OBSZARY CHRONIONE W GRANICACH LUBELSKIEGO ZAGŁĘBIA WĘGLOWEGO POTENCJALNA BARIERA ZAGOSPODAROWANIA ZŁÓŻ

Transkrypt

1 GÓRNICTWO ODKRYWKOWE OBSZARY CHRONIONE W GRANICACH LUBELSKIEGO ZAGŁĘBIA WĘGLOWEGO POTENCJALNA BARIERA ZAGOSPODAROWANIA ZŁÓŻ PROTECTED AREAS WITHIN THE LUBLIN COAL BASIN - POTENTIAL BARRIER OF DEPOSITS DEVELOPMENT Edyta Sermet - AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, WGGiOŚ, KGZiG, Kraków W artykule przedstawiono formy ochrony przyrody ustanowione na obszarze udokumentowanych złóż Lubelskiego Zagłębia Węglowego oraz omówiono jego pozycję geologiczną i warunki hydrogeologiczne. Sieć obszarów chronionych w granicach LZW tworzą: park narodowy, parki krajobrazowe, obszary Natura 2000, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody. Znaczna część powierzchni LZW, to tereny objęte ochroną. Największe, zwarte, łączące się ze sobą obszary zlokalizowane są w północnej, północno-wschodniej i centralnej części zagłębia. Występowanie obszarów chronionych w LZW może stanowić poważne bariery lub ograniczenia w zagospodarowaniu złóż różnych kopalin, w tym w pierwszej kolejności złóż węgla kamiennego. Słowa kluczowe: Lubelskie Zagłębie Węglowe, złoża, ochrona środowiska This paper presents forms of environmental protection areas established on the reported reserves of Lublin Coal Basin and discusses its geological position and hydrogeological conditions. Network of protected areas within the LCB consists of: national park, landscape parks, Natura 2000 protected landscape areas, nature reserves. Much of the surface of LCB include the protected areas. The largest, compact, linking together areas are located in the northern, north-eastern and central part of the basin. The presence of protected areas in LCB can be significant barriers or limitations in the use of various mineral deposits, including the first coal deposits. Key words: Lublin Coal Basin, deposits, environmental protection Wstęp Lubelskie Zagłębie Węglowe (LZW) jest obszarem o zróżnicowanych, w tym bardzo cennych walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Wyrazem uzasadnionej troski o prawidłową ochronę środowiska było objęcie znacznej części LZW obszarami prawnie chronionymi tzn. wielkoobszarowymi (wielkoprzestrzennymi) formami ochrony przyrody. Należą do nich Poleski Park Narodowy, parki krajobrazowe, rezerwaty, ostoje NATURA 2000 i obszary chronionego krajobrazu. Granice wielu obszarów chronionych pokrywają się. Podejmowanie działalności górniczej jest wykluczone w parku narodowym i rezerwacie przyrody, zaś inne formy ochrony wymagają spełnienia specjalnych wymagań odnośnie ochrony środowiska, np. zasady kompensacji przyrodniczej przy projektowaniu wydobycia kopalin w obszarach NATURA Procedury uzyskiwania decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych eksploatacji są bardzo żmudne i czasochłonne. W warunkach dyskusji o społecznej odpowiedzialności górnictwa formułuje się zarazem apele o wypracowanie mądrego kompromisu pomiędzy potrzebami ochrony środowiska, a koniecznością uznania bezpieczeństwa surowcowego kraju za interes nadrzędny. Złoża węgla kamiennego w LZW, udokumentowane w kategoriach A C 2 zajmują powierzchnię około tysiąca km 2, a ich zasoby bilansowe stanowią ponad 21% krajowych zasobów. Do chwili obecnej funkcjonuje tylko jedna kopalnia (Lubelski Węgiel Bogdanka SA), ale plany zagospodarowania pozostałych dziesięciu złóż nabierają coraz bardziej realnych kształtów. Nie wyklucza się również w przyszłości lepszego rozpoznania obszarów występowania karbonu produktywnego, poza obecnymi granicami LZW. W obrębie zagłębia znane są ponadto inne złoża, głównie przypowierzchniowe, eksploatowane odkrywkowo, prowadzone są także poszukiwania węglowodorów. Występowanie obszarów chronionych w LZW może stanowić poważne bariery lub ograniczenia w zagospodarowaniu złóż różnych kopalin, w tym w pierwszej kolejności złóż węgla kamiennego. Pozycja geograficzno-gospodarcza Ziemia Lubelska położona jest między rzekami Bug (na wschodzie), a Wisłą (na zachodzie), w obrębie prowincji Niż 122

2 GÓRNICTWO ODKRYWKOWE Środkowoeuropejski, Niż WschodnioBiałoruski, Wyżyny Poleskie oraz Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem Zachodnim i Północnym [4]. Na rozwój gospodarczy Lubelszczyzny wpływa w głównej mierze rolnictwo (występują tu bardzo dobre gleby np. czarnoziemy, rędziny, mady), przemysł budowlany, wydobywczy bazujący na lokalnych złożach surowców mineralnych oraz przemysł maszynowy. Klimat kształtowany jest przez masy powietrza kontynentalnego i oceanicznego. Charakteryzują go mroźne zimy, długie, bardzo ciepłe lata, a także duże wahania temperatur i umiarkowane opady ( mm/rok). Okres wegetacji trwa około 210 dni. Lubelskie to także region atrakcyjny dla turystów. Ciekawe miejsca, ważne zabytki (np. Zamość wpisany na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO), liczne piesze i rowerowe szlaki, walory turystyczne i przyrodnicze zapewniają bogactwo wrażeń i bezpośredni kontakt z naturą. Lubelskie Zagłębie Węglowe usytuowane jest w centralnej części województwa lubelskiego i zajmuje niemal 4% jego powierzchni. LZW obejmuje cztery makroregiony (tab.1): - w północno-zachodniej części województwa równinną, z polodowcowymi wyniesieniami Nizinę Południowopodlaską (318.9), - w północno-wschodniej części Zachodnie (845.1) i Wołyńskie (845.3) teren raczej płaski z licznymi jeziorami, bagnami i torfowiskami, - w środkowym i południowo-zachodnim obszarze Wyżynę Lubelską (343.1) z charakterystycznymi dla tego terenu wąwozami lessowymi [4]. Złoża węgla kamiennego udokumentowane są na obszarze 23. gmin, w obrębie 5. powiatów: chełmskiego, lubartowskiego, łęczyńskiego, parczewskiego i włodawskiego. O bogactwie surowcowym Lubelszczyzny decyduje nie tylko węgiel kamienny, ale również złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, torfów, margli, kredy, wapieni i opok, glin, iłów oraz kruszywa naturalnego (głównie piasków). Zarys budowy geologicznej Na zróżnicowanie budowy geologicznej i rzeźby terenu regionu wpłynęły liczne i długotrwałe procesy geologiczne, kształtujące występujące na obszarze województwa różnowiekowe (od proterozoiku po czwartorzęd) skały. Do wyznaczenia hipotetycznego zasięgu lubelskiego basenu karbońskiego (odkrycia LZW) doprowadziły prace J. Samsonowicza oraz badania geologiczne prowadzone na Wyżynie Lubelskiej, Podlasiu i Wołyniu. Na ich podstawie określono kształt LZW. Jest to pas (około 180 km x km) o powierzchni niemal 9 tys. km2. W wyznaczonym w obrębie basenu obszarze złożowym, tzn. takim w którym grubość nadkładu nie przekracza 750 metrów, udokumentowano z różną dokładnością rozpoznania w kategoriach od C2 do A 11 złóż (rys. 1). Rys.1. Rozmieszczenie złóż węgla kamiennego w Lubelskim Zagłębiu Węglowym (wg [1]) Fig.1. Map of hard coal deposits in the Lublin Coal Basin (after [1]) 123

3 GÓRNICTWO ODKRYWKOWE Tab.1. Regiony fizyczno-geograficzne w obrębie LZW Tab.1. Physical and geographical regions inside LCB Lp. Mezoregion/ mezoregionu Makroregion/ makroregionu Podprowincja/ podprowincji Prowincja/ prowincji Region Złoża 1 Wysoczyzna Lubartowska/ Nizina Południowopodlaska/ Niziny Środkowopolskie/ 318 Niż Środkowoeuropejski/31 Wysoczyzny staroglacjalne (bezjeziorne) Kolechowice Nowe 2 Zaklęsłość Sosnowicka/ Zachodnie/ Obniżenia, kotliny, większe doliny i równiny akumulacji wodnej (częściowo z wydmami) Orzechów, Ostrów, Kolechowice Nowe 3 Garb Włodawski/ Zachodnie/ Wysoczyzny staroglacjalne (bezjeziorne) Orzechów 4 Równina Łęczyńsko- Włodawska/ Zachodnie/ Obniżenia, kotliny, większe doliny i równiny akumulacji wodnej (częściowo z wydmami) Chełm II, Lublin: K-3, K-4-5, K-6-7, K-8, K-9, Bogdanka, Sawin, Orzechów, Ostrów, Kolechowice Nowe, 5 Obniżenie Dorohuckie/ Wołyńskie/ Obniżenia, kotliny, większe doliny i równiny akumulacji wodnej (częściowo z wydmami) Chełm II, Lublin K-3, Lublin K-4-5, Lublin K-6-7, Bogdanka, 6 Pagóry Chełmskie/ Wołyńskie/ Wyżyny z przewagą skał bezwęglanowych Chełm II, Sawin, Lublin K-8, Lublin K Działy Grabowieckie/ Wyżyna Lubelska/ Wyżyna Lubelsko- Lwowska/ 343 Wyżyny Polskie/34 Wyżyny z przewagą pokryw lessowych Chełm II Zagłębie zlokalizowane jest w brzeżnej strefie platformy wschodnioeuropejskiej. Skały podłoża krystalicznego (m.in. amfibolity, gnejsy) występują na znacznych głębokościach, pod grubym płaszczem osadów młodszych zbudowanych głównie z osadów karbonu, jury, kredy, trzecio- i czwartorzędowych. Najlepiej rozpoznany jest karbon górny (namur, westfal). Wydzielono w nim warstwy lubelskie, kumowskie, bużańskie i komarowskie. Najbardziej węglozasobną jest formacja lubelska. Buduje ją seria osadów iłowcowo-mułowcowych z licznymi cyklotemami węglowymi i występującymi podrzędnie piaskowcami oraz ze sferosyderytami. Osady warstw lubelskich zawierają od 16 do 49 wkładek węgla o miąższościach 0,1 3,7 metra. Karbon przykrywa zmiennej grubości nadkład, wzrastający z NE (kilkaset metrów) na SW (ponad kilometr). Budują go klastyczne i węglanowe utwory jury środkowej górnej. Są to margle, wapienie kredopodobne, wapienie piaszczyste. Nad osadami jury występują piaski kredy, lokalnie piaski trzeciorzędowe oraz piaski i gliny zwałowe czwartorzędu. Obszar LZW znajduje się na tzw. podniesieniu łukowsko- -hrubieszowskim. Rozciągłość warstw lubelskich ma kierunek NW SE. Uskoki mają przebieg NW SE i NE SW i tną omawiany teren na szereg bloków tektonicznych [5, 2, 6]. Warunki hydrogeologiczne zagłębia Na terenie LZW, podobnie jak w całym województwie lubelskim, sieć rzeczna jest słabo rozwinięta. Znaczący rezerwuar wody stanowią objęte różnymi formami ochrony jeziora poleskie. Ujemny wpływ na wody powierzchniowe mają przede wszystkim zanieczyszczenia i skażenia antropogeniczne (również rolnicze). Działalność górnicza może powodować 124

4 GÓRNICTWO ODKRYWKOWE Rys. 2. Formy ochrony środowiska w granicach LZW Fig.2. Forms of environmental protection within the LCB obniżenia zwierciadła wód podziemnych, a także zmiany ich chemizmu np. poprzez inﬁltrację zanieczyszczonych wód spływających z hałd. Z uwagi na bardzo duże zasoby dyspozycyjne (1050 tys. m3/d), wysoką klasę czystości wód (Ic wody nieznacznie zanieczyszczone, łatwe do uzdatnienia; Ia, Ib wody bardzo czyste i czyste do użytku bez uzdatniania) w osadach kredy górnej utworzony został Główny Zbiornik Wód Podziemnych nr 407 Chełm-Zamość. Jest to duży zbiornik o charakterze szczelinowo-porowym i powierzchni 8800 km2. Obok GZWP nr 406 stanowi on na Lubelszczyźnie jedno z podstawowych źródeł zaopatrzenia ludności w wodę. Brak warstwy izolującej na wychodniach utworów górnokredowych stanowi potencjalne źródło zanieczyszczenia wód zbiornika [2]. Udokumentowane złoża LZW znajdują się w obrębie GZWP 407. Należy jednak podkreślić, że prowadząca wydobycie kopalnia Bogdanka znajduje się z dala od istniejących w obrębie zbiornika ujęć wód podziemnych. Uwarunkowania środowiskowe Sieć obszarów chronionych w granicach LZW tworzą: park narodowy, parki krajobrazowe i ich otuliny, obszary Natura 2000, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody (tab. 2). Tylko jedno Lublin K-3 spośród 11 udokumentowanych na Lubelszczyźnie złóż węgla kamiennego znajduje się poza strefą obszarów chronionych. Niemal 35-40% powierzchni LZW, to tereny objęte ochroną. Największe, zwarte, łączące się ze sobą obszary zlokalizowane są w północnej, północno-wschodniej i centralnej części zagłębia. Obejmują swym zasięgiem praktycznie cały teren złoża Orzechów, znaczne części złóż Ostrów, Sawin, Lublin K-9. Są to Poleski Park Narodowy (PPN), Poleski Park Krajobrazowy, obszary Natura 2000 OSO i SOO, Poleski Obszar Chronionego Krajobrazu (rys. 2). Od połowy roku 1990 części niezagospodarowanych złóż Sawin i Orzechów znalazły się w obrębie najbardziej restrykcyjnej formy ochrony przyrody, kiedy to został utworzony PPN. PPN to park o charakterze wodno-torfowiskowym, powierzchni około 10 km2, z otuliną obejmującą obszar ponad 13,5 km2. W roku 2002 Poleski Park Narodowy otrzymał od UNESCO status Rezerwatu Biosfery Zachodnie. Rezerwaty przyrody to druga spośród form ochrony środowiska naturalnego, w obrębie których, w myśl ustawy o ochronie przyrody, eksploatacja nie jest możliwa. Wyjątek stanowią sytuacje, kiedy wydobycie było prowadzone przed ustanowieniem rezerwatu. Na omawianym obszarze zlokalizowane są 4 rezerwaty: Jezioro Brzeziczno (w obrębie udokumentowanego złoża Orzechów), Jezioro Świerszczów (w rejonie złóż Lublin K-9, Lublin K-6-7) oraz Bachus i Serniawy (na terenie złoża Sawin). Parki krajobrazowe (PK) w obrębie LZW znajdują się w jego północno- i południowo-wschodniej części. Utworzone tu zostały: PK Pojezierze Łęczyńskie, Poleski i Chełmski PK. 125

5 GÓRNICTWO ODKRYWKOWE Tab.2. Formy ochrony przyrody na terenie LZW Tab.2. Forms of environmental protection in the LCB Nazwa złoża Kolechowice Nowe Ostrów Orzechów Bogdanka Sawin Forma ochrony przyrody Natura PLB Dolina Tyśmienicy; PLB Lasy Parczewskie, PLH Ostoja Parczewska; PLH Maśluchy; Poleski OChK Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie, Natura PLB, PLH Brzeziczno Poleski Park Narodowy, Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie; Poleski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie, Natura PLB, PLH Wrzosowisko w Orzechowie, PLH Ostoja Poleska, PLH Jeziora Uściwierskie, PLH Jelino Rezerwat przyrody Jezioro Brzeziczno, Poleski OChK Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie, Natura PLB, PLH Jeziora Uściwierskie Poleski Park Narodowy, Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie, Chełmski Park Krajobrazowy, Natura PLB Bagno Bubnów; PLB, PLH Ostoja Poleska, PLH Jeziora Uściwierskie, PLH Bachus, PLH Serniawy, Rezerwaty przyrody Serniawy i Bachus,, Poleski OChK, Poleski OChK Lublin K-3 Lublin K-4-5 Lublin K-6-7 Lublin K-8 Lublin K-9 Chełm II Natura 2000 PLH Dobromyśl Rezerwat przyrody Jezioro Świerszczów Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie, Natura PLB, PLH Jeziora Uściwierskie Rezerwat przyrody Jezioro Brzeziczno, Poleski OChK Natura 2000 PLH Dobromyśl, PLH Pawłów, PLH Torfowisko Sobowice, PLH Nowosiółki (Julianów), Pawłowski OChK, Swoim zasięgiem obejmują części złóż Kolechowice Nowe, Ostrów, Bogdanka, Lublin K-9, Orzechów, Sawin. Zgodnie z przepisami dotyczącymi ochrony środowiska naturalnego, prowadzenie eksploatacji systemem podziemnym zaliczane jest do przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko. W takich sytuacjach bezwzględnie wymagane jest przeprowadzenie oceny oddziaływania inwestycji na środowisko (OOŚ). Wydobywanie kopalin w małych kopalniach odkrywkowych (tzn. na powierzchni obszaru górniczego mniejszej niż 25 ha), w granicach parków krajobrazowych, nie jest wykluczone, jednak wymagane jest podobnie jak w przypadku wydobycia spod ziemi - przeprowadzenie OOŚ. Od wyniku OOŚ zależy wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach eksploatacji (realizacji przedsięwzięcia). Równie duży problem stanowią ograniczenia w przypadku próby podjęcia eksploatacji na obszarach chronionego krajobrazu (OChK). Konieczne jest przeprowadzenie OOŚ. Po stwierdzeniu braku wpływu na przyrodę wydobycie kopaliny jest możliwe, bez względu na wielkość obszaru górniczego. W granicach Lubelskiego Zagłębia Węglowego ustanowione zostały 3 OChK-i, które zajmują około 10% powierzchni, obejmując swym zasięgiem części złóż Chełm II, Lublin K-4-5, Lublin K-8, Lublin K-6-7, K-9, Sawin, Bogdanka, Kolechowice Nowe oraz Orzechów. Spośród 71 obszarów naturowych wyznaczonych w województwie lubelskim 17 (13 SOO i 4 OSO) znajduje się w granicach LZW (tab. 2, rys. 2). Na terenach, które zostały objęte siecią Natura 2000 teoretycznie mogą być realizowane wszystkie rodzaje przedsięwzięć (również eksploatacja kopalin) pod warunkiem, że inwestycja taka nie będzie znacząco negatywnie oddziaływać na rejon, dla którego ustanowiono obszar Natura 2000 oraz wykonana zostanie kompensacja przyrodnicza. Podsumowanie W województwie lubelskim, charakteryzującym się różnorodnością krajobrazu i licznymi walorami przyrodniczymi, w celu ich ochrony ustanowiono niemal 2000 różnych form ochrony środowiska naturalnego o różnym stopniu restrykcji z uwagi na możliwość prowadzenia w nich działalności gospodarczej (2 parki narodowe, 87 rezerwatów przyrody, 17 parków krajobrazowych, 17 obszarów chronionego krajobrazu, 71 obszarów Natura OSO i 48 SOO-, 1500 pomników przyrody, 4 stanowiska dokumentacyjne, 148 użytków ekologicznych, 2 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, 317 stref ochrony gatunkowej roślin i zwierząt). Spośród wymienionych form ochrony, w granicach LZW występuje m.in. 1 park narodowy, 4 rezerwaty przyrody, 3 parki krajobrazowe, 3 OChK-i oraz 17 obszarów naturowych. Ochrona walorów krajobrazowo-przyrodniczych stanowi potencjalne źródło ograniczenia dostępności złóż węgla kamiennego, a także około 70 złóż przypowierzchniowych przeznaczonych do eksploatacji sposobem odkrywkowym, 126

6 GÓRNICTWO ODKRYWKOWE udokumentowanych w obszarze Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Przy obecnych uwarunkowaniach prawnych dotyczących ochrony środowiska wątpliwe wydaje się zagospodarowanie złoża Orzechów niemal cały jego obszar objęty jest różnymi, często nakładającymi się na siebie, wielkoobszarowymi formami ochrony przyrody oraz części złoża Sawin, w rejonie w którego ustanowiony został Poleski Park Narodowy. Pozostałe spośród udokumentowanych i niezagospodarowanych złóż węgla kamiennego teoretycznie mogą zostać wykorzystane gospodarczo, jednak z uwagi na ich konfliktowość zagospodarowanie będzie wymagało spełnienia specjalnych warunków dotyczących ochrony przyrody. Należy mieć nadzieję, że ochrona środowiska nie przyćmi ochrony złóż kopalin stanowiących nieodnawialny element jego zasobów i decydujący o zapewnieniu bezpieczeństwa surowcowego kraju. Pracę wykonano w ramach zadania badawczego pt Opracowanie technologii zgazowania węgla dla wysokoefektywnej produkcji paliw i energii elektrycznej finansowanego przez NCBR w ramach strategicznego programu badań naukowych i prac rozwojowych pt.: Zaawansowane technologie pozyskiwania energii oraz częściowo w ramach prac statutowych AGH. Literatura [3] [4] [5] [6] Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31.XII PIG-PIB, Warszawa, 2011 Janik T. & Kozek B. Warunki geologiczno-górnicze występowania i eksploatacji węgla kamiennego w Lubelskiem Zagłębiu Węglowym. W: Harasimiuk M. i in. [red.] - Budowa geologiczna regionu lubelskiego i problemy ochrony litosfery. Wyd. Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2007 Kleczkowski A.S. [red.] Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1: Wyd. AGH, Kraków, 1990 Kondracki J. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 2002 Kozłowski S. Surowce mineralne środkowowschodniej Polski. Wyd. Geol., Warszawa, 1984 Sermet E., Górecki J. - Podstawowe kryteria możliwości podziemnego zgazowania węgla w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Zeszyty Naukowe IGSMiE PAN, Kraków, 2012 fot. A. Różycki [1] [2] Durne Bagno. Torfowisko wysokie kontynentalne 127