POSTĘPOWANIE SĄDOWE W SPRAWACH Z ZAKRESU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH. Magdalena Klimas

Transkrypt

1

2

3 POSTĘPOWANIE SĄDOWE W SPRAWACH Z ZAKRESU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Magdalena Klimas Warszawa 2013

4 Stan prawny na 31 stycznia 2013 r. Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Marzena Molatta Opracowanie redakcyjne Izabela Ratusińska Łamanie Wolters Kluwer Polska Układ typograficzny Marta Baranowska Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN ISSN Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax księgarnia internetowa

5 Spis treści Wykaz skrótów / 13 Wstęp / 17 Rozdział 1 System ubezpieczenia społecznego / Uwagi wstępne / Podstawowe akty / Zasady systemu ubezpieczeń społecznych / Uwagi ogólne / Zasada przymusu / Zasada powszechności / Zasada równego traktowania ubezpieczonych / Zasada gwarantowania przez państwo wypłacalności świadczeń / Zasada wzajemności / System finansowy ubezpieczeń społecznych / Uwagi ogólne / Fundusz Ubezpieczenia Społecznego / Fundusz Rezerwy Demograficznej / Otwarte fundusze emerytalne / Obowiązek ubezpieczenia społecznego / Uwagi wstępne / Zakres podmiotowy obowiązku ubezpieczenia społecznego / Uwagi ogólne / Pracownicy / Osoby wykonujące pracę nakładczą / Członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych / 31 5

6 Spis treści Zleceniobiorcy i osoby z nimi współpracujące / Osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą oraz osoby z nimi współpracujące / Uwagi ogólne / Osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych / Twórcy i artyści / Osoby wykonujące wolny zawód / Wspólnicy / Osoby prowadzące niepubliczną szkołę, placówkę lub ich zespół, na podstawie przepisów o systemie oświaty / Osoby współpracujące / Inne podmioty / Posłowie i senatorowie / Stypendyści sportowi oraz słuchacze Krajowej Szkoły Administracji Publicznej / Osoby wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania / Osoby bezrobotne oraz osoby pobierające stypendium / Duchowni / Żołnierze / Funkcjonariusze Służby Celnej / Osoby przebywające na urlopach wychowawczych lub pobierające zasiłek macierzyński / Osoby pobierające świadczenie socjalne oraz zasiłek socjalny / Osoby pobierające świadczenie szkoleniowe / 46 Zakres przedmiotowy obowiązku ubezpieczenia społecznego / Uwagi ogólne / Ubezpieczenie emerytalne i rentowe / Uwagi ogólne / 48 6

7 Spis treści Podmioty / Świadczenia z ubezpieczenia emerytalnego / Uwagi ogólne / Emerytura dla urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. / Emerytura dla urodzonych po 31 grudnia 1948 r. / Świadczenia z ubezpieczenia rentowego / Uwagi ogólne / Renta z tytułu niezdolności do pracy / Renta szkoleniowa / Renta rodzinna / Zasiłek pogrzebowy / Ubezpieczenie chorobowe / Uwagi ogólne / Podmioty / Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego / Uwagi ogólne / Zasiłek chorobowy / Świadczenie rehabilitacyjne / Zasiłek wyrównawczy / Zasiłek macierzyński / Zasiłek opiekuńczy / Ubezpieczenie wypadkowe / Uwagi ogólne / Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego / Uwagi ogólne / Zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne / Jednorazowe odszkodowanie / Pozostałe świadczenia / 67 Ubezpieczenie społeczne rolników / Uwagi ogólne / Zakres podmiotowy ubezpieczenia społecznego rolników / Świadczenia z rolniczego ubezpieczenia społecznego / Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego / 69 7

8 Spis treści Świadczenie z ubezpieczenia emerytalno-rentowego / 71 Rozdział 2 Zakres spraw rozpoznawanych według przepisów o postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / Uwagi wstępne / Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych w rozumieniu art k.p.c. / Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych w rozumieniu art k.p.c. / Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych w orzecznictwie Sądu Najwyższego / Sprawy, w których nie przysługuje odwołanie / 86 Sprawy, do których stosuje się przepisy o postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / 90 Rozdział 3 Charakter spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych / Uwagi wstępne / Pojęcie sprawy cywilnej / Stosunek ubezpieczenia społecznego / Uwagi ogólne / Pojęcie stosunku ubezpieczenia społecznego / Charakter prawny stosunku ubezpieczenia społecznego / Poglądy doktryny na charakter spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych / Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych jako sprawy o charakterze zobowiązaniowym / Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych jako sprawy cywilne w znaczeniu formalnym / Charakter spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych w orzecznictwie Sądu Najwyższego / Podsumowanie / 105 Rozdział 4 Realizacja naczelnych zasad postępowania cywilnego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / 108 8

9 Spis treści 1. Uwagi wstępne / Zasada prawdy materialnej / Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) / Zasada kontradyktoryjności (sporności) / Zasada równości stron / Zasada bezpośredniości / Zasada ustności i pisemności / Zasada jawności / Zasada koncentracji materiału procesowego / Zasada formalizmu / 131 Rozdział 5 Podmioty postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / Sąd / Uwagi ogólne / Wydziały ubezpieczeń społecznych / Jurysdykcja krajowa / Właściwość rzeczowa sądu / Właściwość miejscowa sądu / Przekazanie sprawy innemu sądowi / Skład sądu / Strony i uczestnicy postępowania sądowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / Uwagi ogólne / Ubezpieczony / Inna osoba, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja / Zainteresowany / Interwencja uboczna / Organ rentowy / Uwagi ogólne / Pojęcie organu rentowego w myśl art k.p.c. / Prokurator / Rzecznik Praw Obywatelskich / Organizacje pozarządowe / Reprezentacja stron / 181 9

10 Spis treści Rozdział 6 Przebieg postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / Uwagi ogólne / Charakter prawny odwołania / Wniesienie odwołania / Uwagi ogólne / Warunki formalne odwołania / Sposoby wniesienia odwołania / Czynności organu rentowego po wniesieniu odwołania / Termin do wniesienia odwołania i skutki jego uchybienia / Termin do wniesienia odwołania i jego charakter / Skutki uchybienia terminu / Wstępne badanie sprawy / Czynności wyjaśniające / Doręczenia / Odrębności postępowania dowodowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / Koszty postępowania / Uwagi wstępne / Zakres zwolnienia od kosztów sądowych w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / Uwagi ogólne / Zakres przedmiotowy zwolnienia z obowiązku uiszczania kosztów sądowych / Zakres podmiotowy zwolnienia / Zasady ponoszenia kosztów przez stronę wnoszącą odwołanie / Zasady ponoszenia kosztów przez organ rentowy / Zasady ponoszenia kosztów sądowych przez inne podmioty postępowania / 223 Rozdział 7 Sposoby zakończenia sprawy / Uwagi ogólne / Merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych /

11 Spis treści Uwagi ogólne / Zakres rozpoznania sprawy / Oddalenie odwołania / Uwzględnienie odwołania / 229 Formalne sposoby zakończenia postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / Odrzucenie odwołania / Umorzenie postępowania / 231 Rozstrzygnięcia sądu w sprawach o świadczenie z ubezpieczeń społecznych, do którego prawo uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji / 235 Rozdział 8 Środki zaskarżenia w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / Uwagi wstępne / Apelacja / Uwagi ogólne / Warunki formalne i termin do wniesienia apelacji / Rodzaje rozstrzygnięć sądu apelacyjnego / Zażalenie / Uwagi ogólne / Przesłanki dopuszczalności zażalenia / Skarga kasacyjna / Uwagi ogólne / 255 Dopuszczalność skargi kasacyjnej ze szczególnym uwzględnieniem spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych / 256 Odrębności postępowania wywołanego wniesieniem skargi kasacyjnej w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / 260 Wznowienie postępowania / Uwagi ogólne / Przyczyny wznowienia postępowania / Terminy wniesienia i wymogi skargi o wznowienie postępowania / 269 Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia /

12 Spis treści Uwagi ogólne / 270 Odrębności w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych / 274 Uwagi końcowe / 277 Bibliografia / 283

13 Wykaz skrótów Akty prawne ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo- łecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz z późn. zm.) k.c. k.k.w. Konstytucja k.p.a. k.p.c. o.p. p.u.s.p. u.e.r. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 749 z późn. zm.) ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz z późn. zm.) 13

14 Wykaz skrótów u.k.s.c. ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypad- ków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz z późn. zm.) ustawa wypadkowa u.s.u.s./ustawa systemowa u.u.s.r. ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 z późn. zm.) ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 z późn. zm.) Czasopisma M. Praw. M.P.Pr. NP OSA OSNAPiUS OSNC OSNP OSP OTK Pal. PiP PiZS Monitor Prawniczy Monitor Prawa Pracy Nowe Prawo Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Palestra Państwo i Prawo Praca i Zabezpieczenie Społeczne 14

15 Wykaz skrótów PPC PS PUSiG PUSiZ RPEiS SC ZNUJ Polski Proces Cywilny Przegląd Sądowy Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Zdrowotnych Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Cywilistyczne Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Inne FRD FUS Komisja KRUS NSA SN TK WSA Fundusz Rezerwy Demograficznej Fundusz Ubezpieczeń Społecznych Komisja do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Naczelny Sąd Administracyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Wojewódzki Sąd Administracyjny 15

16

17 Wstęp Przedmiotem niniejszej pracy jest postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, uregulowane przepisami art oraz k.p.c. Ustawodawca przekazał rozpoznanie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych do postępowania odrębnego, na co bez wątpienia miał wpływ charakter tych spraw. Najpierw dana sprawa jest rozstrzygana w postępowaniu administracyjnym przez organ rentowy, który wydaje decyzję i dopiero od tej decyzji (lub jej niewydania w określonym terminie) strona może wnieść odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Jeżeli skorzysta z tego prawa, sprawa zostaje przeniesiona na drogę postępowania sądowego i toczy się według przepisów kodeksu postępowania cywilnego. To swoiste połączenie postępowania administracyjnego z postępowaniem cywilnym znalazło odbicie w niektórych instytucjach tego postępowania oraz wywarło wpływ na jego kształt. W postępowaniu tym spotykamy się ze specyficzną konstrukcją stron procesowych, będącą konsekwencją tego, że zanim dana sprawa trafi do sądu, najpierw jest przedmiotem postępowania przed organem rentowym. O przekazaniu spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych do postępowania odrębnego zadecydował także wzgląd na zapewnienie szybkości i sprawności tego postępowania. W postępowaniu tym sąd rozstrzyga między innymi o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego, które nierzadko stanowią jedyne źródło dochodu osób odwołujących się. Osoby te z oczywistych względów zainteresowane są jak najszybszym ich zakończeniem. W związku z tym, wychodząc naprzeciw tym potrzebom, ustawodawca w znacznym stopniu uprościł i odformalizował postępowanie w tych sprawach. Mimo jednak wprowadzonych uproszczeń w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych występują w nim zagad- 17

18 Wstęp nienia prawne, które wywołują wiele trudności w praktyce oraz wątpliwości interpretacyjnych. Dowodzi tego orzecznictwo Sądu Najwyższego, nierzadko rozbieżne, dotyczące kwestii związanych z wykładnią i stosowaniem przepisów regulujących to postępowanie. Wyjaśnienie tych kwestii ma szczególnie istotne znaczenie właśnie ze względu na ważny ze społecznego punktu widzenia charakter spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych. Niniejsza praca stanowi próbę przedstawienia i wyjaśnienia najważniejszych zagadnień związanych z tym postępowaniem. Główny nacisk został położony na aspekt procesowy omawianego postępowania odrębnego, ale w zakresie niezbędnym do analizy zagadnień procesowych związanych z omawianym postępowaniem odrębnym w rozdziale pierwszym zaprezentowany został w sposób syntetyczny system ubezpieczeń społecznych w Polsce. Dalsza część pracy przedstawia zagadnienia związane z zakresem spraw rozpoznawanych w tym postępowaniu, naczelnymi zasadami postępowania, charakterem spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, stronami i przebiegiem tego postępowania. 18

19 Rozdział 1 System ubezpieczenia społecznego 1. Uwagi wstępne Ubezpieczenie społeczne stanowi system zagwarantowanych ustawowo i związanych z pracą świadczeń o charakterze roszczeniowym, pokrywających potrzeby wywołane przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi zdarzenia, spełnianych przez zobowiązane do tego instytucje oraz finansowanych na zasadzie bezpośredniego lub pośredniego rozłożenia ciężaru tych świadczeń, w całości lub co najmniej w poważnej mierze na zbiorowości osób do nich uprawnionych 1. System ubezpieczenia społecznego w Polsce opiera się na art. 67 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, że Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę i inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Ochrona powyższych sytuacji życiowych, tzw. ryzyk ubezpieczeniowych jest realizowana metodą ubezpieczeniową, a w pewnym zakresie także zaopatrzeniową i opiekuńczą. Ochrona udzielana obywatelom polskim jest zatem ochroną powszechną, tj. obejmującą wszystkich obywateli oraz ochroną pełną, tzn. obejmującą wszystkie zdarzenia, które mogą prowadzić do utraty zdolności do pracy oraz uzyskiwania tą drogą środków utrzymania 2. s W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, s I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne, t. I, Część ogólna, Warszawa 2003, 19

20 Rozdział 1. System ubezpieczenia społecznego 2. Podstawowe akty Polskie prawo ubezpieczenia społecznego nie zostało skodyfikowane, osiągnęło już jednak znaczny stopień zwartości, sprowadzający się do uregulowania każdego rodzaju ubezpieczenia w zasadzie jednym aktem. Prawo to opiera się na ustawie-matce, regulującej kwestie wspólne dla wszystkich ubezpieczeń, tj. na ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych 3 oraz trzech ustawach dotyczących poszczególnych rodzajów ubezpieczeń. Są to: 1) ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 4, 2) ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa 5, 3) ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych 6. Do przepisów regulujących prawo do emerytury zaliczyć należy także ustawę z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych 7, która dotyczy kwestii organizacyjno-finansowych działania otwartych funduszy emerytalnych i gromadzenia tzw. kapitału transferowego będącego podstawą wyliczenia drugiej części emerytury bazowej oraz ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych 8, normującą prawo do dodatkowej emerytury z funduszy niepublicznych. 3. Zasady systemu ubezpieczeń społecznych 3.1. Uwagi ogólne Obecnie obowiązujący w Polsce system ubezpieczenia społecznego zawdzięcza swój kształt reformie przeprowadzonej w latach Tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz z późn. zm. 4 Tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz z późn. zm. 5 Tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 z późn. zm. 6 Tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz z późn. zm. 7 Tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189 z późn. zm. 8 Dz. U. Nr 116, poz z późn. zm. 20

21 3. Zasady systemu ubezpieczeń społecznych Został on oparty na zasadzie przymusu, powszechności, równego traktowania ubezpieczonych, gwarantowania przez państwo wypłacalności świadczeń oraz na zasadzie wzajemności Zasada przymusu Zasada przymusu przejawia się tym, iż wraz z nawiązaniem stosunku prawnego, z którym ustawa wiąże obowiązek ubezpieczenia społecznego, powstaje przymus ubezpieczenia 10. Wyłączona została tym samym możliwość porozumienia między stronami tego stosunku co do wyłączenia z ubezpieczenia 11. Przymus ubezpieczenia, uważany od początku za jedną z jego istotnych cech 12, wynika z faktu, że nie wszyscy są odpowiednio przezorni. Ma on na celu zapobiegnięcie zgłaszania się do ubezpieczenia społecznego wyłącznie osób słabych fizycznie, chorych, a unikanie ubezpieczenia przez osoby młode i zdrowe. Z drugiej strony ma też zapobiec przyjmowaniu przez ubezpieczycieli wyłącznie osób młodych i zdrowych oraz odmowie przyjmowania osób chorych i słabszych 13. Przymus ten jednocześnie zapobiega niedbalstwu pracodawców 14 oraz zapewnia powszechność ubezpieczenia, co sprawia, iż w porównaniu 9 Są to zasady najczęściej wymieniane w literaturze, choć poszczególni autorzy nie wymieniają ich wszystkich razem. I. Jędrasik-Jankowska (Ubezpieczenie społeczne..., s. 26 i n.) wyróżnia: zasadę przymusu, powszechności oraz wzajemności. J. Jończyk (Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2006, s. 88 i n.) wskazuje trzy zasady systemu ubezpieczeń społecznych, które wynikają z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a mianowicie zasady: powszechności ubezpieczeń społecznych, równego traktowania wszystkich ubezpieczonych i gwarantowania przez państwo wypłacalności świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Z kolei Z. Salwa (Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2006, s. 335 i n.) wyróżnia zasadę: równego traktowania ubezpieczonych, gwarantowania przez państwo wypłacalności świadczeń z ubezpieczenia społecznego, obowiązkowości ubezpieczenia oraz wzajemności świadczeń. 10 Z. Salwa (Prawo pracy..., s. 336) posługuje się pojęciem zasada obowiązkowości ubezpieczenia. 11 E. Modliński, O charakterze stosunków prawnych ubezpieczenia społecznego, NP 1972, nr 12, s W. Szubert, Ubezpieczenia społeczne..., s I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne..., s G. Szpor (w:) Z. Kluszczyńska, W. Koczur, K. Roszewska, K. Rubel, G. Szpor (red.), T. Szumlicz, System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienie podstawowe, Warszawa 2009, s

22 Rozdział 1. System ubezpieczenia społecznego z ubezpieczeniem dobrowolnym może być ono tańsze, gdyż ryzyko rozkłada się na większą populację, a to z kolei przyczynia się do zmniejszenia kosztów pomocy społecznej Zasada powszechności U podstaw systemu ubezpieczeń społecznych leży także zasada powszechności. Zasada ta oznacza, że obowiązkiem ubezpieczenia objęte są wszystkie osoby znajdujące się w określonej sytuacji faktycznej, tj. narażone są na określony rodzaj niebezpieczeństwa. Najpełniej zasada ta wyraża się w stosunku do pracowników, czyli osób pozostających w stosunku pracy. Ubezpieczeniem społecznym objęci są bowiem wszyscy pracownicy i w ramach wszystkich działów ubezpieczenia. Całkowitą powszechność ubezpieczenia wobec pracowników osiągnięto w latach pięćdziesiątych dwudziestego stulecia. Z czasem ubezpieczeniem społecznym objęte zostały także inne grupy społeczne. W literaturze podkreśla się, że wyłączenie jakiejś grupy osób z powszechnych ubezpieczeń społecznych, czyli z systemu, powinno znaleźć się w ustawie systemowej, tj. w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, a nie w jakichś innych przepisach. Z uwagi na charakter tej zasady powinno ono mieć rzeczowe i mocne podstawy 16. W ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych wyłączono z systemu tylko jedną grupę pracowników prokuratorów, co spotyka się w doktrynie z krytyką, jako niezgodne z zasadą powszechności ubezpieczeń społecznych oraz naruszające zasadę sprawiedliwości społecznej Zasada równego traktowania ubezpieczonych System ubezpieczenia społecznego w Polsce opiera się na zasadzie równego traktowania ubezpieczonych. Zasada ta została sformułowana w art. 2a u.s.u.s. i w myśl tej zasady wszyscy ubezpieczeni są równi bez względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, stan cywilny 15 W. Muszalski, Ubezpieczenie społeczne, Warszawa 2004, s J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia..., s Tamże. 22

23 3. Zasady systemu ubezpieczeń społecznych oraz stan rodzinny 18. Dotyczy to w szczególności warunków objęcia systemem ubezpieczeń społecznych, obowiązku opłacania i obliczania wysokości składek na ubezpieczenie społeczne, obliczania wysokości świadczeń, okresu wypłaty świadczeń i zachowania prawa do świadczeń 19. Ubezpieczony, który uważa, że nie zastosowano wobec niego zasady równego traktowania, ma prawo dochodzić roszczeń z tytułu ubezpieczeń z ubezpieczenia społecznego przed sądem. Zauważyć jednak należy, że na tle art. 2a ustawy systemowej w judykaturze Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, iż nawet w ramach tego samego systemu ubezpieczeń społecznych równe traktowanie ubezpieczonych nie oznacza jednakowości stosunków ubezpieczenia społecznego wszystkich ubezpieczonych i każdego z nich, gdyż tytuł ubezpieczenia jest jednym z usprawiedliwionych kryteriów dyferencjacji ubezpieczonych 20. Oznacza to, że zasady nabywania prawa do świadczeń przez ubezpieczonych objętych tym samym systemem ubezpieczeń społecznych, ale z różnych tytułów, mogą być ukształtowane inaczej, co nie narusza zasady równości i sprawiedliwości społecznej 21. W powołanym przepisie mowa jest o ubezpieczonych. Zgodnie z art. 4 ustawy systemowej ubezpieczonym jest osoba podlegająca chociaż jednemu z ubezpieczeń społecznych. Wynika z tego, że zakres 18 W doktrynie zwrócono uwagę, że w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych kryteria niedyskryminacji zostały ograniczone w porównaniu z art. 32 Konstytucji, która w art. 32 zakazuje dyskryminacji z jakichkolwiek przyczyn (D.L. Lach (w:) Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red. B. Gudowska, J. Strusińska-Żukowska, Warszawa 2011, s. 19). Należy zatem przyjąć, że ubezpieczony może powoływać się także na inne poza wymienionymi w art. 2a u.s.u.s. powody dyskryminacji (np. niepełnosprawność, religię, wyznanie, przekonania polityczne, itp.). 19 Użyty w art. 2a ust. 2 u.s.u.s. zwrot w szczególności wskazuje, że wyliczenie w nim zawarte jest przykładowe. W literaturze podnosi się, że katalog ten powinno uzupełnić się o warunki nabywania prawa do świadczeń (D.L. Lach (w:) Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych..., red. B. Gudowska, J. Strusińska-Żukowska, s. 20). W wyroku z dnia 30 czerwca 2004 r., III AUa 1422/03 (OSA 2005, z. 10, poz. 28) Sąd Apelacyjny w Warszawie stwierdził, że zasada równego traktowania płatników dotyczy równego traktowania płatników w zakresie powszechności obowiązku uiszczania składek i ich wysokości, a nie wymiaru opłaty dodatkowej. 20 Wyrok TK z dnia 12 września 2000 r., K 1/00 (OTK 2000, nr 6, poz. 185); wyrok SN z dnia 22 stycznia 2002 r., II UKN 58/01 (OSNP 2003, nr 21, poz. 523); postanowienie SN z dnia 8 lutego 2006 r., III UZP 3/05 (OSNP 2007, nr 5 6, poz. 84). 21 Uchwała SN z dnia 13 października 2009 r., II UZP 8/09 (OSNP 2010, nr 7 8, poz. 94). 23

24 Rozdział 1. System ubezpieczenia społecznego podmiotowy omawianej zasady określony jest w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych i nie obejmuje osób wyłączonych z systemu ubezpieczeń społecznych na podstawie tej ustawy (tzn. prokuratorów) Zasada gwarantowania przez państwo wypłacalności świadczeń Zasada ta została sformułowana wprost w art. 2 ust. 3 u.s.u.s. Zgodnie z tym przepisem, wypłacalność świadczeń z ubezpieczeń społecznych gwarantowana jest przez państwo. Omawiana zasada oznacza, że w sytuacji, gdyby z jakiegokolwiek powodu któremuś z rodzajów ubezpieczenia zabrakło funduszy na wypłatę przysługujących ubezpieczonym świadczeń, brak ten zostanie uzupełniony z budżetu państwa 23. Ma to na celu zapewnienie ubezpieczonym bezpieczeństwa socjalnego poprzez uniezależnienie wypłaty należnych świadczeń od aktualnej sytuacji ekonomicznej Funduszu Ubezpieczeń Społecznych 24. Podkreślić należy, że regulacja art. 2 ust. 3 ustawy systemowej nie stanowi dla ubezpieczonych w żadnym wypadku podstawy normatywnej do wystąpienia z roszczeniem wobec Skarbu Państwa o wypłatę świadczeń 25. W ubezpieczeniu społecznym rolników gwarancja państwa ograniczona została do wypłacalności świadczeń emerytalno-rentowych, ale sens tej zasady jest inny niż w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych. W istocie nie jest to gwarancja wypłacalności, lecz po prostu zasada finansowania emerytur i rent rolniczych z budżetu państwa J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia..., s Z. Salwa, Prawo pracy..., s Zdaniem W. Szuberta (Ubezpieczenia społeczne..., s ) gwarancje ustawowe obejmują ścisłe oznaczenie zakresu przedmiotowego ubezpieczenia, a więc sytuacji stwarzających uprawnienia do świadczeń, okoliczności mających wpływ na ich powstanie i utratę oraz zasady wymiaru świadczeń. Gwarancje te mają również odniesienie podmiotowe, niezbędne jest bowiem ścisłe oznaczenie kręgu osób, jakich one dotyczą. 25 D. Wajda (w:) Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych..., red. B. Gudowska, J. Strusińska-Żukowska, s J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia..., s

25 4. System finansowy ubezpieczeń społecznych 3.6. Zasada wzajemności Cechą ubezpieczeń społecznych jest ich odpłatność, oparte są one na zasadzie wzajemności. W przypadku wystąpienia określonego zdarzenia losowego, ubezpieczyciel wypłaci odszkodowanie lub inne świadczenie, pod warunkiem jednak, że ubezpieczający uiści wcześniej określoną kwotę pieniężną tytułem składki ubezpieczeniowej 27. W obowiązującym stanie prawnym (od stycznia 1999 r.) przejawia się to tym, iż składka za każdego ubezpieczonego jest wpłacana na jego konto indywidualne w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a prawo do świadczeń warunkuje opłacenie, a w przypadku pracowników wymierzenie składki. Z uwagi na to, że w nowym systemie emerytalnym wysokość emerytury uzależniona jest także od wysokości składki, można także mówić o zasadzie ekwiwalentności System finansowy ubezpieczeń społecznych 4.1. Uwagi ogólne System finansowy ubezpieczeń społecznych oparty jest na funduszach. Do realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych powołała: Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Rezerwy Demograficznej oraz otwarte fundusze emerytalne Fundusz Ubezpieczenia Społecznego Fundusz Ubezpieczeń Społecznych jest państwowym funduszem celowym, a jego dysponentem jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Przychody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych stanowią przede wszystkim składki płacone przez ubezpieczonych oraz płatników. Pozostałe źródła przychodów zostały wymienione w art. 52 i 53 u.s.u.s. Wydatki z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przeznacza się przede wszystkim na wypłatę świadczeń w ramach poszczególnych rodzajów ubezpieczeń: emerytalnego, rentowego, chorobowego i wypad- 27 I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne..., s Tamże, s

26 Rozdział 1. System ubezpieczenia społecznego kowego. Ponadto ze środków zgromadzonych w FUS finansowane są np. wydatki na prewencję rentową, spłaty kredytów i pożyczek wraz z odsetkami, zaciągniętych w celu wypłaty świadczeń z FUS, odsetki za nieterminowe wypłaty świadczeń. W ramach FUS wyodrębnia się następujące fundusze: 1) emerytalny, z którego finansowane są wypłaty emerytur i wydatki na pokrycie niedoboru środków niezbędnych do zapewnienia wypłat emerytur kapitałowych, a także emerytury kapitałowe, środki gwarantowane oraz jednorazowe wypłaty, ustalane ze składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy systemowej; 2) rentowy, z którego są finansowane: a) wypłaty rent z tytułu niezdolności do pracy, rent szkoleniowych, rent rodzinnych, dodatków do rent rodzinnych dla sierot zupełnych, dodatków pielęgnacyjnych, b) wypłaty emerytur przyznanych z urzędu zamiast rent z tytułu niezdolności do pracy osobom urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r., które nie mają okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn, c) wypłaty zasiłków pogrzebowych, d) świadczenia zlecone Zakładowi do wypłaty podlegające finansowaniu z budżetu państwa, a także e) wydatki na prewencję rentową; 3) chorobowy, z którego finansowane są świadczenia określone w odrębnych przepisach; 4) wypadkowy, z którego finansowane są świadczenia określone w odrębnych przepisach, a także koszty prewencji wypadkowej określone w odrębnych przepisach; 5) rezerwowe dla: a) ubezpieczeń rentowych oraz chorobowego, b) ubezpieczenia wypadkowego Fundusz Rezerwy Demograficznej Dla ubezpieczeń emerytalnych utworzony został Fundusz Rezerwy Demograficznej, którego środki mogą być wykorzystane wyłącznie na uzupełnienie niedoboru funduszu emerytalnego, wynikającego z przy- 26

27 4. System finansowy ubezpieczeń społecznych czyn demograficznych oraz na nieoprocentowaną pożyczkę uzupełniającą środki funduszu emerytalnego na bieżącą wypłatę świadczeń, zapewniającą płynność finansową FUS, podlegającą zwrotowi w terminie nie dłuższym niż sześć miesięcy od dnia otrzymania środków przez FUS. Wpływy Funduszu Rezerwy Demograficznej funduszu stanowią środki pozostające 31 grudnia każdego roku na rachunku funduszu emerytalnego, pomniejszone o kwotę niezbędną na zapewnienie wypłaty świadczeń przypadających na pierwszy miesiąc kolejnego roku. Pozostałe środki, które zasilają FRD, wymienia art. 58 ust. 2 u.s.u.s. Fundusz Rezerwy Demograficznej posiada osobowość prawną. Organem FRD jest ZUS, który dysponuje jego środkami oraz reprezentuje FRD. Siedziba ZUS jest jednocześnie siedzibą Funduszu Rezerwy Demograficznej. Fundusz Rezerwy Demograficznej nie może zaciągać kredytów i pożyczek, budżet państwa gwarantuje zaś wypłatę świadczeń emerytalnych z FUS. Omawiany fundusz swoje środki lokuje w celu osiągnięcia ich maksymalnego bezpieczeństwa i rentowności Otwarte fundusze emerytalne Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych w art. 3 ust. 1 stwierdza, że zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych wykonują także otwarte fundusze emerytalne, które działają na podstawie ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych 29. Przedmiotem działalności funduszu jest gromadzenie środków pieniężnych i ich lokowanie, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego. Fundusz posiada osobowość prawną, a jego organem jest towarzystwo emerytalne, które fundusz tworzy, a potem zarządza nim i reprezentuje w stosunkach z osobami trzecimi. Środki na wypłatę przyszłej emerytury pochodzą ze składki wnoszonej przez ubezpieczonych i wynoszą 3,5% podstawy wymiaru 29 Tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189 z późn. zm. 27

28 Rozdział 1. System ubezpieczenia społecznego składki 30 na ubezpieczenie emerytalne. Są one gromadzone na koncie ubezpieczonego i będą stanowić podstawę do wyliczenia części emerytury pochodzącej z tzw. II filaru. W literaturze wyrażony został jednak pogląd, że fundusze emerytalne nie pełnią funkcji społecznych, a jedynie gospodarcze, a gromadzone składki, jak i oczekiwane w przyszłości wypłaty, nie mają cech ubezpieczenia społecznego 31. Niektórzy autorzy zaliczają je mimo to do funduszy ubezpieczenia społecznego z uwagi na brzmienie art. 3 ustawy systemowej Obowiązek ubezpieczenia społecznego 5.1. Uwagi wstępne Podmiotem obowiązku ubezpieczenia społecznego są ubezpieczeni wymienieni w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych. Ustawa ta określa także zakres przedmiotowy obowiązku ubezpieczenia Zakres podmiotowy obowiązku ubezpieczenia społecznego Uwagi ogólne W świetle ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ubezpieczonymi są osoby fizyczne, które podlegają chociaż jednemu z ubezpieczeń społecznych, tj. emerytalnemu, rentowym, chorobowemu lub wypadkowemu. Wspomniana ustawa wiąże obowiązek ubezpieczenia społecz- 30 Do końca 2016 r. część składki wynosi: 2,3% podstawy jej wymiaru za okres od 1 maja 2011 r. do 31 grudnia 2012 r., 2,8% za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2013 r., 3,1% za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2014 r., 3,3% za okres od 1 stycznia 2015 r. do 31 grudnia 2016 r. (art. 21 ustawy z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych, Dz. U. Nr 75, poz. 398 z późn. zm.). 31 U. Kalina-Prasznic, Uwagi na temat reformy ubezpieczenia społecznego pracowników, PiZS 1999, nr 1, s. 7; K. Kolasiński, Konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego a nowy system ubezpieczeń społecznych, PiP 1999, z. 5, s. 7; W. Piotrowski, Niektóre aspekty prawne reformy systemu emerytalnego, RPEiS 1999, z. 1, s I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne..., s. 43; M.A. Szczur, System zabezpieczenia społecznego w Polsce, Warszawa 2004, s

29 5. Obowiązek ubezpieczenia społecznego nego z posiadaniem jakichkolwiek stałych źródeł dochodu, czyli tytułu ubezpieczenia. Pełny katalog osób podlegających obowiązkowi ubezpieczenia społecznego zawiera art. 6 ust. 1 i 2 ustawy systemowej. W zakresie ubezpieczeń społecznych nie ma znaczenia, czy wymienione w powołanym przepisie osoby fizyczne posiadają obywatelstwo polskie, czy też są cudzoziemcami. Obowiązek ubezpieczeń społecznych związany jest bowiem z faktem przynależenia do którejś z grup osób wymienionych w art. 6 u.s.u.s. na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Obowiązek ten istnieje w pewnych ramach czasowych, które ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych określa w art. 13 i Pracownicy Najliczniejszą grupę ubezpieczonych stanowią pracownicy. W ich przypadku obowiązek ubezpieczenia społecznego powstaje automatycznie z nawiązaniem stosunku pracy i trwa do dnia ustania tego stosunku (art. 13 u.s.u.s.). Pracownicy podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu. Wprowadzone przez ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych pojęcie pracownika różni się od przyjętego w art. 2 k.p. Na gruncie ustawy systemowej za pracownika uważa się osobę pozostającą w stosunku pracy, a także osobę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy (art. 8 ust. 1 i 2a u.s.u.s.). Taka regulacja rodzi konsekwencje między innymi dla osób wykonujących umowę o dzieło (która nie jest samoistnym tytułem do objęcia ubezpieczeniem), jeżeli umowę taką zawarły z własnym pracodawcą. Powstaje wówczas obowiązek opłacenia składki na ubezpieczenia społeczne, a podstawę ich wymiaru stanowi zarówno przychód z umowy o pracę, jak i umowy o dzieło. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych ogranicza jednak krąg podmiotów, które dla celów ubezpieczeń społecznych mogą być pracownikami. Dotyczy to w szczególności członków rodzin osób prowa- 29

30 Rozdział 1. System ubezpieczenia społecznego dzących pozarolniczą działalność gospodarczą oraz osób wykonujących pracę na podstawie umowy zlecenia lub umowy agencyjnej. W świetle ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych osoby te (jeżeli spełniają dodatkowe kryteria, określone w art. 8 ust. 11 u.s.u.s.), dla celów ubezpieczeń społecznych traktowane są jako osoby współpracujące z osobami prowadzącymi działalność gospodarczą i podlegają ubezpieczeniu społecznemu w zakresie właściwym dla osób prowadzących działalność gospodarczą. Szerzej zob. rozdział Mimo posiadania statusu pracownika, ubezpieczeniu społecznemu nie podlegają także prokuratorzy (art. 6 ust. 1 pkt 1 u.s.u.s.). Umowy o pracę nie może zawrzeć również wspólnik spółki cywilnej, jeżeli przedmiotem umowy o pracę byłoby prowadzenie lub reprezentowanie spraw spółki. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 stycznia 1993 r., II UZP 21/92 33, nie wykluczył przy tym możliwości zawarcia ze wspólnikiem spółki cywilnej umowy o pracę w innym zakresie. Podkreślić należy, że tytuł ubezpieczenia może stanowić wyłącznie ważna umowa o pracę. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 grudnia 1996 r., II UKN 32/96 34 osoba, która zawarła fikcyjną umowę o pracę, nie podlega ubezpieczeniu społecznemu. O fikcyjności zaś zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego świadczy zamiar nawiązania stosunku ubezpieczenia społecznego bez rzeczywistego wykonywania umowy o pracę 35. Chodzi o takie sytuacje, gdy stronom umowy o pracę pod pozorem zatrudnienia przyświeca zamiar włączenia do ubezpieczenia społecznego oraz uzyskanie świadczeń płynących z tego ubezpieczenia Osoby wykonujące pracę nakładczą Tytułem do objęcia ubezpieczeniem społecznym jest także wykonywanie pracy nakładczej. Praca nakładcza, zwana dawniej chałupni- 33 OSNC 1993, nr 5, poz OSNP 1997, nr 15, poz Wyrok SN z dnia 28 lutego 2001 r., II UKN 244/00 (OSNP 2002, nr 20, poz. 496). Stanowisko takie zostało wyrażone także m.in. w wyrokach: z dnia 17 marca 1998 r., II UKN 568/97 (OSNAPiUS 1997, nr 15, poz. 275); z dnia 11 września 1998 r., II UKN 199/98 (OSNAPiUS 1999, nr 18, poz. 591); z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 512/98 (OSNAPiUS 2000, nr 9, poz. 368). 30