Wytwarzanie nanoproszków MgAl 2 O 4 i Co:MgAl 2 O 4 metod str cania dwustopniowego

Transkrypt

1 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 64, 4, (2012), Wytwarzanie nanoproszków MgAl 2 O 4 i Co:MgAl 2 O 4 metod str cania dwustopniowego ANNA WAJLER 1 *, HENRYK TOMASZEWSKI 1, HELENA W GLARZ 1, UKASZ ZYCH 2, AGATA SIDOROWICZ 1,3, RYSZARD DIDUSZKO 1 1 Instytut Technologii Materia ów Elektronicznych, ul. Wólczy ska 133, Warszawa 2 AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia In ynierii Materia owej i Ceramiki, al. Mickiewicza 30, Kraków 3 Politechnika Warszawska, Wydzia In ynierii Materia owej, ul. Wo oska 141, Warszawa * anna.wajler@itme.edu.pl Streszczenie W pracy zaproponowano mody kacj procesu str cania prekursorów MgAl 2 O 4 i Co:MgAl 2 O 4 w sposób zapobiegaj cy tworzeniu si wyd u onych cz stek prekursorów, które obserwowane s w przypadku wspó str cania. Synteza t metod przebiega a w dwóch etapach. W pierwszym etapie str cano hydrotalkit. Uzyskan zawiesin podawano procesowi starzenia w celu krystalizacji hydrotalkitu, a nast pnie do niej str cano dawsonit amonowy. Powsta e w ten sposób prekursory po pra eniu (2 h, 1050 C) ulegaj przemianie w drobnokrystaliczne proszki MgAl 2 O 4 lub Co:MgAl 2 O 4, zag szczaj ce si na drodze spiekania swobodnego bez dodatków do g sto ci wzgl dnej powy ej 99,9%, a uzyskane tworzywa s prze wiecalne. S owa kluczowe: MgAl 2 O 4, spinel glinowo-magnezowy, ceramika prze wiecalna, str canie THE MANUFACTURING OF MgAl 2 O 4 AND Co:MgAl 2 O 4 NANOPOWDERS BY THE TWO-STAGE PRECIPITATION METHOD A novel precipitation procedure was applied to manufacture MgAl 2 O 4 and Co:MgAl 2 O 4 precursors which enable avoiding the formation of rod-like particles. The synthesis was divided into two steps. The rst one included co-precipitation of Mg 6 Al 2 (CO 3 )(OH) 16 4H 2 O followed by ageing, and the second one comprised precipitation of ammonium dawsonite into the hydrotalcite suspension. MgAl 2 O 4 and Co:MgAl 2 O 4 precursors prepared in that manner were calcined for 2 h at 1050 C in air. The powders consolidated during free-sintering in vacuum resulted in translucent ceramics with density above 99.9%. Keywords: MgAl 2 O 4, Magnesium aluminate spinel, Translucent ceramics, Precipitation 1. Wprowadzenie Spinel glinowo-magnezowy charakteryzuje si szeregiem korzystnych w a ciwo ci takich jak wysoka temperatura topnienia (2135 C), wysoka wytrzyma o, odporno chemiczna, stosunkowo niska g sto (3,58 g/cm 3 ), szeroki przedzia d ugo ci fali, przy której spinel posiada wysok transmisj oraz nisk stratno elektryczn [1]. Wytworzenie polikrystalicznego, przezroczystego tworzywa spinelowego otwiera szereg nowych zastosowa takich jak okienka na podczerwie, os ony detektorów w pociskach zdalnie sterowanych, elementy opancerzenia wojskowych samolotów lub pojazdów l dowych, soczewki oraz materia y stosowane w technikach laserowych. Monokrystaliczny spinel glinowo-magnezowy domieszkowany kobaltem (Co 2+ :MgAl 2 O 4 ) uznawany jest obecnie jako jeden z najbardziej obiecuj cych nieliniowych absorberów [2]. Wykonanie spinelu glinowo-magnezowego domieszkowanego Co 2+ w formie monokryszta u nastr cza jednak wiele problemów ze wzgl du na m.in. bardzo wysok temperatur topnienia, wysoki koszt wykonania oraz bardzo powolny i czu y na zmiany parametrów proces wytwarzania. Korzystn alternatyw wydaje si by zast pienie monokryszta u przezroczystym tworzywem polikrystalicznym. Osi gni cie ca kowitej przezroczysto ci polikrystalicznego spinelu glinowo-magnezowego na drodze spiekania swobodnego jest bardzo trudne. Dane literaturowe wskazuj na fakt, i zaledwie kilka uzyskanych do tej pory proszków MgAl 2 O 4 zosta o swobodnie spieczonych do prze wiecalno- ci [3, 4]. Nale y jednak podkre li, e metoda ta wydaje si by niezast pion do wytworzenia przezroczystego MgAl 2 O 4 z my l o zastosowaniach wymagaj cych bardzo wysokiej czysto ci, np. zastosowania laserowe. Dlatego te spiekaniu swobodnemu, a w szczególno ci preparatyce proszków MgAl 2 O 4 i Co:MgAl 2 O 4, których w a ciwo ci pozwalaj na uzyskanie t metod g stych, prze wiecalnych spieków, po wi cono niniejsz prac. 506

2 WYTWARZANIE NANOPROSZKÓW MgAl 2 O 4 I Co:MgAl 2 O 4 METOD STR CANIA DWUSTOPNIOWEGO 2. Procedura eksperymentalna Proszki spinelu glinowo-magnezowego niedomieszkowanego oraz domieszkowanego kobaltem otrzymywano metod wspó str cania. Do przeprowadzenia reakcji stosowano azotany glinu i magnezu (Al(NO 3 ) 3 9H 2 O, Mg(NO 3 ) 2 6H 2 O) o czysto ci 99,99% produkcji Auer Remy GmbH (Niemcy), azotan kobaltu o czysto ci cz.d.a. produkcji rmy Chempur, kwa ny w glan amonu (NH 4 HCO 3 ) oraz 30% wod amoniakaln (NH 4 OH) o czysto ci cz.d.a. produkcji Polskich Odczynników Chemicznych. Z azotanu magnezu, azotanu glinu oraz azotanu kobaltu przygotowano roztwory o st eniu molowym odpowiednio 0,075 M, 0,15 M i 0,075 M. Mieszanin wodnych roztworów soli glinu, magnezu i kobaltu stopniowo wkraplano do intensywnie mieszanego roztworu kwa nego w glanu amonu. Proces prowadzono w temperaturze 50 C i przy ph = 9,8. Dla utrzymania ph na sta ym poziomie do zawiesiny stopniowo dodawano zasady amonowej. Uzyskane ele poddawano starzeniu w temperaturze 50 C przez 17 h w suszarce laboratoryjnej. Nast pnie p ukano je wod amoniakaln poprzez dekantacj. W ko cowym etapie p ukania proszki odwirowywano, ponownie przemywano alkoholem etylowym, a nast pnie suszono w temperaturze pokojowej. W pracy zbadano równie mo liwo zastosowania zmody kowanej metody str cania prekursorów MgAl 2 O 4 i Co:MgAl 2 O 4. Proces str cania dwustopniowego prowadzono w nast puj cy sposób: pocz tkowo str cano tylko hydrotalkit (ph = 9,8, T = 50 C, szybko podawania roztworów 7 ml/min), po czym by on starzony przez 17 h w 50 C w celu jego krystalizacji. Do tak uzyskanej zawiesiny wkraplany by ponownie roztwór azotanu glinu, w celu wytr cenia dawsonitu amonowego. Po tej operacji zawiesina by a mieszana przez 2 h, a nast pnie, bez kolejnego starzenia, p ukana i odwirowana. Sk ad fazowy proszków oraz spieczonych tworzyw okre- lano przy u yciu dyfraktometru rentgenowskiego typu D-500 rmy Siemens. Pomiary wykonano wykorzystuj c promieniowanie Cu K oraz ltr Ni. Pomiary potencja u w zawiesinach wodnych proszków wykonano przy wykorzystaniu urz dzenia Nanosizer-ZS rmy Malvern Instruments. Zawiesiny o st - eniu umo liwiaj cym przeprowadzenie pomiaru mieszano i poddawano dzia aniu ultrad wi ków. Zmiany ph zawiesin dokonywano przy u yciu rozcie czonych roztworów kwasu solnego i zasady amonowej. Morfologi prekursorów obserwowano przy u yciu mikroskopu skaningowego CrossBeam Workstation AURIGA rmy Carl Zeiss. Pomiary DTA prekursorów wykonano przy zastosowaniu urz dzenia SDT 2960 rmy TA. Widma transmisji obustronnie polerowanych próbek ceramicznych o grubo ci 1 mm zosta y zmierzone przy u yciu spektrofotometru VarianCarry500 w zakresie wiat a widzialnego oraz podczerwieni. 3. Wyniki bada i ich dyskusja Opisane w naszych poprzednich pracach [5, 6] badania dotycz ce tworzenia si prekursora spinelu glinowo-magnezowego i jego przemianie w spinel glinowo-magnezowy wykaza y, e proces wspó str cania azotanów magnezu i glinu wodorow glanem amonu prowadzi do wytr cenia prekursora spinelu glinowo-magnezowego, b d cego mieszanin dawsonitu amonowego (NH 4 Al(OH) 2 CO 3 H 2 O) z hydrotalkitem (Mg 6 Al 2 (CO 3 )(OH) 16 4H 2 O). Wcze niejsze badania dowiod y równie, e na temperatur tworzenia si spinelu glinowo-magnezowego ze wspó str conego prekursora du y wp yw ma ujednorodnienie mieszaniny hydrotalkitu z dawsonitem amonowym [5]. Zmieniaj c temperatur procesu wspó str cania mo na uzyska prekursory zarówno o cz stkach w przybli eniu kulistych, jak równie o bardziej z o onej morfologii, w których obok cz stek kulistych wyst puj wyd u one ziarna dawsonitu [6]. Istnienie wyd u onych cz stek w prekursorze utrudnia kontakt pomi dzy tlenkiem glinu powsta ym z rozk adu dawsonitu z tlenkiem magnezu, który krystalizuje w wyniku rozk adu hydrotalkitu, co wp ya) Rys. 1. Schemat post powania w przypadku metody wspó str cania prekursora spinelowego przy zastosowaniu AHC (a) i mody kacji metoda dwustopniowa (. Fig. 1. Scheme of magnesium aluminate precursors preparation: a) co-precipitation, two-stage precipitation. MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 64, 4, (2012) 507

3 A. WAJLER, H. TOMASZEWSKI, H. W GLARZ,. ZYCH, A. SIDOROWICZ, R. DIDUSZKO nej preparatyki w porównaniu do metody zaproponowanej przez Li i in. [3] przedstawia Rys. 1. Na Rys. 2 przedstawiono mikrofotogra e SEM prekursorów MgAl 2 O 4 i Co:MgAl 2 O 4 wspó str conych w temperaturze 50 C. Mo na zauwa y na nich zarówno cz stki kuliste, jak i ziarna wyd u one. Widoczne jest równie to, e pomimo zachowania tej samej temperatury reakcji (50 C) morfologia prekursorów ró ni si znacz co. Wzrost ilo ci kobaltu powoduje silniejszy rozrost cz stek wyd u onych. Takiej zale no ci nie obserwuje si natomiast w prekursorach str canych metod dwustopniow (Rys. 3). Jak potwierdzi a analiza XRD, we wszystkich prekursorach, zarówno wspó str conych jak i str conych dwustopniowo, wyst puj dwie fazy krystaliczne, tj. hydrotalkit i dawsonit amonowy. Na tym etapie bada pojawi y si w tpliwo ci, czy w wyniku niejednoczesnego str cania obu sk adników prekursora nie istnieje zagro enie aglomeracj cz stek poszczególnych zwi zków. Dla sprawdzenia wykonano pomiary potencja u dzeta hydrotalkitu i dawsonitu amonowego str conych osobno (Rys. 4). Jak wida na Rys. 4 w warunkach reakcji (ph = 9,8) cz stki hydrotalkitu i dawsonitu s na adowane ró noimiennie. Sytuacja taka sprzyja hetero okulacji cz stek [8], co z punktu widzenia jednorodno ci mieszaniny jest korzystne. Punkt izoelektryczny obu zwi zków jest do daleko od stosowaa) c) d) Rys. 2. Mikrofotogra e SEM prekursorów spinelowych wspó str conych w temperaturze 50 C: a) MgAl 2 O 4, 0,5% at. Co:MgAl 2 O 4, c) 1,0% at. Co:MgAl 2 O 4, d) 4,0% at. Co:MgAl 2 O 4. Fig. 2. SEM images of spinel precursors co-precipitated at 50 C: a) MgAl 2 O 4, 0.5 at.% Co:MgAl 2 O 4, c) 1.0 at.% Co:MgAl 2 O 4, d) 4.0 at.% Co:MgAl 2 O 4. wa na podwy szenie temperatury niezb dnej do uzyskania jednofazowego MgAl 2 O 4 [6]. Obni enie temperatury procesu wspó str cania do 10 C pozwala na unikni cie obecno- ci cz stek wyd u onych w prekursorze MgAl 2 O 4, a proszki uzyskane z tego prekursora charakteryzuj si lepsz spiekalno ci w stosunku do proszków str canych w wy szych temperaturach pomimo, e s od nich bardziej zaglomerowane [6]. Jednak e g sto tworzyw uzyskanych po spiekaniu tych proszków w pró ni w 1750 C nie przekracza 99% g sto ci teoretycznej, co w praktyce oznacza, e s one jedynie lekko prze wiecalne. Wspomniany powy ej do silny stopie aglomeracji wynika z faktu, e w przypadku niskiej temperatury procesu wspó str cania faza hydrotalkitowa nie ulega krystalizacji w prekursorze. Prekursory amor czne charakteryzuj si bowiem wi kszym skurczem suszenia, co sprzyja silniejszej aglomeracji nalnych proszków [7]. Na podstawie bada, które opisano w poprzednich pracach powsta pomys mody kacji procesu wspó str cania, dzi ki której pojawia si mo liwo unikni cia krystalizacji dawsonitu amonowego w formie wyd u onych cz stek. G ówn ró nic pomi dzy zaproponowanym nowym sposobem wytwarzania prekursora MgAl 2 O 4 w stosunku do tradycyjnego wspó str cania jest rozdzielenie procesu str cania obu jego zwi zków sk adowych na dwa etapy, pomi dzy którymi nast puje starzenie. Schemat ideowy zmody kowa- 508 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 64, 4, (2012)

4 WYTWARZANIE NANOPROSZKÓW MgAl 2 O 4 I Co:MgAl 2 O 4 METOD STR CANIA DWUSTOPNIOWEGO w wskazuje, e rozk ad prekursora str conego metod dwustopniow nast puje w ni szej temperaturze ni otrzymanego klasycznym wspó str caniem. Minimum efektu endotermicznego wyra nie przesuwa si w kierunku ni szych temperatur poczynaj c od mieszaniny mechanicznej uzyskanej na drodze mieszania hydrotalkitu z dawsonitem amonoa) c) d) Rys. 3. Mikrofotogra e SEM prekursorów proszków spinelowych uzyskanych metod dwustopniow : a) MgAl 2 O 4, 0,5% at. Co:MgAl 2 O 4, c) 1,0% at. Co:MgAl 2 O 4, d) 5% at. Co:MgAl 2 O 4. Fig. 3. SEM images of spinel precursors obtained by two-steps precipitation: a) MgAl 2 O 4, 0.5 at.% Co:MgAl 2 O 4, c) 1.0 at.% Co:MgAl 2 O 4, d) 5 at.% Co:MgAl 2 O 4. nego podczas str cania ph równego 9,8 (punkt izoelektryczny dawsonitu wyst puje przy ph ok. 6,5, natomiast hydrotalkitu ok. ph=10,8), zatem cz stki tego samego zwi zku nie powinny czy si w aglomeraty. Porównanie temperatur odpowiadaj cych minimom efektów endotermicznych na krzywych DTA prekursora wspó str conego i prekursora otrzymanego metod dwustopnio- 40 dawsonit amonowy hydrotalkit str canie dwustopniowe wspó str canie Potencja dzeta [mv] ph DTA (j.u.) mieszanina mechaniczna -40 ph=9,8 Rys. 4. Zale no potencja u dzeta cz stek hydrotalkitowych i dawsonitu amonowego od ph zawiesin wodnych. Fig. 4. Zeta potential vs. ph for hydrotalcite and ammonium dawsonite particles T [ o C] Rys. 5. Zestawienie krzywych DTA prekursora str canego dwustopniowo, wspó str conego oraz mieszaniny mechanicznej dawsonitu amonowego z hydrotalkitem. Fig. 5. DTA curves of magnesium aluminate precursors prepared by co-precipitation, two-steps precipitation and mechanical mixing of ammonium dawsonite with hydrotalcite. MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 64, 4, (2012) 509

5 A. WAJLER, H. TOMASZEWSKI, H. W GLARZ,. ZYCH, A. SIDOROWICZ, R. DIDUSZKO Rys. 6. Dyfraktogram rentgenowski proszku MgAl 2 O 4 otrzymanego po pra eniu w 900 o C przez 30 min. prekursora otrzymanego metod str cania dwustopniowego. Fig. 6. XRD pattern of MgAl 2 O 4 powder after calcination for 30 min at 900 o C of precursor prepared by two-steps precipitation procedure. wym, str conych w oddzielnych procesach (214 C), poprzez wspó str canie (194 C), a do temperatury 183 C w przypadku prekursora str conego dwustopniowo (Rys. 5). Fakt ten mo e wiadczy o lepszym kontakcie pomi dzy cz stkami obu zwi zków w prekursorze str canym dwustopniowo. Jest to dowodem na potwierdzenie tezy, e bardzo jednorodne rozmieszczenie cz stek w proszku prekursora, które z za- o enia gwarantuje metoda wspó str cania, mo e by jeszcze doskonalsze poprzez wymuszenie dalszego uporz dkowania cz stek w prekursorze str canym dwustopniowo. O bardzo dobrym kontakcie mi dzy cz stkami prekursora wiadczy mo e równie fakt, e pra enie w bardzo niskiej temperaturze (900 C) przez stosunkowo krótki czas (30 minut) pozwala na otrzymanie jednofazowego proszku spinelowego (Rys. 6). W przypadku prekursora MgAl 2 O 4 wspó str conego w temperaturze 70 C, charakteryzuj cego si bardzo silnie wyd u onymi cz stkami, nawet po pra- eniu w 1200 C przez 2 h na dyfraktogramie XRD widoczne by y re eksy pochodz ce od nieprzereagowanego MgO [6]. Proszki wytworzone metod dwustopniow poddano próbom spiekania swobodnego. Na Rys. 7 i 8 przedstaa) 40 Transmisja [%] D ugo fali [nm] a) c) Rys. 7. Zale no transmisji od d ugo ci fali wietlnej ceramiki MgAl 2 O 4 otrzymanej po spiekaniu proszku str conego dwustopniowo w pró ni w 1750 o C przez30 h) (a), fotogra a spieczonej próbki (. Fig. 7. Transmission spectrum of MgAl 2 O 4 ceramics originated from powder prepared by two-steps precipitation and vacuum sintered at 1750 o C for 30 h (a), image of sintered sample (. Rys. 8. Zale no transmisji od d ugo ci fali wietlnej tworzyw Co:MgAl 2 O 4 otrzymanych po spiekaniu w pró ni w 1750 o C przez 2 h (a), porównanie transmisji ceramiki 0,2% at. Co:MgAl 2 O 4 spieczonej w pró ni w 1450 o C przez 2 h z monokryszta em 0,23% at. Co:MgAl 2 O 4 (, oraz fotogra a próbek ceramiki monokrystalicznej i polikrystalicznej o grubo ci 1 mm. Fig. 8. Transmission spectra of Co:MgAl 2 O 4 ceramics originated from powder prepared by two-steps precipitation and vacuum sintered at 1750 o C for 2 h (a), comparison between transmission of 0.2 at.% vacuum-sintered Co:MgAl 2 O 4 ceramics (1450 o C/2h) and 0.23 at.% Co:MgAl 2 O 4 single-crystal (, and photograph of Co:MgAl 2 O 4 polycrystalline ceramics and single-crystal of 1 mm thick. 510 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 64, 4, (2012)

6 WYTWARZANIE NANOPROSZKÓW MgAl 2 O 4 I Co:MgAl 2 O 4 METOD STR CANIA DWUSTOPNIOWEGO wiono fotogra e oraz widma transmisji uzyskanej ceramiki MgAl 2 O 4 i Co:MgAl 2 O 4. W drugim przypadku, dla porównania, zamieszczono równie widmo transmisji monokryszta- u Co:MgAl 2 O 4 (Claser Inc., Chiny). Na przedstawionych rysunkach widoczne jest to, e zarówno próbka niedomieszkowana jak i domieszkowana kobaltem s prze wieclane (Rys. 7b i 8c), jednak transmisja ceramiki polikrystalicznej jest znacznie ni sza ni monokryszta u. Zaobserwowa mo na równie w szy zakres transmisji handlowego kryszta u Co:MgAl 2 O 4 w zakresie podczerwieni, co ma przypuszczalnie zwi zek z jego niestechiometri [9]. 4. Podsumowanie Proszki MgAl 2 O 4 i Co:MgAl 2 O 4 wytworzono metod wspó str cania oraz zaproponowan w pracy metod dwustopniow. Synteza t metod przebiega a w dwóch etapach. W pierwszym etapie str cano hydrotalkit. Uzyskan zawiesin poddano procesowi starzenia w celu krystalizacji hydrotalkitu, a nast pnie do niej str cano dawsonit amonowy. Podczas wspó str cania azotanów magnezu, glinu i kobaltu wodorow glanem amonu powsta y prekursory sk adaj ce si z dwóch faz krystalicznych: hydrotalkitu i dawsonitu amonowego. W prekursorach widoczne by y zarówno cz stki kuliste, jak i wyd u one ziarna dawsonitu amonowego. Pomimo zachowania tej samej temperatury reakcji (50 C) morfologia prekursorów proszków o innym poziomie domieszkowania ró ni a si znacz co. Wzrost ilo ci kobaltu spowodowa silniejszy rozrost cz stek wyd u onych, co jak wykaza y przeprowadzone we wcze niejszej pracy badania [6] nie jest korzystne dla spiekalno ci uzyskanych proszków spinelowych. Takiej zale no ci nie zaobserwowano natomiast w prekursorach str canych zaproponowan metod dwustopniow. Uzyskane t metod prekursory MgAl 2 O 4 lub Co:MgAl 2 O 4, po pra eniu przez 2 h w 1050 C uleg y przemianie w drobnokrystaliczne proszki, które na drodze spiekania swobodnego uleg y zag szczeniu do g sto ci wzgl dnej powy ej 99,9%, a wytworzone ceramiki s prze wiecalne. Podzi kowania Praca zosta a zrealizowana w ramach projektu MNiSW nr N N Literatura [1] Reimanis I.E., Rozenburg K., Kleebe H.J.: A Review on the Sintering and Microstructure Development of Transparent Spinel (MgAl 2 O 4 ), J. Am. Ceram. Soc., 92, 7, (2009), [2] Yumashev K.V.: Saturable absorber Co 2+ :MgAl 2 O 4 crystal for Q Switching of m Nd 3+ :YAlO 3 and m Er 3+ :Glass Lasers, Applied Optics, 38, (1999), [3] Li J.-G., Ikegami T., Lee J.-H., Mori T.: Fabrication of Translucent Magnesium Aluminum Spinel Ceramics, J. Am. Ceram. Soc., 83, 11, (2000), [4] Goldstein A., Goldenberg A., Yeshurun Y., Hefetz M.: Transparent MgAl 2 O 4 Spinel from a Powder Prepared by Flame Spray Pyrolysis, J. Am. Ceram. Soc., 91, 12, (2008), [5] Wajler A., Tomaszewski H., Dro d -Cie la E., W glarz H., Kaszkur Z.: Study of magnesium aluminate spinel formation from carbonate precursors, J. Eur. Ceram. Soc., 28, 13, (2008), [6] Wajler A., Tomaszewski H., W glarz H., Diduszko R.: In uence of Processing on Magnesium Aluminate Precursors Morphology Prepared by Co-Precipitation, w materia ach 11 th ECERS Conf., (2009), [7] Li J.-G., Ikegami T., Lee J.-H., Mori T., Yajima Y.: Co-precipitation synthesis and sintering of yttrium aluminum garnet (YAG) powders: the effect of precipitant, J. Eur. Ceram. Soc., 20, (2000), [8] Islam A.M., Chowdhry B.Z., Snowden M.J.: Heteroaggregation in colloidal dispersions, Advances in Colloid and Interface Science, 62, (1995), [9] A. Krell, K. Waetzig, J. Klimke: In uence of the structure of MgO nal 2 O 3 spinel lattices on transparent ceramics processing and properties, w materia ach 12 th ECerS Conf. (2011). Otrzymano 8 grudnia 2011, zaakceptowano 14 lutego 2012 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 64, 4, (2012) 511