segalés J.: Risk factors associated with pleuritis and cranio-ventral pulmonary consolidation in slaughter-aged pigs. Vet. J., 84, Gottschalk M., Taylor D. J.: Actinobacillus pleuropneumoniae, [w:] B. Straw, J. Zimmerman, S. D Allaire, D. Taylor (wyd.): Diseases of Swine. Blackwell Publishing, Iowa 6, s Kluge J. P., Beran G. W., Hill H. T., Platt K. B.: Pseudobrabies (Aujeszky s Diseaese), [w:] A. Leman, B. Straw, W. Mengeling, S. D Allaire, D. Taylor (wyd.): Diseases of Swine. Iowa State University Press, Ames, Iowa 99, s Leon E. A., Madec F., Taylor N. M., Kobisch M.: Seroepidemiology of Mycoplasma hyopneumoniae in pigs from farrow-to-finish farms. Vet. Microbiol., 78, Merialdi G., Dottori M., Bonilauri P., Luppi A., Gozio S., Pozzi P., Spaggiari B., Martelli P.: Survey of pleuritis and pulmonary lesion in pigs at abattoir with a focus on the extent of the condition and risk factors. Vet. J., 9, Meyns T., Van Steelant J., Rolly E., Dewulf J., Haesebrouck F. F., Maes D.: A cross-sectional of risk factors associated with pulmonary lesions in pigs at slaughter. Vet. J., 87, Opriessnig T., Giménez-Lirola L. G., Halbur P. G.: Polymicrobial respiratory disease in pigs. Anim. Health Res. Rev.,, Pejsak Z.: Ocena profilu serologicznego. Lecznica Dużych Zwierząt 6,, 6-.. Pejsak Z., Truszczyński M.: Znaczenie badań laboratoryjnych w rozpoznawaniu chorób zakaźnych świń. Życie Wet. 6, 8, -8.. Segalés J., Rodríguez M. J., Resendes A., Balasch M., Sanz A. J., Plana- Duran J., Vento A.: Humoral immune response and correlation with viremia in pigs subclinically infected with porcine circovirus type. Internat Conf on Circoviruses, Belfast, Northern Ireland, September 5, s Truszczyński M., Pejsak Z.: ELISA w serologicznym rozpoznawaniu rozrodczo-oddechowego zespołu chorobowego świń. Monografia. Wydawnictwo PPH Eskulap, Puławy 4. Adres autora: lek. wet. Ewelina Czyżewska, Al. Partyzantów 57, 4- Puławy; ewelina.czyzewska@piwet.pulawy.pl