Udział środowiska hodowlanego w etiologii chorób świń

Transkrypt

1 Udział środowiska hodowlanego w etiologii chorób świń Zygmunt Pejsak, Artur Jabłoński Państwowy Instytut Weterynaryjny-Państwowy Instytut Badawczy w Puławach Streszczenie W artykule zwrócono uwagę na problemy związane z nieprawidłowym zarządzaniem środowiskiem hodowlanym. Niekorzystne warunki środowiskowe mogą brać udział w etiologii chorób w trzech różnych układach. Po pierwsze sprzyjając namnażaniu się drobnoustrojów chorobotwórczych w środowisku, w którym przebywają świnie. Po drugie, ograniczając sprawność barier ochronnych odporności nieswoistej. Po trzecie, osłabiając sprawność układu immunologicznego. Przedstawione parametry środowiska: nadmierna gęstość populacji, obecność zakaźnych i toksycznych czynników immunosupresyjnych w stadzie, warunki termiczne, wentylacja; mogą najbardziej oddziaływać na stan zdrowotny i efekty produkcyjne stada. Influence of environment on swine diseases etiology SUMMARY The article is characterizing the problems associated with improper management of the farm environment. The unfavorable environmental conditions may be involved in the etiology of disease in three different layouts. Firstly, favoring the multiplication of pathogens in the pig s environment. Secondly, by limiting the efficiency of nonspecific immunity. Thirdly, reducing the efficiency of the immune system. The presented parameters of the environment: high density, the presence of infectious and toxic immunosuppressive agents in the herd, thermal conditions and ventilation; can affect the health status and herd production effects. V Key words: swine disease, environment

2 2 W artykule zwrócono uwagę na problemy związane z nieprawidłowym zarządzaniem środowiskiem hodowlanym. Oddziaływanie środowiska na produkcyjność i stan zdrowotny zwierząt jest bardzo dobrze - w aspekcie naukowym - rozpracowane jednak przez zdecydowaną większość producentów świń jak i uzyskujących wynagrodzenie najczęściej z lecznictwa części lekarzy weterynarii nie zawsze doceniane. Niekorzystne warunki środowiskowe oraz związane z tym stresy oddziaływają na organizm świń w sposób bezpośredni i pośredni. Jednoznacznie wykazano wpływ stresów środowiskowych jako bezpośredniej przyczyny śmierci sercowej, wrzodów żołądka czy też nagłych padnięć związanych z jednostką chorobową określaną jako zespół stresu (porcine stres syndrome). Udowodniono również, że nadmierne stężenie amoniaku sprzyja potęgowaniu się problemów zdrowotnych związanych z zakaźnym zanikowym zapaleniem nosa. Można stwierdzić, że niekorzystne warunki środowiskowe mogą brać udział w etiologii chorób w trzech różnych układach. Po pierwsze sprzyjając namażaniu się drobnoustrojów chorobotwórczych w środowisku, w którym przebywają świnie. Po drugie, ograniczając sprawność barier obronnych organizmu dzięki którym powinien on być chroniony przed infekcją (np. nadmierne stężenie amoniaku osłabia sprawność nabłonka migawkowego w górnych drogach oddechowych). Po trzecie, osłabiając sprawność układu immunologicznego. Należy podkreślić, że każdy osobnik reaguje odmiennie na stresy środowiskowe. Odpowiedź na stres zależna jest przede wszystkim od predyspozycji genetycznych i wieku. W konsekwencji można uogólnić, że skutki oddziaływania niekorzystnych warunków środowiskowych na zwierzę są wypadkową różnych czynników środowiskowych, predyspozycji zwierzęcia oraz związanej z cechami osobniczymi jego odmiennej reakcji na stresy. Warto dodać, że podobnie jak mówimy o synergistycznym działaniu niektórych leków tak samo do czynienia mamy z nakładającym się na siebie działaniem szeregu niekorzystnych warunków środowiskowych. Przykładowo, skutki wysokiej temperatury w kojcu, w którym gęstość populacji świń mieści się w normie będą zupełnie inne od tych, które obserwować będziemy w kojcu, w którym zagęszczenie przekracza 2

3 3 wymagane parametry. Jeszcze gorsze konsekwencje przegrzania zarejestrujemy w pomieszczeniu, w którym nie doszło jeszcze do ustabilizowania hierarchii w stadzie w związku z czym zwierzęta są na etapie walk o zajęcie jak najwyższej pozycji w tym zakresie. Wybitny naukowiec angielski Done (1991 ) uważa, że w przypadku podejmowania działań związanych ze zwalczaniem chorób układu oddechowego przed zastosowaniem leków konieczne jest przeanalizowanie 20 różnych parametrów środowiskowych. Wspomniany autor uważa jednocześnie, że w zasadzie w każdym przypadku środowiskowym czynnikiem etiologicznym jest więcej niż jeden niekorzystny parametr. Poniżej przedstawiono parametry środowiska, które w określonych niekorzystnych sytuacjach mogą najbardziej oddziaływać na stan zdrowotny i efekty produkcyjne stada. 1. Nadmierna gęstość populacji. Ponad normatywna gęstość w grupach prosiąt, warchlaków i tuczników jest ważną przyczyną postępującego różnicowania wagowego zwierząt, technopatii związanej z obgryzaniem uszu i ogonów oraz szybkiego szerzenia się przede wszystkim, chorób układu oddechowego. Konsekwencją nadmiernego zagęszczenia wśród starszych tuczników bywają wybuchy ostrej postaci różycy lub pleuropneumonii. Dyskomfort związany z ograniczoną powierzchnią legowiskową doskwiera głównie prosiętom, warchlakom, tuczników czy luźnym lub prośnym lochom odstającym wagowo od pozostałych świń w grupie. Prowadzi to do postępującego różnicowania się masy ciała między najsilniejszymi a najsłabszymi zwierzętami w grupie. Zbyt małe kojce na porodówkach, są jedną z ważnych przyczyn zwiększonego odsetka przygnieceń prosiąt. Ponad normatywne zagęszczenie, o co najmniej 5%, ogranicza dynamikę przyrostów m.c., co najczęściej związane jest z ograniczonym dostępem do paszy. Uważa się, że wpływ na ograniczone przyrosty może mieć zmniejszony apetyt świń przebywających w długo utrzymującym się stresie związanym z nadmiernym zagęszczeniem. Szczególnie niekorzystne konsekwencje zagęszczenia rejestruje się w miesiącach letnich, dlatego w tym czasie należy poprawić komfort zwierząt w omawianym zakresie. Zagęszczenie zwierząt ma ważne znaczenie w sektorze rozrodu. Wykazano, że w grupach loszek, w których powierzchnia na świnię wynosiła 1 metr 2 odsetek loszek wykazujących objawy rujowe był wyraźnie niższy niż tam gdzie powierzchnia ta wynosiła 2 m 2. Wśród samic odchowywanych w nadmiernym zagęszczeniu poziom 3

4 4 kortykosteroidów (hormonów związanych ze stresem) był wyraźnie wyższy niż u loszek utrzymywanych w komforcie. Długotrwały stres związany z nadmiernym zagęszczeniem z pewnością niekorzystnie wpływa na rozród. Uważa się, że w przypadku grupowego utrzymywania samic powierzchnia kojca przypadająca na jedną świnię powinna wynosić co najmniej 2 m 2. Omawiając niniejszy problem warto pamiętać, że ważna jest nie tylko wielkość powierzchni legowiskowej ale także jej szeroko pojęta jakość. Ważnym elementem jest wielkość grupy świń. Wykazano, że w przypadku tuczników, odchowywanych w dobrze zarządzanych chlewniach, w tym tam gdzie nie ma problemów z dostępem do paszy, nie obserwuje się niekorzystnego wpływu wielkości grupy do chwili gdy jej liczebność nie przekracza 40 osobników W tuczarniach, w których zamontowane są automaty do karmienia świń na jedno miejsce nie powinno przypadać więcej niż 4 tuczniki. Tam gdzie świnie karmione są z koryt długość koryta przypadająca na jedno zwierzę powinna wynosić około 35 cm w odniesieniu do tuczników, 25 cm w dla warchlaków i 14 cm dla prosiąt odsadzonych. Tabela 1. Kategoria Prosięta dniowe dniowe dniowe Lochy: - niskoprośne - karmiące Temperatura w o C min. opt. max. Warchlaki dniowe Tuczniki: - 65 kg Obecność zakaźnych i toksycznych czynników immunosupresyjnych w stadzie. Program zwalczania choroby w stadzie musi uwzględnić obecność innych, najważniejszych poza środowiskowymi czynników immunosupresyjnych. Pod uwagę należy wziąć przed wszystkim: cirkowirusy (PCV2), wirus PRRS (PRRSV), bakterie Mycoplama hyopneumoniae (M. hyopneumoniae) i niektóre mykotoksyny. Brak stabilizacji immunologicznej stada w zakresie wymienionych czynników decyduje między innymi o mniej efektywnym od spodziewanego - stosowaniu szczepionek. 4

5 5 Zarządzanie produkcją w chlewniach w których występują wymienione wyżej czynniki immunosupresyjne powinno być ukierunkowane na ochronę przede wszystkim młodych organizmów przed ich patogennym działaniem. Należy pamiętać o tym, że w im późniejszym wieku dojdzie do zakażenia świń tym mniejsze będą tego niekorzystne konsekwencje. Ważna jest również taka organizacja produkcji, która ograniczy możliwości intensywnego namnażania się i krążenia wymienionych mikroorganizmów. Osiąga się to przede wszystkim poprzez odpowiednio zorganizowaną aklimatyzację lub szczepienie nowo wprowadzonych zwierząt do stada, wszystkimi tym szczepionkami, które stosowane są w chlewni. 3. Warunki termiczne. Niekorzystne warunki termiczne są jednym z najczęstszych stresów oddziaływujących na świnie. Prosięta ssące oraz prosięta w okresie około 2 tygodni po odsadzeniu są szczególnie wrażliwe na stres cieplny co wynika z faktu, że ich układ termoregulacyjny wykształca się dopiero po 3 tygodniu życia. Dlatego też ta grupa wiekowa świń szczególnie gwałtownie reaguje na niekorzystna temperaturę środowiska. Oziębieniu powłok towarzyszy ich niedokrwienie i niedotlenienie, co istotnie zmniejsza odporność tkankową. Ochłodzenie organizmu prowadzi do wzmożonych procesów spalania węglowodanów, czego następstwem jest hiperglikemia z następową hipoglikemią i śpiączką. Śpiączka u osesków jest przyczyną zaburzeń w ssaniu. Wykazano, że w prawidłowych warunkach cieplnych w pierwszym dniu życia prosięta wypijają od 300 do 500 ml siary. W przypadku gdy rodzą się w niedogrzanym środowisku wypijają zaledwie ml siary. Ograniczone pobieranie siary, a wraz z nią immunoglobulin i innych komórek odpornościowych w sposób zasadniczy wpływa na poziom odporności biernej prosiąt. Nie wyssanie odpowiedniej ilości siary przez oseski prowadzić może do zapaleń gruczołu mlekowego. W przypadku oziębienia noworodków spada poziom hemoglobiny we krwi co powoduje niedotlenienie tkanek m.in. ścian jelit. Sprzyja to, w przewodzie pokarmowym, rozwojowi procesu chorobowego w ślad za ewentualnymi infekcjami bakteryjnymi i wirusowymi. Warto pamiętać, że utrata ciepła z organizmu prosiąt może ulec gwałtownemu zwiększeniu nawet w temperaturach optymalnych ale, przy dużym ruchu powietrza (np. w kojcach pod wentylatorami, nieszczelnymi oknami czy drzwiami). Niezwykle niekorzystne jest zmoczenie prosiąt zimna wodą. Dużym błędem jest mycie kojców w których przebywają oseski wodą. Zmoczenie prosiąt wzmaga utratę ciepła o około 30%. 5

6 6 Aby wyrównać straty ciepła będące konsekwencją zmoczenia prosiąt temperatura powietrza musi wzrosnąć o 8 stopni C. Tuczniki. W odniesieniu do świń starszych optymalizacja termiczna środowiska wynika przede wszystkim z potrzeby efektywnego wykorzystania paszy, optymalizacji dziennych przyrostów m.c. i zabezpieczenia przed stresem sprzyjającym, w tym przypadku, ujawnieniu się chorób układu oddechowego. Dla przykładu spadek temperatury o 1 stopień C poniżej dolnej temperatury krytycznej dla danej grupy wagowej świń może spowodować spadek dziennych przyrostów m.c. o gram. Zużycie paszy wzrasta w tym przypadku o g na przyrost kg m.c. Przy temperaturach wyższych od górnej temperatury krytycznej świnie reagują niższymi przyrostami dziennymi m.c. średnio o 40 gram dziennie na 1 stopień C powyżej górnej temperatury krytycznej Lochy. Wysoka temperatura oddziaływująca na samice karmiące, co ma miejsce najczęściej, na porodówce, prowadzi do dysfunkcji hormonalnej oraz ograniczonego spożycia paszy. Wpływa to istotnie na obniżenie mleczności. Wykazano, że wzrost temperatury na porodówce o 1 stopień C, powyżej 18 stopni C ( optymalna temperatura dla loch) powoduje spadek mleczności o 0,12 kg/ dzień. Obniżeniu ulega również wartość immunologiczna siary. Parametry dotyczące ciepłoty pomieszczeń w odniesieniu do poszczególnych grup świń przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Masa świń (kg) Wydajność wentylacji (m3/min) zimą latem Lochy lub knury Wentylacja. W tym zakresie praktyczna wiedza lekarzy weterynarii jest zazwyczaj szczątkowa. Należy pamiętać, że wentylacja należy do podstawowych funkcji mikroklimatycznych pomieszczeń dla świń. Od intensywności wymiany powietrza (tabela 3.) zależy układ parametrów termiczno- wentylacyjnych, a także stopień zanieczyszczenia powietrza CO2, NH3, pyłami i bakteriami. Przy ocenie sprawności wentylacji należy pamiętać, że w okresie jesieni, zimy i wczesnej wiosny 6

7 7 przy niskich temperaturach zwiększenie wentylacji bez dogrzania budynków, nie prowadzi do obniżenia wysokiej wilgotności względnej, a jedynie powoduje obniżenie temperatury powietrza, co stwarza niekorzystny układ warunków termicznowilgotnościowych ujemnie wpływający na zdrowotność i produkcyjność zwierząt. W naszym klimacie w wymienionych okresach przy prawidłowej wymianie powietrza konieczne jest dogrzanie pomieszczeń. Jest to szczególnie ważne w warchlakarniach. Tabela 3. Masa świń (kg) Powierzchnia podłogi (m 2 /zwierzę) < 10 0, , ,65 locha w kojcu grupowym 2,25 Knur 6 kojec porodowy 3,5 Reasumując, zarówno lekarze weterynarii, jak i producenci i hodowcy, muszą zdawać sobie sprawę z wpływu gwałtownie zmieniających się zasad chowu świń na zmiany w zakresie przyczyn i mechanizmów wpływających na ujawnianie się problemów zdrowotnych przede wszystkim w średnio- i wielkotowarowych fermach trzody chlewnej. Wieloczynnikowość problemów determinuje złożoność działań, które muszą być podjęte do ich rozwiązania. Oczywistym jest, że bez szczepionek i leków, narastających problemów nie da się rozwiązać. Należy jednak podkreślić, że nie możliwe jest uporanie się w sposób satysfakcjonujący i uzasadniony ekonomicznie, z wpływającymi na opłacalność produkcji chorobami świń, bez istotnego udziału lekarzy weterynarii we właściwym zarządzaniu stadem loch i środowiskiem, w którym przebywają zwierzęta. Powyższe jest związane - niestety ze zwracaniem uwagi zarządzającym na błędy przez nich popełniane. Nie docenianie tego niezwykle ważnego elementu w wielu przypadkach decyduje o wysokich kosztach produkcji, a niekiedy wręcz jej nieopłacalności. 7

8 8 Z pewnością nie przypadkowo prowadzona przez stosowne organizacje w Unii Europejskiej specjalizacja z zakresu chorób świń określana jest mianem European College of Pig Heath Management (ECPHM) Europejska Szkoła Specjalistów z Zakresu Zarządzania Zdrowiem Świń Piśmiennictwo u autora i w redakcji 8