Czy rzeczywi cie szata nie zdobi cz owieka Przejawy mody celtyckiej w elementach stroju kobiecego na ziemiach polskich w I w. p.n.e.

Transkrypt

1 DOI: /onis Czy rzeczywi cie szata nie zdobi cz owieka Przejawy mody celtyckiej w elementach stroju kobiecego na ziemiach polskich w I w. p.n.e. Anna Stopczyk, anneofgreenlodz@gmail.com Uniwersytet ódzki ul. Narutowicza 65, ód Abstrakt Celem niniejszej pracy jest omówienie wybranych zabytków archeologicznych stanowi cych ozdoby i elementy stroju kobiecego z terenów Polski w I w. p.n.e., które stylistycznie nawi zuj do zabytków kultury late skiej. Rozpatrywane ozdoby i elementy stroju pochodz z grobów kobiecych odnotowanych na stanowiskach kultur przeworskiej i oksywskiej. W niniejszej pracy podj ta zosta a próba interpretacji analizowanych zabytków oraz zobrazowano kontekst ich wyst powania. Rozwa ania zawarte w artykule s przyczynkiem do bada nad znaczeniem z o onych oddzia ywa kultury late skiej na ziemiach polskich w m odszym okresie przedrzymskim. S owa kluczowe: archeologia, kultura late ska, ozdoby, elementy stroju, kultura przeworska, kultura oksywska. Clothes do not make the man? Celtic inß uences in women s fashion in the 1st. century BC in Poland Abstract The aim of the article is to present and discuss the La Tène culture inß uences on the women s dress accessories and jewellery in the 1st. century BC in Poland. The presented women s dress accessories and jewelry comes from the women s graves of the Przeworsk - and Oksywie culures. In the synthesis it will be possible to make some interpretations about signiþ cance of selected archaeological materials, especially in the context of local cultures. The outcome of the research will shed light on the so called latinisation of the Polish territories. Key words: archeology, La Tène culture, decorations, women s dress accessories and jewelry, Przeworsk culture, Oksywie culture, Late Pre-Roman Period. Galia jako ca o dzieli si na trzy cz ci. Jedn z nich zamieszkuj Belgowie, drug Akwitanowie, a trzeci plemiona, które we w asnym j zyku nosz nazw Celtów, w naszym Gallów 1. Jest to zdanie rozpoczynaj ce Wojn Galijsk napisan przez Juliusza Cezara. Te znamienite sprawozdania o charakterze pami tnikarskim, które zachowa y si do naszych czasów, s najpe niejszym ród em naszej wiedzy o plemionach celtyckich, przede wszystkim na terenach pó niejszej rzymskiej Galii. Jednak e nie jest to jedyne dzie o dotycz ce Celtów w Europie. Najstarsze wzmianki mówi ce o plemionach celtyckich pojawiaj si ju u schy ku VI w. p.n.e. u Hekatajosa, greckiego geografa oraz historyka z Miletu. Informuje on nas, e grecka kolonia Massalia (Marsylia), za o ona ok. 600 r. p.n.e. znajdowa a si w kraju Ligurów, natomiast Celtowie zamieszkiwali ziemie nieopodal 2. Dalsze informacje dotycz ce obszarów zamieszka ych przez plemiona celtyckie, zawdzi czamy dzie om autorstwa m.in. Herodota z Halikarnasu (pocz tek V w. p.n.e.), Arystotelesa (384 p.n.e.-322 p.n.e.), Pyteasa z Massalii (320 p.n.e.-310 p.n.e.), Polibiusza (ok. 204 p.n.e.-122 p.n.e.), Tytusa Liwiusza (59 p.ne. 17 n.e.) czy Pauzaniasza (koniec II w. n.e.). Godnym uwagi jest tak e poemat autorstwa Rufusa Festusa Avienusa Ora maritima napisany pod koniec IV w. n.e. Poeta w cytowanym powy ej dziele przytacza niezachowane do naszych czasów ród a pochodz ce nawet z VI w. p.n.e 3. Oprócz terenów dzisiejszej Francji, Celtowie zamieszkiwali znaczn cz Europy Zachodniej (obecn Austri, Niemcy, Szwajcari, pó niej Hiszpani oraz wyspy Brytyjskie), zasiedlili równie cz Europy rodkowej (Czechy, S owacj, 1 G. J. Cezar, Wojna galijska, T.1, Wroc aw B. Cunli e, Staro ytni Celtowie, Warszawa 2003, s Tam e, s Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

2 W gry, si gaj c l ska i Ma opolski) oraz Europ Po udniow (P w. Ba ka ski) 4. W V w. p.n.e., na terenach rodkowej i pó nocnej Francji, po udniowych Niemiec oraz Czech, w rodowisku ówczesnej arystokracji plemiennej, zacz e wykszta ca si nowy styl, okre lany terminem wczesnolate ski. Przymiotnik late ski pochodzi od szwajcarskiego stanowiska w miejscowo ci La Tène. Tym terminem okre la si równie trwaj c przez ostatnich pi stuleci kultur archeologiczn, której nosicielami byli mi dzy innymi Celtowie i która wraz z ich w drówkami rozprzestrzeni a si na znacznych obszarach Europy rodkowej 5. Cywilizacja celtycka by a niezwykle interesuj ca dla spo ecze stw ówczesnej Europy. Umiej tno ci produkcji szk a, elaza czy naczy toczonych na kole, a tak e oryginalna sztuka pos uguj ca si motywami ro linnymi, geometrycznymi lub plastycznymi, by y elementami, które wp ywa y na atrakcyjno omawianej cywilizacji. Intensywne czerpanie z nowych wzorców doprowadzi o do radykalnej zmiany obrazu kulturowego ziem o ciennych. Przemiany te by y na tyle rozleg e, e obj y mi dzy innymi struktury spo eczne czy wierzenia, czego wyrazem by y zmiany w obrz dku pogrzebowym. W wyniku silnych wp ywów powsta y - mi dzy innymi - na ziemiach polskich, nowe jednostki kulturowe kultura przeworska i kultura oksywska 6. W efekcie oddzia ywa late skich na terenach na pó noc od Karpat, dochodzi do ujednolicenia szeregu form zabytków, w tym elementów stroju kobiecego. Owa homogeniczno wi za a si ze wspóln genez przekszta ce starszego pod o a kulturowego, si gaj cego epoki elaza. UniÞ kacja obejmowa a nie tylko formy zabytków i zestawów przedmiotów, ale tak e daleko id c synchronizacj rytmu zmian form. W obr bie omawianego ujednolicenia znalaz y si równie wierzenia, których odbicie znajdujemy w rytua ach pogrzebowych, czy te modele gospodarczo-spo eczne. W zwi zku ze wspomnianymi modelami, du rol odgrywa o rozpowszechnienie produkcji elaza w ca ej omawianej streþ e, a co za tym stoi rozkwit kowalstwa. Zmiany, b d ce wynikiem wp ywów kultury late skiej dotkn y równie zwyczajów pogrzebowych oraz upowszechnienia si znacznie okazalszego modelu wyposa enia grobowego, w którego sk ad, prócz ozdób i cz ci stroju wchodzi y narz dzia i bro. Pojawiaj cy si u plemion celtyckich zwyczaj intencjonalnego niszczenia darów grobowych, szczególnie militariów, znalaz odzwierciedlenie w omawianej streþ e. Jednak pojawiaj ce si bariery w postaci niedostatecznie rozwini tych miejscowych struktur spo ecznych, nie pozwala y na korzystanie w pe ni z wp ywów kultury late skiej. Dlatego te mieszka cy tych obszarów nie zacz li np. produkowa naczy przy u yciu ko a garncarskiego, nie wytwarzali szk a, nie rozw a o si te miejscowe mennictwo i nie budowano osiedli w typie oppidów 7. Zarówno kultur przeworsk, jak i kultur oksywsk mo emy mia o okre li jako zlatenizowane jednostki kulturowe nieceltyckiej Europy 8. Kultura przeworska czerpa a inspiracje od Celtów z ziem polskich, których obecno odnotowujemy ju od oko o V/IV w. p.n.e. Osadnictwo celtyckie ze l ska oraz z Ma opolski zwi zane jest przede wszystkim z late sk ludno ci zamieszkuj c Morawy i Czechy. Natomiast na tereny kultury oksywskiej impulsy late skie dociera y po rednio poprzez jastorfski kr g kulturowy obejmuj cy Niemcy oraz tereny basenu Morza Ba tyckiego, a tak e wspomnian kultur przeworsk 9. Podstaw dla zawartych w niniejszej pracy spostrze e, b d ozdoby i elementy stroju stanowi ce wyposa enie grobów kobiecych z I w. p.n.e., które s powszechnie czone z kulturami przeworsk i oksywsk. Niektóre z omawianych zabytków, jak np. szklane paciorki bezsprzecznie nale y traktowa jako importy z obszarów kultury late skiej. Natomiast inne spo ród wybranych przeze mnie zabytków, jak np. niektóre Þ bule miseczkowate, prawdopodobnie s na ladownictwami wyrobów late skich 10. Obiektem moich rozwa a b d Þ bule typu Nauheim 11 oraz Þ bule miseczkowate 12 tj. przedmioty, których podstawowa funkcja polega na spinaniu szaty damskiej lub m skiej na zasadzie dzia ania agra i. Powy sze zabytki nale do zbioru importów late skich 13. Zapinki typu Nauheim charakteryzuj si przede wszystkim ta mowatym, zw aj cym 4 K. Czarnecka, O kulturze celtyckiej, P. Kaczanowski, J. K. Koz owski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Kraków 1998, s K. Czarnecka, O kulturze celtyckiej, dz. cyt. 7 P. Kaczanowski, J. K. Koz owski, dz. cyt., s T. D browska, Z. Wo niak, Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o pocz tkach S owian, Kraków 2005, s Tam e, s P. Harasim, Problematyka importowanych Þ bul proweniencji late skiej w kulturze oksywskiej, [w:] M. Fudzi ski, H. Paner (red.), Mi dzy kultur pomorsk a kultur oksywsk. Przemiany kulturowe w okresie late skim, Gda sk 2011, s Ryc. 1:1, T. D browska, M odszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu, Materia y Staro ytne i Wczesno redniowieczne 2008, T. VII, s. 240, tab. VIII:1. 12 Ryc. 1:2, Tam e, s. 240, tab. VIII:2. 13 Tam e, s. 28. Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4) 553

3 si ku nó ce kab kiem o s abym wysklepieniu 14. Niejednokrotnie kab k tych okazów by zdobiony ornamentem rytym, b d punktowym. Omawiane egzemplarze rozprzestrzeniaj si na ró nych terenach obj tych osadnictwem celtyckim, jednak e elazne okazy s charakterystyczne dla czesko-morawskiego osadnictwa kultury late skiej. Natomiast Þ bule miseczkowate bo tak nazw przyj to nazywa omawiane zabytki w zwi zku z charakterystycznym ukszta towaniem g ówki podobnie jak pokrewne im zapinki typu Nauheim - tak e wyst puj na rozleg ych terenach kultury late skiej 15. elazne egzemplarze charakterystyczne s dla osadnictwa celtyckiego z Czech i Moraw; najliczniejsza seria tych zapinek pochodzi z czeskiego oppidum w Stradonicach 16. Zarówno na terenie kultury late skiej, jak i obszarach zaj tych przez ludno kultur przeworskiej i oksywskiej 17 obydwie formy Þ bul uznane s za element stroju kobiecego 18. Takie zjawisko dowodzi przej cia przez ówczesne mieszkanki terenów Polski late skiego modelu stroju. W starszej literaturze zapinki miseczkowate uznawane by y za importy. Natomiast wyniki najnowszych bada wykaza y mo liwo na ladownictwa tych Þ bul w rodowisku kultury przeworskiej i oksywskiej 19. Jest to kolejna przes anka dla uznania atrakcyjno ci kobiecych elementów stroju w lokalnych spo eczno ciach, zamieszka ych w dorzeczach Odry i Wis y. Grup zabytków podatn na wp ywy kultury late skiej wydaj si bransolety. Egzemplarze z terenów kultury przeworskiej s nieliczne i wykonane g ównie z elaza. S to ozdoby wytworzone ze sztabki o pojedynczych obr czach jednego kszta tu 20 lub po rodku rozszerzanych 21, nieraz o zachodz cych na siebie ko cach 22. Analogie dla okazów o poszerzonej, zdobionej po rodku obr czy 23 oraz zoomorþ cznych zako czeniach pochodz z Po udnia, z terenów zaj tych przez wschodnich Celtów i Geto-Daków, a zw aszcza z kultury Poiene ti-lukaševka, która czerpa a liczne wzorce od swoich po udniowych s siadów 24. Stylizowane zoomorþ czne zako czenia spotyka si sporadycznie i na innych terenach, tak e na innego rodzaju ozdobach pochodz cych z m odszego okresu przedrzymskiego np. w Skandynawii 25. ProÞ lowanie zako cze, jak i zaw anie ko ców wokó siebie jest charakterystyczne dla bransolet wyst puj cych w kulturze late skiej 26. Reasumuj c: w ród bransolet wyst puj cych w kulturze przeworskiej przewa aj formy zwi zane z po udniowo- -wschodnim kr giem kultury late skiej, kr giem geto-dackim i kultur Poiene ti-lukaševka, która niejednokrotnie przetwarza te wzorce. Po udniowe i po udniowo-wschodnie powi zania s widoczne w ornamentyce, w ogólnym kszta cie bransolet oraz w sposobie ich wykonania 27. Przetwarzanie tych e wzorców w kulturze przeworskiej dowodzi ogromnej atrakcyjno ci kanonów late skich w ród bi uterii noszonej przez ówczesne kobiety. Za zabytki o proweniencji late skiej mo emy uzna szklane paciorki. W zwi zku z preferowanym przez obie kultury obrz dkiem cia opalnym, paciorki zachowuj si niekiedy jedynie w formie przepalonych, niekszta tnych bry ek. Najbardziej charakterystycznymi ozdobami tej kategorii zabytków z ziem polskich s tzw. paciory pier cieniowate 28. W zespo- ach kultury oksywskiej i przeworskiej najcz ciej wyst puj okazy grup 21, 23 i 25 wed ug T. E. Haevernick 29. Paciory grupy 21 charakteryzuj si prostym, D-kszta tnym proþ lem pier cienia oraz jednobarwno ci szk a 30. Zdecydowanie bardziej ró norodnym ornamentem charakteryzuj si paciory grupy 23, bowiem ich zdobienie z o one jest z jasnych nitek wtopionych w szk o odmiennego koloru 31. Ostatni, 25 grup paciorków reprezentuj okazy zdobione siatkowanym wzorem odró niaj cym si barw od koloru paciora 32. Wszystkie omówione grupy s powszechnie spotykane na 14 J. Werner, Die Nauheimer Fibel, Jahrbu des Römis -Germanis en Zentralmuseums Mainz 1955, T. II, s J. Kostrzewski, Die ostgermanische Kultur der Spätlatènezeit, T. I-II, Leipzig-Würzburg 1919, s S. Rie ho, Süddeutschland im Spannungsfeld von Kelten, Germanen und Römern, Trier 1995, s Mapa 1, P. Harasim, Problematyka importowanych Þ bul, dz. cyt., s. 243, mapa 1; s. 244, mapa K. God owski, Okres late ski w Europie, Kraków 1977, s P. Harasim, dz. cyt., s Ryc. 2:3, T. D browska, Bransolety z m odszego okresu przedrzymskiego w kulturach przeworskiej i oksywskiej, [w:] C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjaer, A. Kokowski (red.), Europa Barbarica. wier wieku archeologii w Mas om czu. Monumenta Studia Gothica 2005, nr 4, s. 81, ryc. 1:j. 21 Ryc. 2:1,2, Tam e, s. 81, ryc. 1:d:f. 22 Ryc. 2:1,2, T. D browska, Bransolety z m odszego okresu przedrzymskiego, dz. cyt., s. 81, ryc. 1:d:f. 23 Ryc. 2:4,5, Tam e, s. 84, ryc. 3:a:d. 24 T. D browska, M odszy okres przedrzymski..., dz. cyt., s T. D browska, Bransolety z m odszego okresu przedrzymskiego, dz. cyt., s Tam e, s Tam e, s Ryc. 3:9, M. Pietrzak, Rumia. Cmentarzysko z m odszego okresu przedrzymskiego i wp ywów rzymskich, Gda sk 1987, s. 170, tab. LXIV:p. 29 Mapa 2. M. Karwowski, Keltische Glasfunde im polnischen Gebiet, Przegl d Archeologiczny, T. XLV, s. 36, mapa T. E. Haeverni, Die Glasarmringe und Ringperlen der Mi el- und Spätlatènezeit auf dem europäischen Festland, Bonn 1960, s Tam e, s Tam e, s Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

4 stanowiskach kultury late skiej w Europie rodkowej i zachodniej, przede wszystkim na terenach Czech i Moraw, Austrii, Niemiec, Szwajcarii i Francji 33. Ich produkcja odbywa a si w celtyckich warsztatach szklarskich ulokowanych na oppidach, m. in. w niemieckim Manchingu lub czeskich Lovosicach i Stradonicach 34. Szklane paciorki powszechnie uwa a si za element kobiecej kolii, co po wiadczaj nam rzadkie groby szkieletowe, w których mo emy niekiedy odtworzy uk ad paciorków i ewentualnych zawieszek 35. W moim mniemaniu nale y wzi pod uwag, i kolie najprawdopodobniej by y w ca o ci importowane z terenów kultury late skiej. Mog oby to dowodzi niezwyk ej atrakcyjno ci kanonów mody panuj cej w ród plemion celtyckich. Innym elementem kolii by y najprawdopodobniej ozdoby w stylu tzw. Knotenringe, czyli koliste, metalowe przedmioty kilkucentymetrowej rednicy, zdobione na obwodzie regularnie rozmieszczonymi guzkami 36. Przes ank dla takiej interpretacji jest wyst pienie tego typu zabytku (wraz ze szklanymi paciorkami) w grobach kobiecych 37. Niejednokrotnie na knotenringach zachowane jest stopione szk o z paciorków 38. Niemniej jednak nie mo emy wykluczy, i omawiane zabytki mog y stanowi aplikacje przyszywane bezpo rednio do stroju. Ozdoby Knotenringe s najprawdopodobniej kolejnym importem ze wiata celtyckiego. Przes ank dla zjawiska modyþ kacji wzorców late skich mo e by tzw. klamra pier cieniowata z Rumi, gr W kulturze late skiej tego typu klamry wraz z trzema kó kami stanowi y garnitur pasa wojownika 40, do którego przytroczona by a metalowa pochwa wraz z mieczem 41. Jednak w omawianym przypadku, interesuj cy nas zabytek wyst pi ewidentnie w grobie kobiecym, wyposa onym mi dzy innymi w ta mowat klamr do pasa lokalnej produkcji. Jest wysoce prawdopodobne, i strój kobiety pochowanej w grobie 42 z Rumi, z o ony by z dwóch pasów, z których jeden stosowa zapi cie charakterystyczne dla pasów wojowników celtyckich. Ten ciekawy przyk ad adaptacji elementów pasa wywodz cych si z tradycji late skiej, mo e wiadczy o przetworzeniu wzorca celtyckiego i zastosowaniu z w asnymi przekonaniami estetycznymi. Oddzia ywania kultury late skiej na terenie Europy rodkowej i Pó nocnej pozostaj jednym z kluczowych zagadnie archeologii. Recepcja osi gni i wp ywów celtyckich w ró nych dziedzinach kultury wiadczy o znacznej ich atrakcyjno ci w ród spo eczno ci lokalnych kultur archeologicznych. Omówione elementy stroju kobiecego, wyst pi y w grobach o ponad przeci tnym modelu wyposa enia. Na podstawie kryteriów wydzielonych przez Katarzyn Czarneck w Strukturach spo ecznych ludno ci kultury przeworskiej 42, omawiane groby nale y uzna za bogate. Mo emy zatem przyj, e kobiety pochodz ce z elit ch tnie powiela y modowe wzory od swoich dalekich s siadek. Obok atrakcyjno ci surowców wielobarwnego szk a, wzornictwa bransolet, czy kszta tu Knotenringe, nie mo na by o przej oboj tnie. Taki strój zapewne wr cz emanowa bogactwem i wyró nia si z po ród innych, co z kolei wi za o si z reprezentowaniem wysokich struktur spo ecznych. Jednak moda ma to do siebie, e m a i tak by o tym razem. Po podbiciu Galii przez Cezara oraz ekspansji germa skiej celtyckie kanony mody wraz z ca kultur late sk odchodzi y w niepami. Bibliografia [1] Gajusz Juliusz Cezar, Wojna galijska, Wroc aw [2] Bokiniec E., Podwiesk, Fundstelle 2. Ein Gräberfeld der Oksywie-Kultur im Kulmer Land, Monumenta Ar aeologica Barbarica 2005, nr XI. [3] Co a-broniewska A., Bednarczyk J., Miejsce obrz dowe z doby neolitu i schy ku staro ytno ci w Inowroc awiu, st. 58, Studia i Materia y do Dziejów Kujaw 1998, T. IX. [4] Cunli e B., Staro ytni Celtowie, Warszawa [5] Czarnecka K., Struktura spo eczna ludno ci kultury przeworskiej, Warszawa [6] D browska T., Bransolety z m odszego okresu przedrzymskiego w kulturach przeworskiej i oksywskiej, [w:] C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjaer, A. Kokowski (red.), Europa Barbarica. wier wieku archeologii w Mas om czu, Monumenta Studia Gothica 2005, nr H. Wagner, Glasschmuck der Mi el- und Spätlatènezeit am Oberreihn, Remshalden 2006, s N. Venclová, Prehistoric glass in Bohemia, Praga 1990, s. 137, A. Co a-broniewska, J. Bednarczyk, Miejsce obrz dowe z doby neolitu i schy ku staro ytno ci w Inowroc awiu, st. 58, Studia i Materia y do Dziejów Kujaw 1998, T. IX, s. 43, 44, ryc. 23, Ryc. 3:4, 11, 12, 13, M. Pietrzak. Rumia..., dz. cyt., s. 170, tab. LXIV: h:l:m:n. 37 E. Bokiniec, Podwiesk, Fundstelle 2. Ein Gräberfeld der Oksywie-Kultur im Kulmer Land, Warszawa-Toru 2005, tab. 31, s Ryc. 3:4, M. Pietrzak, Rumia, dz. cyt., s. 170, tab. LXIV:h. 39 Ryc. 3:3, Tam e, s. 170, tab. LXIV:b. 40 P. Kaczanowski, R. Madyda-Legutko, Uwagi o nap ywie norycko-pano skich cz ci pasów na teren rodkowoeuropejskiego Barbaricum, [w:] R. Madyda-Legutko, T. Bochnak (red.), Svperiores Barbari. Ksi ga ku czci Profesora Kazimierza God owskiego, Kraków 2000, s. 187, ryc Ryc. 4, Tam e, s. 187, ryc K. Czarnecka, Struktura spo eczna ludno ci kultury przeworskiej, Warszawa 1990, s. 59. Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4) 555

5 [7] D browska T., M odszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu. Zarys kulturowo-chronologiczny, Materia y Staro ytne i Wczesno- redniowieczne 2008, T. VII. [8] D browska T., Wo niak Z., Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o pocz tkach S owian. Materia y z konferencji, Kraków, listopada 2001, Kraków [9] God owski K., Okres late ski w Europie, Archeologia Pierwotna i Wczesno redniowieczna 1977, Cz. IV. [10] Haeverni T. E., Die Glasarmringe und Ringperlen der Mi el- und Spätlatènezeit auf dem europäischen Festland, Bonn [11] Harasim P., Problematyka importowanych Þ bul proweniencji late skiej w kulturze oksywskiej, [w:] M. Fudzi ski, H. Paner (red.), Mi dzy kultur pomorsk a kultur oksywsk. Przemiany kulturowe w okresie late skim, Gda sk [12] Kaczanowski P., Koz owski J. K., Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, T. I, Kraków [13] Karwowski M., Keltische Glasfunde im polnischen Gebiet, Przegl d Ar eologiczny 1997, T. XLV. [14] Kostrzewski J., Die ostgermanische Kultur der Spatlatenezeit, T. I-II, Leipzig-Würzburg [15] Pietrzak M., Rumia. Cmentarzysko z m odszego okresu przedrzymskiego i wp ywów rzymskich, Gda sk [16] Rie ho S., Süddeutschland im Spannungsfeld von Kelten, Germanen und Römern, Trier [17] Venclova N., Prehistoric glass in Bohemia, Praha [18] Wagner H., Glasschmuck der Mi el- und Spätlatènezeit am Oberreihn, Remshalden [19] Werner J., Die Nauheimer Fibel, Jahrbu des Römis -Germanis en Zentralmuseums Mainz 1995, T. II. Netografia [20] Czarnecka K. O kulturze celtyckiej, Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)