Ferroelektromagnetyczne jednofazowe materia y inteligentne
|
|
- Henryka Wróblewska
- 7 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 MatCer Ferroelektromagnetyczne jednofazowe materia y inteligentne ZYGMUNT SUROWIAK, DARIUSZ BOCHENEK Uniwersytet l ski, Wydzia Informatyki i Nauki o Materia ach, Katedra Materia oznawstwa Wprowadzenie Od wielu lat najpierw tylko marzeniem a pó niej tak e d eniem ludzko ci by o zbudowanie urz dzenia (maszyny) przeznaczonego do realizacji niektórych czynno ci manipulacyjnych, lokomocyjnych, informacyjnych i intelektualnych cz owieka. Urz dzenie takie (o wygl dzie ludzkim, maj ce pewne w a ciwo ci intelektualne, wolne od wszelkich uczu i zdolne do podejmowania samodzielnych decyzji) zosta o po raz pierwszy nazwane w 1920 roku przez K. apka robotem w jego sztuce science fi ction pt. R.U.R. (ang. Rossums Uniwersal Robots). Pierwsze zbudowane roboty (roboty I generacji) realizuj zadane programy ruchowe, tzn. s zdolne do samodzielnego wykonania i powtarzania zaprogramowanych prostych czynno ci. Roboty II generacji (Instytut Technologiczny w Massachusetts, USA, 1961rok, tzw. manipulator Ernsta) maj ró ne zmys y (dotyku, wzroku, s uchu), reaguj na dotyk i sygna y d wi kowe, maj pewn zdolno rozró niania kszta tów i barw, reaguj na promieniowanie jonizuj ce oraz na zmiany temperatury, ci nienia, wilgotno ci, st enia gazu itp. Najnowsze roboty (roboty III generacji) s wyposa one w bardziej rozwini te zmys y (wzroku umo liwiaj cego obserwacje zmian rodowiska i s uchu umo liwiaj cego komunikacje g osow ). Wykorzystuj one uk ady sztucznej inteligencji (ang. artificial inteligence system) oparte na technice komputerowej. Przedmiotem sztucznej inteligencji jest komputerowe rozwi zywanie problemów sposobami wzorowanymi na naturalnych dzia aniach, zachowaniach i procesach poznawczych cz owieka. Poznanie procesów uczenia si i wykorzystywania wiedzy przez cz owieka do rozwi zywania problemów stanowi zasadnicze zagadnienie sztucznej inteligencji i punkt wyj cia do projektowania programów komputerowych, które symuluj ludzkie zachowania i procesy poznawcze. Gdy J. McCarty z Massachusetts Institute of Technology (USA) utworzy w 1955 roku termin sztuczna inteligencja zapewne nie wyobra a sobie, jak m dre b d ró ne maszyny pocz tków XXI wieku. Komputery steruj dzisiaj procesami produkcyjnymi, lotem samolotów (pilot automatyczny), ruchem statków i poci gów, ruchem ulicznym, lotem pojazdów kosmicznych i rakiet balistycznych, a tak e dzia- aniem uk adów pomiarowych i zaawansowanych urz dze gospodarstwa domowego. Informatycy uzbrajaj komputery w coraz to nowsze i doskonalsze oprogramowanie zwi kszaj c systematycznie inteligencj sterowanych przez nie uk adów elektronicznych. Wspomnie w tym miejscu nale y o badaniach nad tzw. sieciami neuronowymi, czyli programami imituj cymi prac poszczególnych komórek nerwowych ludzkiego mózgu. Istot takich sieci jest mo liwo uczenia si poprzez tworzenie po cze mi dzy neuronami. Obecnie komputery steruj dzia aniem ró nych urz dze albo zgodnie z zadanymi z góry programami, albo zgodnie z zaleceniami przekazywanymi za pomoc fal radiowych lub impulsów elektrycznych, których ród em s ró nego rodzaju sensory (czujniki, detektory) i przetworniki. Sensory temperatury, ci nienia, promieniowania itd. oraz przetworniki piroelektryczne, piezoelektrycznie itd. spe niaj rol zako cze nerwowych uk adów ze sztuczn inteligencj. Nieodzown cz ci takich uk adów jest wysokozaawansowany system pami ci komputerowej. Baz do budowy uk adów ze sztuczn inteligencj s specjalne materia y charakteryzuj ce si specyfi czn aktywno ci fi zyczn. Otrzymanie takich materia ów wymaga stosowania wysokozaawansowanych technologii, w tym nanotechnologii. Ju w latach 60-tych w Instytucie Technologicznym w Massachusetts (USA) nadano tego typu materia- om miano materia ów inteligentnych (ang. smart materials). Poj cie to jest definiowane w rozmaity sposób. Cechy funkcjonalne takich materia ów dobrze oddaje defi nicja zaproponowana w 2001 roku przez A.Lawvere a z Face Intern. Corporation w Norfl ok (USA) [1]: Materia y inteligentne s to materia y szczególnie silnie reaguj ce i odpowiadaj ce na oddzia ywania zewn trzne (sensory, przetworniki itd.) i/lub s u ce do budowy ró norodnych elementów pami ci (kszta tu, informacji itd.). Rodzina materia ów inteligentnych jest bardzo liczna. Przyk ady tego typu materia ów przedstawione na rys. 1. obejmuj zarówno kryszta y, polikryszta y (materia y ceramiczne) i kompozyty jak i cienkie warstwy oraz uk ady wielowarstwowe [np. 1-15]. Materia ami inteligentnymi nie s wi c materia y o sta ych w a ciwo ciach, nie zmieniaj cych si pod wp ywem oddzia- ywa zewn trznych oraz materia y niezdolne do zapami tania informacji, kszta tu itd. Materia y s tym inteligentniejsze im silniej zmieniaj si ich w a ciwo ci pod wp ywem impulsów zewn trznych, im wykazuj wi ksz pojemno pami ci informatycznej itd. Materia y inteligentne, których funkcja odpowiedzi (reakcja na bod ce) zwi zana jest z jednym, ci le okre lonym rodzajem oddzia ywa zewn trznych (np. impuls elektryczny, kwant promieniowania o okre lonej energii itd.) nazywane s materia ami inteligentnymi I generacji, natomiast materia y, których ci le okre lona w a ciwo ulega mo e gwa townym zmianom pod wp ywem dwu lub wi cej ró nych bod ców zewn trznych (np. T, p, E, H itd.) 128 MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX
2 Rys. 1. Przyk ady materia ów inteligentnych wykazuj podwy szon inteligencj, czyli s materia ami inteligentnymi II generacji. W rodzinie materia ów inteligentnych nie znalaz o si, zatem miejsce dla z ota, srebra, platyny, diamentu i wielu innych powszechnie cenionych i znanych pierwiastków i zwi zków, które wyró niaj si wysok stabilno ci swoich w a ciwo ci i parametrów fi zycznych a nie reaguj na bod ce zewn trzne, a wi c zachowuj si zgodnie z maksym : mówi dziad do obrazu, a obraz do niego ani razu. W ród materia ów inteligentnych stosowanych w szeroko poj tej elektronice szczególne miejsce zajmuj ferroiki (materia y inteligentne I generacji) i multiferroiki (materia y inteligentne II generacji). W 1969 roku K. Aizu [16] obj wspóln nazw ferroiki trzy grupy materia ów charakteryzuj cych si : spontanicznym namagnesowaniem M s (FM, AFM, FIM, W-FM); spontaniczn polaryzacj P s (FE, AFE, FIE); spontaniczn deformacj struktury krystalicznej η s (FES, AFES; FIES). Nazwa ferroiki nie ma bezpo redniego zwi zku z elazem ( ac. ferrum), a wskazuje natomiast, e pomimo ró nych mechanizmów fizycznych zwi zanych ze zjawiskami powstawania M s, P s, i η s, materia y maj ce w swej nazwie przedrostek ferro charakteryzuje wiele cech wspólnych, w tym: stany spontanicznego namagnesowania, polaryzacji i deformacji powstaj w wyniku strukturalnych przemian fazowych (PM FM, PE-FE, PES FES) w magnetycznym punkcie Curie (T CM ), w temperaturze Neela dla AFM (T N ) i w ferroelektrycznym punkcie Curie (T CE ); podczas przemian fazowych powstaj ferromagnetyczne (ferroelektryczne, ferroelastyczne) domeny, czyli obszary wykazuj ce uporz dkowanie magnetyczne (elektryczne, spr yste); ka dy z ferroików wykazuje jemu w a ciwy parametr uporz dkowania uk adu magnetycznego (M s ), uk adu elektrycznego (P s ) i uk adu spr ystego (η s ); parametry uporz dkowania zmieniaj si pod wp ywem oddzia ywa zewn trznych (P s pod wp ywem pola elektrycznego E, M s pod wp ywem pola magnetycznego H i η s pod wp ywem zewn trznego napr enia mechanicznego σ); zmiany M(H), P(E) i η(σ) maj charakter histerezowy; w punkcie przemiany fazowej maj miejsce anomalie w a ciwo ci magnetycznych (dielektrycznych, spr ystych); dzi ki w a ciwo ciom magnetostrykcyjnym (elektrostrykcyjnym, piezoelektrycznym) maj zdolno przetwarzania energii magnetycznej (elektrycznej) w energi mechaniczn. Unikalne w a ciwo ci ferroików znajduj szerokie zastosowanie w ró nych dziedzinach techniki. Rozwój technologii wytwarzania i bada ferroików w du ej mierze zadecydowa i nadal decyduje o rozwoju cywilizacyjnym. Ju na prze omie lat 50-tych i 60-tych ubieg ego wieku G.A. Smole ski et. al. [17] i Yu.N. Venevcev et. al. [18] odkryli, e niektóre perowskitowe ferroelektryki (FE) wykazuj w a ciwo ci magnetyczne i s równocze nie albo antyferromagnetykami (AFM), ferrimagnetykami [FIM] lub s abymi ferromagnetykami [W-FM]. W zsyntetyzowanych przez nich MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX 129
3 ferroelektrykach stan FIM lub W-FM pojawia si najcz ciej w temperaturach bliskich zeru bezwzgl dnemu (T < 9 K). Wspó istnienie w tej samej fazie stanu ferroelektrycznego i s abego ferromagnetyzmu w znacznie wy szej temperaturze (T N 120 K; T CE = 64 K) odkryli w 1966 roku E. Ascher et. al. [19] w Ni-J-boracycie (Ni 9 B 7 O 13 J). Materia y wykazuj ce równocze nie uporz dkowanie elektryczne (FE ferroelektryczne, AFE antyferroelektryczne lub FIE ferrielektryczne) oraz uporz dkowanie magnetyczne (FM ferromagnetyczne, AFM antyferromagnetyczne lub FIM ferrimagnetyczne) nazywane s ferroelektromagnetykami (FEM). Feroelektromagnetyki odkryte przez G.A. Smole skiego et al. [17] s zatem materia ami, w których w tej samej fazie wyst puje równoczesne uporz dkowanie magnetyczne i elektryczne. Materia y wykazuj ce w tej samej fazie równocze nie co najmniej dwa stany ferroikowe H. Schmid w 1994 roku [2] nazwa multiferroikami. W tego typu materia ach M s, P s, i η s mog by zmieniane zarówno przez pole magnetyczne (H), pole elektryczne (E) jak i przez napr enie mechaniczne (σ). W niektórych multiferroikach wyst puj tylko dwa uporz dkowane poduk ady. Materia y takie nazywane s biferroikami, a nale do nich: ferroelektromagnetyki (FM + FE); ferroelektroelastyki zwane te elastoferroelektryki (FE + FES); ferromagnetoelastyki zwane te elastoferromagnetyki (FM +FES). Mo liwo ci aplikacyjne multiferroików s znacznie szersze w stosunku do zastosowa ferroików. Zale one przede wszystkim od stopnia wzajemnego sprz enia poszczególnych poduk adów (magnetycznego, elektrycznego i spr ystego). W zale no ci od sk adu chemicznego, struktury krystalicznej, temperatury, itd. w multiferroikach mo e mie miejsce pe ne sprz enie, cz ciowe sprz enie, a tak e mo e wyst pi ca kowity brak sprz enia poduk adów [3]. Sprz enie poszczególnych poduk adów by o i nadal pozostaje podstawowym problemem badawczym multiferroików [np. 4]. Multiferroiki charakteryzuj si znacznie podwy szon inteligencj w stosunku do inteligencji ferroików. Przejawia si to mi dzy innymi w tym, e reaguj i odpowiadaj na dzia anie wi kszej liczby bod ców zewn trznych ró norodnej natury (magnetycznej, elektrycznej, mechanicznej, termicznej itd.) oraz stwarzaj wi ksze mo liwo ci zastosowa w uk adach pami ci informacji i ich przetwarzania. Od dziesi ciu lat prowadzone s intensywne badania multiferroików, a zw aszcza ferroelektromagnetyków. Celem ich jest poszukiwanie materia ów inteligentnych wykazuj cych równoczesne uporz dkowanie magnetyczne i ferroelektryczne w warunkach normalnych i charakteryzuj cych si silnym sprz eniem obydwu poduk adów oraz badanie mo liwo ci zastosowa otrzymanych materia ów w automatyce, elektronice, robotyce, elektroakustyce i w innych dziedzinach wspó czesnej techniki. Ferroelektromagnetyki charakteryzuj si silnym efektem magnetoelektrycznym (ME), polegaj cym na równoczesnym wyst powaniu polaryzacji elektrycznej (P) pojawiaj cej si pod wp ywem pola magnetycznego (H) i magnetyzacji (M) indukowanej polem elektrycznym (E). Magnetoelektryki wykazuj równocze nie dalekie uporz dkowanie momentów magnetycznych i dipoli elektrycznych. Efekt ME mo e wyst powa w dwóch grupach materia ów: w ferroelektromagnetykach jednofazowych (zwi zkach i roztworach sta ych monokrystalicznych, polikrystalicznych (ceramicznych) i cienkowarstwowych); w ferroelektromagnetykach kompozytowych (jednorodnych ang. particulate composites PCs i warstwowych ang. laminate composites LCs). Celem niniejszej pracy jest skrótowe przedstawienie, na podstawie danych literaturowych oraz wyników prac w asnych, stanu bada ceramicznych ferroelektromagnetyków jednofazowych. Kompozytowe ferroelektomagnetyki b d tematem odr bnej pracy. Efekt magnetoelektryczny Ogólna charakterystyka Ju w latach 1916/1917 S.A. Boguslavskij, profesor Uniwersytetu Moskiewskiego, przewidzia, e w niektórych cia ach sta ych pole elektryczne (E) mo e cznie z elektryczn polaryzacj (P) wywo a namagnesowanie (η), a pole magnetyczne (M) namagnesowanie (η) i polaryzacj (P). Hipoteza ta doczeka a si potwierdzenia dopiero w 1950 roku, kiedy to eksperymentalnie odkryto efekt magnetoelektryczny w Cr 2 O 3. Efekt magnetoelektryczny (ME) w tym materiale polega na zmianie elektrycznej polaryzacji w odpowiedzi na dzia anie zewn trznego pola magnetycznego H lub na indukowaniu namagnesowania pod wp ywem dzia ania zewn trznego pola elektrycznego E. Istotny wk ad w rozwój technologii wytwarzania i bada magnetoelektryków wnios y prace G.A. Smole skiego et al., [17, 20, 21] prowadzone w latach 50-tych i 60-ych. W ferroelektrycznych perowskitach (ABO 3 ) zast powali oni diamagnetyczne d 0 kationy B magnetycznymi d n kationami. Pierwszymi ferroelektrykami wykazuj cymi w a ciwo ci magnetyczne by y Pb(Fe 2/3 W 1/3 )O 3 i Pb(Fe 1/2 Nb 1/2 )O 3. W perowskitowych roztworach sta ych diamagnetyczne kationy (Mg 2+ i W 6+ ) itd. odpowiadaj ce za uporz dkowanie ferroelektryczne s cz ciowo podstawiane przez kationy d 5 Fe 3+, odpowiedzialne za uporz dkowanie magnetyczne. Perowskity te wykazuj równocze nie w a ciwo ci ferroelektryczne i antyferromagnetyczne. O w a ciwo ciach antyferromagnetycznych wiadcz anomalie podatno ci magnetycznej χ M (T) i 1/χ M (T) w otoczeniu temperatury Neela T N (rys. 2). W wyniku nieuporz dkowanego rozk adu ferromagnetycznych (Fe 3+ ) i diamagnetycznych (W 6+ ) jonów w Pb(Fe 2/3 W 1/3 )O 3, cz kationów Fe 3+ ma w swojej oktaedrycznej podsieci za s siadów tylko kationy diamagnetyczne (W 6+ ) i dlatego nie uczestnicz one w uporz dkowaniu magnetycznym. Takie jony Fe 3+ zachowuj si jak paramagnetyczne i s odpowiedzialne za wzrost podatno ci magnetycznej (χ M ) w T<T N. Inna sytuacja ma miejsce w perowskicie Pb(Co 1/2 W 1/2 )O 3, w którym jony Co 2+ i W 6+ s uporz dkowane i tworz a cuchy Co-O-W-O-Co. W zwi zku z tym w T CE = 305 K w procesie ch odzenia zachodzi przemiana fazowa PE AFE. W T 170 K mo e wyst pi indukowana polem elektrycznym (E) przemiana fazowa AFE FE. W T p = 68 K zachodzi spontaniczna przemiana fazowa AFE FE. Oddzia ywanie mi dzy jonami Co 2+ w a cuchach jest s abe i dlatego 130 MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX
4 Rys. 2. Temperaturowe zmiany parametrów dielektrycznych (ε, tgδ) i magnetycznych (χ,,χ -1 ) dla magnetoelektryka (FE-AFM) o strukturze typu perowskitu [21] dopiero w T T CM = 9 K pojawia si s aby ferromagnetyzm (ang. weak ferromagnetism: W-FM). Tak, wi c w T < 9 K Pb(Co 1/2 W 1/2 )O 3 jest równocze nie ferroelektrykiem i ferromagnetykiem (rys.3). S.A. Smole ski et.al. [19] otrzymali roztwory sta e typu: (1-x)Pb(Fe 2/3 W 1/3 )O 3 (x) Pb(Mg 1/2 W 1/2 )O 3, (1) które dla okre lonych warto ci x s równocze nie ferroelektrykami i ferrimagnetykami (czyli nieskompensowanymi antyferromagnetykami). Stan ferrimagnetyczny powstaje dlatego, e liczba jonów Fe 3+ rozmieszczonych w podsieciach Mg 2+ i W 6+ nie jest jednakowa, a ich momenty magnetyczne s przeciwne, co opisuje równanie: (2) Roztwory sta e (1) z x < 0,88 s ferroelektrykami, a dla 0,2 < x < 0.4 równie ferrimagnetykami (rys. 4). Niezale nie od fi zyków petersburskich pracuj cych pod kierunkiem A.G. Smole skiego, praktycznie w tym samym czasie (lata 60-te) fi zycy moskiewscy (Yu.N. Venevcev et al [18]) odkryli inny perowskitowy magnetoelektryk a mianowicie BiFeO 3. Zwi zek ten jest równocze nie ferroelektrykiem (T CE = 1123 K) i antyferromagnetykiem (T N = 643 K). Stan jego uporz dkowania magnetycznego wykaza y badania neutronografi czne, natomiast stan uporz dkowania ferroelektrycznego badania dielektryczne i rentgenowskie, równie w uk adzie (x) BiFeO 3 (1-x)PbTiO 3 (rys. 5). W ostatnim dziesi cioleciu zainteresowanie BiFeO 3 znacznie wzros o, gdy sta si on wspólnie z Bi 4 Ti 3 O 12 zwi zkiem bazowym dla wytwarzania ferroelektromagnetyków o perowskitopodobnej strukturze warstwowej i sk adzie Bi 4 Bi m-3 Ti 3 Fe m-3 O 3m+3 (m = 4, 5, 6, 8) [np. 25]. Pierwszy ferrelektryczny ferromagnetyk jodoboran niklu Ni 3 ByO 13 J zosta odkryty nie w rodzinie powszechnie badanych perowskitów, lecz w ród struktur typu boracytu [19]. Wykazuje on równocze nie w a ciwo ci ferroelektryczne i tzw. s aby ferromagnetyzm (W-FM). Jest to zjawisko wyst puj ce w tzw. uko nych antyferromagnetykach (rys. 6) maj cych Rys. 3. Zale no podatno ci magnetycznej (χ M ) i spontanicznego namagnesowania (M s ) od temperatury (T) dla proszku otrzymanego z monokryszta u Pb(Co 1/2 W 1/2 )O 3 [22] okre lon symetri magnetyczn. Badania mikroskopowe wskazuj na dwie przyczyny wyst powania efektu W-FM: anizotropi tensora g, gdy osie g ówne ul gaj skr ceniu wzgl dem siebie, w zale no ci od pozycji jonów magnetycznych (g czynnik Lande go); równoczesne wyst pienie oddzia ywa wymiany i oddzia- ywa spinowo-orbitalnych. Teoretyczne podstawy efektu ME Termodynamiczny potencja φ ME magnetoelektryków jest funkcj polaryzacji P, namagnesowania M, nat enia pola elektrycznego E i nat enia pola magnetycznego H: MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX 131
5 Rys. 4. Zale no ε(t), M s,(t) i 1/χ M (T) dla 0,7 Pb(Fe 2/3 W 1/3 )O 3 0,3 Pb(Mg 1/2 W 1/2 )O 3 [23] (uwaga: M s mierzone jest w magnetonach Bohra na jeden jon Fe 3+ ) = 0 + P 2 + ( /2)P 4 PE + M 2 + ( /2)M 4 MH + P 2 M 2. (3) Z równania (3) wynikaj dwa równania opisuj ce zale no magnetycznej (B) i elektrycznej (D) indukcji od nat enia pola elektrycznego (E) i magnetycznego (H): D = E + H, (4) B = H + E, (5) gdzie: ε przenikalno elektryczna; μ przenikalno magnetyczna; α, α przenikalno magnetoelektryczna. Konkretn posta tensorów (ε, μ, α, α ), opisuj cych efekt ME, przedstawiono mi dzy innymi w pracy [26]. Na bazie teorii termodynamicznej przeanalizowano przemian II rodzaju z fazy FM(FE) do fazy (FM + FE) w temperaturze bliskiej temperaturze przemiany fazy PE (PM) w faz FE (FM), czyli w T CE T CM. W s abych polach w fazie (FM + FE) pojawia si linowy efekt ME, tzn. liniowe zale no ci elektrycznej polaryzacji (P) i magnetycznego namagnesowania (M) od E i H, co w oparciu o równania (4) i (5) przedstawi mo na nast puj co: P = E E + EM H, (6) M = M H + ME E, (7) gdzie: E tensor podatno ci elektrycznej; M tensor podatno ci magnetycznej; tensor mieszanej podatno ci magnetoelektrycznej (ME): W pobli u T C(ME) : (8) Rys. 5. Diagram fazowy uk adu (x) BiFeO 3 (1-x)PbTiO 3 [24]: I faza tetragonalna (T); II obszar morfotropowy (T+Re); III faza romboedryczna (Re); T CE ferroelektryczna temperatura Curie; T N antyferromagnetyczna temperatura Neela co oznacza, e tak jak w ferromagnetykach i w ferroelektrykach równie w ferroelektromagnetykach w otoczeniu punktu Curie wyst pi maksimum χ ME (T); zmiana ME (T) ma charakter skokowy ( lub ). Sprz enie poduk adów FE i FM jest wynikiem elektrostrykcji i magnetostrykcji: zmiana P deformuje kryszta, a w wyniku magnetostrykcji zmienia si namagnesowanie M; zmiana H deformuje kryszta, a w wyniku elektrostrykcji (efektu piezoelektrycznego) zmienia si polaryzacja P. Do w/w wniosków dochodzi si rozpatruj c potencja termodynamiczny ferroelektromagnetyków ME (3) jako sum : ME ES + MES + EES, (10) gdzie: ES energia spr ysta: ES c ijkl u ij u kl ; (11) MES energia magnetospr ysta: MES ~ u ij M k M l ; (12) EES energia elektrospr ysta: EES ~ u ij P k P l ; (9) EES ~ u ij P k P l. (13) Równowagowe warto ci sk adowych tensora deformacji (u ij ) okre la si z warunku minimum potencja u termodynamicznego wzgl dem zmiennych u ij. Te równowagowe warto- ci u ij maj sk adowe kwadratowe zwi zane ze sk adowymi polaryzacji (B P k P l ) i sk adowe kwadratowe zwi zane ze sk adowymi namagnesowania (B M k M l ). W wyniku podstawienia równowagowych warto ci u ij do wyra enia na 132 MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX
6 Rys. 6. Przyk ady uporz dkowania dipoli magnetycznych w uko nych antyferromagnetykach wykazuj cych s aby ferromagnetyzm (W-FM) potencja termodynamiczny pojawiaj si w nim cz ony typu M i M j P k P l wiadczace o sprz eniu poduk adów elektrycznego i magnetycznego, co jest cech magnetoelektryków. Dalsze badania wykaza y, e: je li T CM < T CE to w zakresie T CE > T > T CM w wyniku sprz enia poduk adów elektrycznego i magnetycznego pojawia si s abe namagnesowanie (W-FM); je li T CM > T CE to w zakresie T CM > T > T CE pojawia si s abe spolaryzowanie (W-FE); w wyniku przej cia PM-AFM w centrosymetrycznym krysztale pojawi si mo e stan FE; je li w T < T CE na FE na o y odpowiednio silne pole H > H 1 to wyst pi przej cie FE PE. Przegl d materia ów ferroelektromagnetycznych Perowskity Najwi ksz liczb zwi zków i roztworów sta ych o w a ciwo ciach ferroelektro-magnetycznych odkryto w rodzinie struktur krystalicznych typu perowskitu ABO 3 (rys. 7). Najcz ciej nowe ferroelektromagnetyki otrzymano w ten sposób, e do podsieci B perowskitu ABO 3 wprowadzano kationy ferromagnetyczne (Fe, Ni, Co, Gd, Dy, Er) lub kationy paramagnetyczne (np.: Mn, Yb, Cr itd) z niezape nionymi wewn trznymi pow okami elektronowymi (nie dotyczy pow ok walencyjnych). Perowskitowe ferroelektromagnetyki podzieli mo na na proste perowskity typu ABO 3, podwójne perowskity A 2 (B B )O 6 i perowskitowe roztwory sta e typu A(B x B 1-x )O 3 (tabela 1). Wykazuj one najcz ciej uporz dkowanie ferroelektryczne (FE) / antyferroelektryczne (AFE) / lub ferrielektryczne (FIE) oraz równoczesne uporz dkowanie magnetyczne (FM, AFM, FIM lub W-FM). Ferroelektromagnetyki tego typu s najcz ciej ferroelektrykami natomiast bardzo rzadko ferromagnetykami lub s abymi ferromagnetykami (najcz ciej s to FIM lub AFM). Ferroelektryczne (FE, AFE, FIE) punkty Curie perowskitowych ferroelektromagnetyków s po o- one najcz ciej powy ej temperatury pokojowej (T CE > T r = 293 K), natomiast ferromagnetyczne (FM, FIM, W-FM) punkty Curie (T CM ) i antyferromagnetyczne (AFM) temperatury Neela (T N ) najcz ciej znajduj si w obszarze niskich temperatur (T CM /T N <T r ). Ze wzgl du na unikalne w a ciwo ci relaksorowe, pozystorowe, rozmycie ferrelektrycznej przemiany fazowej, bardzo dobre w a ciwo ci piezoelektryczne, wysokie warto- ci przenikalno ci elektrycznej oraz antyferromagnetyzm, najwi kszym i sta ym zainteresowaniem w ród perowskitowych ferroelektryków cieszy si Pb(Fe 1/2 Nb 1/2 )O 3, czyli PFN [np. 27], odkryty ju w 1958 roku przez A.G. Smole skiego et al. [17]. Ze wzgl du na potrzeby aplikacyjne, du o uwagi po wi ca si równie obecnie perowskitowym z o onym roztworom Materia Struktura T CE [K] T CM [K] Stan w T < T CE (T CM ) Pb(Fe 2/3 W 1/3 )O 3 C FE-AFM Pb(Fe 1/2 Nb 1/2 )O 3 Re FE-AFM BiFeO 3 Re FE-W-FM 643 FE-AFM Pb(Fe 1/2 Ta 1/2 )O 3 C FE-FIM Pb(Mn 1/2 Nb 1/2 )O AFE-AFM Pb(Mn 1/2 W 1/2 )O AFE-AFM Pb(Fe 1/2 Mn 1/4 W 1/4 )O 3 C FE-FIM Pb(Co 1/2 W 1/2 )O AFE-SFM Cd(Fe 1/2 Nb 1/2 )O AFE-AFM Pb 2 MnReO AFE-FIM Pb 2 FeReO 6 C 433 >293 AFE-FIM Pb 2 CoReO 6 C 403 <77 AFE-AFM Pb 2 NiReO 6 C 343 <77 AFE-FIM Ba 2 MnReO 6 C AFE-FIM Ba 2 CoReO 6 C AFE-AFM Ba 2 FeReO 6 C FIE-FIM Sr 2 MnReO 6 C AFE-FIM Sr 2 CoReO 6 T FE-AFM Sr 2 NiReO 6 T FE-FIM Sr 2 CuWO 6 T FE-AFM BiMnO AFE-FM (Bi 0,9 Nd 0,1 )FeO 3 Bi 2 (FeCr)O 6 FE-FM Oznaczenia: C struktura regularna; Re struktura romboedryczna; T struktura tetragonalna T CE temperatura Curie dla ferroelektryków (antyferroelektryków, ferrielektryków); T CM - temperatura Curie dla ferromagnetyków i ferrimagnetyków oraz temperatura Neele a dla antyferromagnetyków; FE stan ferroelektryczny; AFE stan antyferroelektryczny; FM stan ferromagnetyczny; AFM stan antyferromagnetyczny; FIM stan ferrimagnetyczny; W-FM stan s abego ferromagnetyzmu. Tab. 1. Ferroelektromagnetyczne zwi zki i roztwory sta e o strukturze typu perowskitu MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX 133
7 Rys. 7. Komórka elementarna perowskitu ABO 3 sta ym o w a ciwo ciach ferroelektromagnetycznych (tabela 2), w tym roztworom sta ym dwu ferroelektromagnetyków (np. Pb(Fe 2/3 W 1/3 )O 3 + Pb 2 (CoW)O 6 ) oraz roztworom sta ym ferroelektryka i ferroelektromagnetyka (np.: BaTiO 3 + BiFeO 3 ) [np. 14]. Materia Stan Pb(Fe 2/3 W 1/3 )O 3 +Pb(Mg 1/2 W 1/2 )O 3 Pb(Fe 2/3 W 1/3 )O 3 +Pb 2 (YbNb)O 6 Pb(Fe 2/3 W 1/3 )O 3 +Pb 2 (CoW)O 6 Pb(Fe 2/3 W 1/3 )O 3 +Pb 2 (MnW)O 6 BiFeO 3 + BaTiO 3 BiFeO 3 + LaCrO 3 BiFeO 3 + PbTiO 3 BiFeO 3 + LaFeO 3 BiFeO 3 + ReFeO 3 (Re = Pr,Nd) +ATiO 3 (A = Ba,Pb) BiFeO 3 + Pb(Fe 1/2 W 1/2 )O 3 Tab. 2. Ferroelektromagnetyczne roztwory sta e o strukturze typu perowskitu Bizmutowe perowskitopodobne struktury warstwowe W przypadku du ego defi cytu tlenu w zwi zkach typu perowskitu ABO 3 zawieraj cych bizmut nast puje deformacja struktury krystalicznej, polegaj ca na tworzeniu si tzw. struktur warstwowych. Model takich struktur pierwszy opracowa B.Aurivillius ju w roku 1949 [28] i st d nosz one nazw faz Aurivilliusa. Bizmutowe tlenki o warstwowej strukturze perowskitopodobnej (ang. bismuth layer structured oxides BLSO, lub bismuth layered perovskite oxides BLPO), zbudowane s z regularnie u o onych bizmutowych warstw (Bi 2 O 2 ) 2+ przeplataj cych si z perowskitowymi pakietami (A m-1 B m O 3m+1 ) 2-. Ogólny wzór chemiczny takich zwi zków to: A m-1 Bi 2 B m O 3m+3, (14) gdzie: A = Ba, Sr, Ca, Bi, Pb du e kationy; B = Ti, Nb, Ta, Mo, W, Fe, Mn (metale przej ciowe) ma e kationy; m liczba oktaedrów tlenowych u o onych warstwa po warstwie wzd u osi z pakietu perowskitowego (m = 1, 2, 3, 5, 8). W a ciwo ci ferroelektryczne BLPO odkryli na przyk adzie PbBi 2 Nb 2 O 9 (m = 2) G.A. Smole ski et al. w 1959 roku [29]. Wszechstronnie zbadanym, najbardziej znanym i znajduj cym szerokie zastosowania praktyczne oraz g ównym reprezentantem ferroelektrycznych BLPO jest Bi 4 Ti 3 O 12 (m = 3), odkryty w 1961 roku przez E.C.Subbarao [30]. Temperatura Curie tego ferroelektryka wynosi T CE = 948 K, a wi c jest znacznie wy sza od T CE znanych ferroelektryków perowskitowych w tym PZT. Z tego to wzgl du Bi 4 Ti 3 O 12 znalaz zastosowanie jako materia do budowy wysokotemperaturowych przetworników piezoelektrycznych (d 33 = C/N; 33 / 0 = 100). Wysokie warto ci prze czanej (rewersyjnej, odwracalnej) polaryzacji wzd u osi a (P r = 50 C/cm 2 ) i niskie wzd u osi c (P r = 4 C/cm 2 ) zadecydowa y o szerokim zastosowaniu Bi 4 Ti 3 O 12 w optoelektronice (zawory wietlne, wy wietlacze, ferroelektryczne pami ci optyczne itd.). Obszerniejsze informacj na temat w a ciwo ci fi zycznych i mo liwo ci praktycznych zastosowa tego ferroelektryka zawarte s w licznych artyku ach i monografi ach [np. 31]. W fazie paraelektrycznej (T > T CE ) Bi 4 Ti 3 O 12 ma struktur tetragonaln (4/mmm), natomiast w T < T CE jest ferroelektrykiem o strukturze jednosko nej (m) rys. 8. Tytanian bizmutu jest bazowym materia em w metodzie wytwarzania ferroelektromagnetyków o perowskitopodobnej strukturze warstwowej. Badania w tym zakresie rozpocz li ju w 1967 roku I.G. Ismailzade et.al. [32], syntetyzuj c grup ferroelektromagnetyków typu BLPO o ogólnym wzorze Bi 4 Bi m-3 Ti 3 Fe m-3 O 3m+3 (m = 4, 5, 6, 8) w wyniku reakcji 1 mola Bi 4 Ti 3 O 12 z n molami BiFeO 3 (n =1, 2, 3, 5). Synteza ferroelektrycznego BLPO z m = 3 (Bi 4 Ti 3 O 12 ) i perowskitowego ferroelektryka antyferromagnetyka BiFeO 3 pozwoli a otrzyma I rodzin warstwowych ferroelektromagnetyków o sk adach: Bi 5 Ti 3 FeO 15 (m = 4), Bi 6 Ti 3 Fe 2 O 18 (m = 5), Bi 7 Ti 3 Fe 3 O 21 (m = 6) i Bi 9 Ti 3 Fe 5 O 27 (m = 8). Drug prze omow w badaniach warstwowych ferroelektromagnetyków na bazie Bi 4 Ti 3 O 12 by a praca K.A.Yee et al. z 1989 roku [33], w której podano mi dzy innymi warunek pojawiania si w a ciwo ci magnetycznych w bazowym ferroelektryku: do perowskitowych bloków (Bi 2 Ti 3 O 10 ) 2- wprowadzi nale y atomy metali przej ciowych z cz ciowo nie zape nionymi d elektronowymi podpow okami. Kieruj c si tym kryterium w 1997 roku M.M.Kumar et al. [34] zsyntetyzowali na bazie Bi 4 Ti 3 O 12 i BiMnO 3 II rodzin warstwowych ferroelektromagnetyków o ogólnym wzorze Bi 4 Bi m-3 Ti 3 Mn m-3 O 3m+3 (m = 4, 5, 6, 8). Zwi zek BiMnO 3 jest perowskitowym ferroelektromagnetykiem o ferroelektrycznym punkcie Curie T CE = 450 K, antyferroelektrycznym T CE = 773K i ferromagnetycznym T CM = 108 K. W T < 108 K BiMnO 3 jest zarówno zwi zkiem ferroelektrycznym jak i ferromagnetycznym, co oznacza, e zaliczy go nale y do ferroelektromagnetycznych biferroików. Synteza 1 mola Bi 4 Ti 3 O 12 i n moli BiMnO 3 (n = 1, 2, 3, 5) pozwala otrzyma nowe warstwowe ferroelektromagnetyczne biferroiki o sk adach: Bi 5 Ti 3 MnO 15 (m = 4), Bi 6 Ti 3 Mn 2 O 18 (m = 5), Bi 7 Ti 3 Mn 3 O 21 (m = 6) i Bi 9 Ti 3 Mn 5 O 27 (m = 8). Badania struktur warstwowych zarówno w uk adzie Bi 4 Ti 3 O 12 BiFeO 3 jak i w uk adzie Bi 4 Ti 3 O 12 BiMnO 3 s s abo zaawansowane. Nadal brak jest pe nych i jednoznacznych informacji np. na temat warto ci T CE i T CM /T N, oraz 134 MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX
8 strukturalnych przemian fazowych i sprz enia poduk adów elektrycznego i magnetycznego. Podstawowe dane dotycz ce warstwowych ferroelektromagnetykow na bazie Bi 4 Ti 3 O 12 - BiFeO 3 / BiMnO 3 przedstawiono w tabeli 3. Feroelektryczne temperatury Curie (T CE ) by y wyznaczane w oparciu o maksima funkcji (T). W przypadku BLPO z parzystym m (2, 4, 6, 8) na krzywych obserwowano zawsze dwa maksima co znalaz o swoje odbicie w podwójnych warto ciach T CE (tabela 3). Zarówno sk ady z Fe jak i z Mn by y modyfi kowane ró norodnymi cz ciowymi podstawieniami, co pozwoli o otrzyma nowe ferroelektromagnetyki, w tym: LaBi 4 Ti 3 FeO 15, SrBi 4 Ti 3 FeO 15, PrBi 4 Ti 3 FeO 15, CaBi 5 Ti 4 FeO 18 (T CE = 1043 K), SrBi 5 Ti 4 FeO 18 (T CE = 853 K), PbBi 5 Ti 4 FeO 18 (T CE = 823 K), BaBi 5 Ti 4 FeO 18 (T CE = 843 K), Bi 7 Ti 2,5 Sn 2,5 Fe 3 O 21 i Sr 2 Bi 2 Nb 2 MnO 12-. Boracyty Pierwowzorem tego typu zwi zków i struktury krystalicznej jest minera o nazwie boracyt i sk adzie Mg 3 B 7 O 13 Cl (chloroboran magnezu). W temperaturze T < 538 K krystalizuje on w uk adzie rombowym, a w T > 538 K w uk adzie regularnym. Jego w a ciwo ci ferroelektryczne odkry w 1957 roku Y. Le Corre [35], a w a ciwo ci antyferromagnetyczne w 1966 roku E. Ascher et al. [19]. Zwi zki typu boracytu opisuje ogólny wzór Me 3 B 7 O 13 X, w którym: Me = Mg, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, Cd; X = Cl, Br, J. Rozk ad atomów w 1/8 regularnej komórki elementarnej przedstawia rys. 9. W komórce elementarnej boracytu naro a sze cianu obsadzone s przez jony Cl -, które w sposób oktaedryczny otoczone s jonami Mg 2+. Jony Mg 2+ zajmuj rodki kraw dzi sze cianu tworz c kubooktaedr. Jony boru B 3+ znajduj si w centrum cian sze cianu i tworz oktaedr, na kraw dziach którego rozmieszczone s jony O 2-. Dziel one odleg o ci od jednego wierzcho ka oktaedru do drugiego w stosunku 1/3:2/3 tworz c 8 tlenowych trójk tów. Cztery takie trójk ty s centrowane jonami B 3+ (lewa przednia i prawa tylna górne ciany oktaedru). Cztery jony B 3+ wchodz ce w te trójk ty tworz tetraedr wokó jonu O 2-, znajduj cego si w centrum sze cianu. Jony B 3+ s nieco przesuni te od p aszczyzny trójk tów tlenowych w kierunku centralnego jonu O 2-. Dlatego te mo na w strukturze boracytów wyró nia trygonalne piramidy BO 3 O i w oparciu o nie opisywa budow komórki elementarnej. Jednak najcz ciej opisuje si struktur typu boracytu z uwzgl dnieniem trójk tów BO 3, nie zapominaj c o przesuni ciu jonu B 3+. Elementarna komórka boracytowa powstaje z 8 sze cianów (przedstawionych na rys. 9) w wyniku translacji o a/2 w kierunku [100], [010] i [001] i równoczesnego obrotu wokó tych kierunków o /2. Jony Mg 2+ i znajduj si w wyd u onych oktaedrach ClO 4 Cl, w których jony O 2- tworz zbli ony do kwadratu czworok t z p aszczyzn prostopad do kierunku Cl-Cl. Cztery jony B 3+ znajduj si w tlenowych trójk tach, a trzy w tlenowych oktaedrach. Rys. 8. Schemat struktury krystalicznej Bi 4 Ti 3 O 12 [30]: przedstawiono po ow pseudotetragonalnej komórki elementarnej od z = 0,25 do z = 0,75; W 1 warstwa perowskitowa (Bi 2 Ti 3 O 10 ) 2- ; P hipotetyczna komórka BiTiO 3 o strukturze typu perowskitu; W 2 hipotetyczna struktura warstw (Bi 2 O 2 ) 2- Materia W a ciwo ci T CE [K] T CM /T N [K] Faza Bi 4 Ti 3 O FE BiFeO FE AFM FE SFM Bi 5 Ti 3 FeO /853? FE AFM Bi 6 Ti 3 Fe 2 O FE AFM Bi 7 Ti 3 Fe 3 O / FE AFM Bi 9 Ti 3 Fe 5 O / FE AFM BiMnO 3 < 773 (AFE) <450 (FE) AFE/FE FM Bi 5 Ti 3 Mn 2 O / 556? FE FM Tab. 3. Stan uporz dkowania elektrycznego i magnetycznego oraz warto ci T CE i T CM /T N warstwowych ferroelektromagnetyków na bazie Bi 4 Ti 3 O 12 - BiFeO 3 / BiMnO 3 Wi kszo boracytów to ferroelektryki o strukturze rombowej (Pca), która powstaje w wyniku s abego zniekszta cenia regularnej komórki elementarnej (F 3c). W fazie ferroelektrycznej (T < T CE ) rombowa komórka elementarna MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX 135
9 Rys. 10. Wzajemne relacje mi dzy komórkami elementarnymi regularnej i rombowej modyfi kacji boracytu Mg 3 B 7 O 13 Cl [37] Rys. 9. Rozmieszczenie poszczególnych jonów w 1/8 komórki elementarnej regularnej struktury typu boracytu Mg 3 B 7 O 13 Cl [36] zawiera 4 x (Me 3 2+ B 7 3+ O X - ), natomiast w paraelektrycznej (T > T CE ) 8 x (Me 3 2+ B 7 3+ O X - ). Polaryzacja spontaniczna (P s ) ma kierunek zgodny z kierunkiem jednej z kraw dzi regularnej komórki elementarnej, tj. z kierunkiem typu {100}. Pojawiaj c si cznie z P s deformacj spontaniczn mo na rozpatrywa jako rezultat efektu piezoelektrycznego. Deformacja ta polega na cinaniu w p aszczy nie prostopad ej do osi polarnej. Elementarn komórk rombow charakteryzuje o polarna z zgodna z pseudoregularnym kierunkiem [001] oraz osie x i y zgodne z pseudoregularnymi kierunkami [100] i [ 10] (rys. 10). W stosunku do boracytu typu MeCl w boracytach MeBr i MeJ zmniejsza si polaryzowalno jonowa (α j ) uwarunkowana sum promieni jonowych Me + X. Prowadzi to do obni enia temperatury Curie (tabela 4). Wyj tek stanowi Zn 3 B 7 O 13 J (czyli boracyt ZnJ). Maksymalne warto ci T CE Jony Me 2+ Jony X - Cl Br J a [nm] T c [K] a [nm] T c [K] a [nm] T c [K] Mg 1, , Cr 1, ,2153 <10 1,2171 <10 Mn 1, , , Fe 1, , , Co 1, , , Ni 1, , , Cu 1, , Zn 1, , , Cd 1, , , Tab. 4. Parametry pseudoregularnej komórki elementarnej a i temperatury ferroelektrycznych przemian fazowych T CE dla zwi zków o strukturze typu boracytu Me 3 B 7 O 13 X 2+ - wykazuj boracyty z Me = Cd, Zn i Mn 2+, o wysokiej polaryzowalno ci elektronowej. Przenikalno elektryczna boracytów jest niska (ε m 10) lecz w T CE obserwowany jest pik (T). Magnetyczne w a ciwo ci w boracytach z jonami paramagnetycznymi odkryli i pierwsi zbadali E. Ascher et al.[19,4]. Wszystkie te zwi zki s antyferromagnetykami (AFM) z niskimi punktami Neela. Przedstawicielem ferroelektromagnetycznych boracytów jest Ni 3 B 7 O 13 J, z T N = 120 K, T CE = 64 K i P s = 0,08 C/cm 2 w T = 4 K (rys. 11). Obni enie krystalicznej symetrii w ferroelektrycznym punkcie Curie (T CE ) prowadzi do pojawienia si w Ni 3 B 7 O 13 J s abego ferromagnetyzmu (W-FM). Wektor spontanicznego namagnesowania M s jest prostopad y do wektora spontanicznej polaryzacji (P s ), co odpowiada magnetycznej grupie punktowej m m2. Je li spontaniczna polaryzacja P s w fazie rombowej jest skierowana zgodnie z kierunkiem [001] fazy regularnej to wektor namagnesowania M s mo e by skierowany albo zgodnie z [110], albo zgodnie z [ 0]. W ferroelektrycznej domenie mog istnie antyrównoleg e domeny ferromagnetyczne, natomiast w ferromagnetycznej domenie P s mo e mie tylko jeden kierunek [19]. Zmieniaj c polem elektrycznym (E) kierunek P s, mo na równocze nie zmienia kierunek M s i odwrotnie. Je eli zmieni kierunek P s od [001] do [00 ], M s odwraca si o 90 od [110] lub od [ 0] do [1 0] lub do [ 10]. Istnieje równie odwrotny efekt: je eli M s by a pocz tkowo skierowana np. zgodnie z [110] i kryszta przemagnesowa w polu magnetycznym (H) o kierunku zgodnym z [1 0], to kierunek P s zmieni si od [001] do [00 ]. Ferroelektromagnetyczny boracyt Ni 3 B 7 O 13 J w T < 64 K wykazuje wi c efekt magnetoelektryczny. Przyjmuj c kierunek P s za zgodny z osi z a kierunek M s za zgodny z osi y otrzymuje si dla rombowej symetrii kryszta u nast puj ce równania dla liniowych efektów magnetoelektrycznych [19]: 136 MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX
10 Rys. 11. Temperaturowe zmiany przenikalno ci elektrycznej (ε) i podatno ci magnetycznej (χ m ) w Ni 3 B 7 O 13 J [19], (15), (16), (17), (18) gdzie: podatno magnetoelektryczna. E. Ascher et al. [24] badali efekt magnetoelektryczny opisany równaniem (15), czyli zale no zmian polaryzacji P od nat enia pola magnetycznego H (rys. 12). Zale no P s (H) ma kszta t p tli motylkowej, gdy przy odpowiednio wysokiej warto ci H (6kOe) zachodzi przemagnesowanie. Na rys.12 przej cie 3 4 zwi zane jest ze zmian kierunku M s od M s // [ 0] do M s // [110], a prze czenie P od 6 7 z powrotem M s od M s // [110] do M s [ 0]. W temperaturze 15 K bezwzgl dna warto podatno ci magnetoelektrycznej wynosi a ME 3, Heksagonalne manganity typu RMnO 3 Heksagonalne manganity po raz pierwszy zosta y zsyntetyzowane przez E.F. Bertaut et al. [38]. Ogólny wzór tych zwi zków to RMnO 3, gdzie R = Y, Ho, Er, Tu, Yb, Lu, Sc, Gd, In, Tm (tabela 5). W manganitach typu RMnO 3 jony O 2- tworz trójk tne bipiramidy, (MnO 5 ), które cz c si wierzcho kami formuj warstwy prostopad e do osi 6 krotnej. Jony Mn 3+ znajduj si wewn trz bipiramid, a jony R rozmieszczone s mi dzy warstwami bipiramid (rys. 13). Jony R 3+ (np. Y 3+ ) otoczone s 8 jonami O 2-. To otoczenie mo na sobie wyobrazi jako oktaedr, w którym nad górn i doln cian znajduje si po jednym atomie tlenu. W odró nieniu od struktury typu perowskitu w komórce elementarnej RMnO 3 (ABO 3 ) wzd u osi c brak jest a cuchów O B O B O (czyli O Mn O Mn O), natomiast istniej a cuchy O A O A O (czyli O R O R O).Parametry heksagonalnej komórki elementarnej wynosz a = 0,37 nm i c = 1,05 nm [3, 7]. Heksagonalne manganity s jednoosiowymi ferroelektrykami z 6 krotn osi polarn (P s 5 C/cm 2 ). Temperatura Curie (T CE ) tych ferroelektryków jest najcz ciej bardzo wysoka i dlatego ze wzgl du na du e przewodnictwo elektryczne nie uda o sie jej wyznaczy na podstawie zaniku p tli histerezy dielektrycznej w procesie podgrzewania. T CE okre lono natomiast do dok adnie na podstawie temperaturowych bada rentgenowskich, bada zmian ε(t) i γ p (T). Specyfik heksagonalnych manganitów s niskie warto ci przenikalno ci elektrycznej (ε(293 K) 23 25, wzd u osi polarnej; ε m (T m ) 60) oraz niespe nienie si w ich przypadku prawa Curie Weissa w T > T CE. Domeny ferroelektryczne nie s rozró nialne w wietle spolaryzowanym, lecz mo na je ujawni metod trawienia. Materia T CE [ K] T CM [K] Stan YMnO FE - AFM HoMnO ErMnO TmMnO YbMnO LuMnO ScMnO GdMnO TuMnO InMnO Tab. 5. Ferroelektromagnetyki o strukturze heksagonalnego manganitu typu RMnO 3 Rys. 12. Kwadratowa magnetoelektryczna p tla histerezy w T = 46 K dla Ni 3 B 7 O 13 J o strukturze typu boracytu: H // [110]; P s // [001] [19] Heksagonalne manganity s antyferromagnetykami, charakteryzuj cymi si brakiem anomalii przenikalno ci magnetycznej w temperaturze Neela (T N ). Temperatur T N wyznaczono metodami neutronograficznymi i na podstawie bada efektu Mössbauera (jony Mn 3+ zast piono cz ciowo jonami Fe 3+ ). Na podstawie tych bada otrzymano informacje o uporz dkowaniu momentów magnetycznych jonów Mn 3+, natomiast nadal brak jest danych o magnetycznym uporz dkowaniu w podsieci jonów R. G ównym materia em bada magnetycz- MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX 137
11 ne z ich struktur krystaliczn, która zmienia si w funkcji temperatury: w T > ( ) K - faza (PE + PM), z grup przestrzenn P6 3 /mmc; w T<T CE = ( ) K - faza (FE + PM), z grup przestrzenn P6 3 cm; w T<T N = (70 130) K - faza (FE + AFM), z grup przestrzenn P6 3 cm; w T<T RE = 5 K - faza (FE + FM lub AFM uporz dkowanie spinów R 3+ ), z grup przestrzenn P6 3 cm. Przemiana fazowa PE FE (P6 3 /mmc P6 3 cm) w YMnO 3 polega na z amaniu inwersji symetrii Y 3+ (parametrem uporz dkowania jest polaryzacja spontaniczna P s ), natomiast przemiana PM AFM zachodzi w podsieci Mn 3+ [4, 20]. Heksagonalne fluoryty typu BaMeF 4 Rys. 13. Struktura heksagonalnych manganitów RMnO 3 (R=Y) [39] Kolejn rodzin zwi zków ferroelektromagnetycznych stanowi fl uoryty o sk adzie BaMeF 4, gdzie Me = Mn, Fe, Co,Ni, w tym [41]: BaNiF 4 (P s = 6,7 C/cm 2 ), BaCoF 4 (P s = 8 C/cm 2 ), BaFeF 4, BaMnF 4. Zwi zki te wykazuj ferroelektryczne uporz dkowanie poduk adu elektrycznego (FE) i antyferromagnetyczne uporz dkowanie poduk adu magnetycznego (AFM). Oznacza to, e s ferroelektromagnetykami (FE AFM) i nale do grupy multiferroików. Temperatur Curie (T CE ) tych ferroelektromagnetyków mo na wyznaczy tylko metod ekstrapolacji, gdy T CE > T mel (temperatura topnienia). G ówny wk ad w spontaniczn polaryzacj (P s ) wnosz przemieszczenia jonów Ba 2+ wzd u osi polarnej. W przypadku BaMnF 4 i BaNiF 4 nie otrzymano p tli histerezy ferroelektrycznej nawet w polach E = 20 kv/cm, a warto ci polaryzacji spontanicznej obliczono na podstawie bada piro- i piezoeelektrycznych. Interesuj cy przyk ad dwuwymiarowego uporz dkowania magnetycznego (AFM) stanowi BaMnF 4. Rys. 14. Ferroelektryczna (PE FE) i antyferromagnetyczna (PM AFM) przemiany fazowe w ferroelektromagnetyku o strukturze heksagonalnego manganitu YMnO 3 [40] nych by YMnO 3 [40]. Magnetyczne momenty jonów Mn 3+ le w p aszczyznach prostopad ych do osi 6 krotnych i tworz 6 podsieci magnetycznych (rys. 14). Stany uporz dkowania elektrycznego i magnetycznego w ferroelektromagnetykach typu RMnO 3 s ci le zwi za- Zwi zki o strukturze typu heksagonalnego BaTiO 3 Do ferroelektromagnetyków nale równie niektóre zwi zki o strukturze heksagonalnego BaTiO 3 (rys.15): Ba 2 FeSbO 6 (BaFe 1/2 Sb 1/2 O 3 ); Ba 3 Fe 2 BO 9 (BaFe 2/3 B 1/3 O 3 ), gdzie B = Re, Te, W, Mo. Heksagonalna komórka elementarna tytanianu baru o parametrach a = 0,5735 nm i c = 1,405 nm zawiera 6 jednostek opisanych formu BaTiO 3 i charakteryzuje si grup przestrzenn C6/mmc. Wszystkie atomy zajmuj ci le okre lone po o enia: 2 Ba I : 0 0 1/4 ; 4 Ba II : 1/3 2/3 z (z = 0,097); 2 Ti I : 0 0 0; 4 Ti II : 1/3 2/3 z (z = 0,845); 6 O I : x 2x 1/4 (x = 0,522); 12 O II : x 2x z (x = 0,836; z = 0,076). Warto ci parametrów x i z podane zosta y w jednostkach wzgl dnych. 138 MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX
12 Struktur heksagonalnego BaTiO 3 mo na przedstawi w formie 6 pakietów g sto upakowanych warstw (BaO 3 ) przeplataj cych si zgodnie z prawid owo ci...abcacb... z jonami Ti w lukach oktaedrycznych. Chocia zgodnie z regu ami Paulinga zmniejsza to stabilno struktury, 2/3 oktaedrów TiO 6 posiada wspóln cian i tworzy grupy TiO 9. S one zwi zane z oktaedrami TiO 6 wspólnymi wierzcho kami. Grup TiO 9 tworz 2 atomy Ti II, 3 atomy O I i 6 atomów O II. Odleg o ci mi dzyatomowe w tej grupie wynosz : Ti II Ti II : 0,267 nm (odleg o mi dzy centrami 2 oktaedrów ze wspóln cian wynosi 0,234 nm, co oznacza, e musia o nast pi wzajemne odpychanie si jonów Ti II ); (O II O II ): 0,291 nm; (O I O II ): 0,291 nm; (Ti II O I ): 0,196 nm i (Ti II O II ): 0,202 nm. Oktaedry TiO 6 tworzy 6 atomów O II i 1 atom Ti I. D ugo ci wi za w oktaedrach s nast puj ce: (O II O II ): 0,282 nm i (Ti I O II ): 0,195 nm. Najkrótsze odleg o ci Ti I Ti II mi dzy jonami Ti w grupach Ti 2 O 9 i w oktaedrach TiO 6 wynosz 0,397 nm. D ugo ci wi za Ba O wynosz : (Ba II O I ): 0,278 nm, (Ba II O II ): 0,288 nm i 0,296 nm; (Ba I O I ): 0,289 nm; (Ba I O II ): 0,294 nm. BaTiO 3 w fazie heksagonalnej nie wykazuje w a ciwo ci ferroelektrycznych. Na podstawie bada procesu syntezy stechiometrycznej mieszaniny TiO 2 i Ba(OH) 2 8H 2 O wykazano, e (rys. 16): je li temperatura spiekania T s1 = K, to w temperaturze pokojowej BaTiO 3 ma nieferroelektryczn struktur regularn (Pm3m); je li T s2 = 1173 K 1673 K, to w temperaturze pokojowej BaTiO 3 jest ferroelektrykiem o strukturze tetragonalnej (P4mm); je li T s3 > 1673 K, to w temperaturze pokojowej BaTiO 3 ma nieferroelektryczn struktur heksagonaln (C 6 /mmc). Zarówno nieferroelektryczn faz regularn (rys. 17) jak i heksagonaln (rys. 18) mo na przeprowadzi w ferroelektryczn faz tetragonaln w wyniku obróbki termicznej BaTiO 3 w odpowiedniej temperaturze. Po wypra aniu BaTiO 3 uzyskuje typowe w a ciwo ci ferroelektryczne, w tym maksima przenikalno ci elektrycznej ( ) w temperaturze Curie (T c 393 K) i w otoczeniu niskotemperaturowych przemian fazowych (T p1 278 K i T p2 183 K). Pomimo tej samej heksagonalnej struktury zupe nie inne od BaTiO 3 w a ciwo ci wykazuj wymienione wcze niej ferroelektromagnetyki. Charakteryzuje je wspó istnienie faz antyferromagnetycznej (AFM) i antyferroelektrycznej (AFE). W przypadku Ba 2 FeSbO 6 w T CE = 570 K zaobserwowano wyst pienie maksimum funkcji (T). Przemian fazow w T CE potwierdzi y równie badania rentgenowskie oraz Rys. 15. Struktura typu heksagonalnego BaTiO 3 [42] badania zmian szeroko ci linii EPR od temperatury. Anomalie zmiany i tg w otoczeniu T CE zaobserwowano równie podczas pomiarów w polach b.w.cz. Na antyferromagnetyczne uporz dkowanie w BaFeSbO 6 i Ba 3 Fe 2 BO 9 (B = Re, Mo) wskazuj typowe badania magnetyczne, natomiast w Ba 3 Fe 2 WO 9 badania rezonansowe (EPR i NMR). Podsumowanie Z przegl du zwi zków i roztworów sta ych wykazuj cych w a ciwo ci ferroelektromagnetyczne wynika, e brak Rys. 16. Zale no symetrii i parametrów komórki elementarnej perowskitowej i heksagonalnej modyfikacji BaTiO 3 w temperaturze pokojowej (T r ) od temperatury obróbki termicznej (T s ) [43]: C faza regularna, T faza tetragonalna, H faza heksagonalna MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX 139
13 Rys. 17. Przemiana regularnej w (T r ) fazy BaTiO 3 w faz tetragonaln (w T<T CE ) w wyniku obróbki termicznej [44]: I przed obróbka termiczn ; II po obróbce w T = 1273 K; III po obróbce w T = 1373 K; IV po obróbce w T = 1473 K; V po obróbce w T = 1573 K jest ostrych kryteriów wyst pienia stanu równoczesnego uporz dkowania magnetycznego i ferroelektrycznego w uk adach jednofazowych. Takie ogólne kryteria istniej w przypadku ferromagnetyków, ferroelektryków i innych ferroików, natomiast dotychczas nie okre lono ich dla multiferroików. Nie oznacza to, e nie podejmowane by y próby ich ustalenia [np. 1-4]. Kryteriów wyst pienia stanu multiferoikowego poszukuje sie w trzech obszarach: (1) symetria struktury krystalicznej, (2) w a ciwo ci elektryczne i (3) sk ad chemiczny [6]. z tak okre lon symetri s ferroelektromagnetykami. Kryteria elektryczne. Materia y ferroelektryczne z definicji s dielektrykami, gdy w innym przypadku przy o one zewn trzne pole elektryczne wzbudza oby w nich elektryczny pr d depolaryzuj cy. Jednofazowe ferromagnetyki w odró nieniu od ferroelektryków, nie musz wprawdzie spe nia specyfi cznych warunków elektrycznych, jednak zawsze s one bardzo dobrymi przewodnikami metalicznymi. Si nap dow ferromagnetyzmu w pierwiastkach Co, Ni i Ni oraz w ich stopach jest wysoka g sto stanów na poziomie Fermi ego. Urzeczywistni si to mo e tylko w metalach. Mo na zatem przyj, e brak jednofazowych ferroelektromagnetyków z równoczesnym uporz dkowaniem ferromagnetycznym i ferroelektrycznym jest zwi zany po prostu z brakiem dielektrycznych ferromagnetyków. Kryteria strukturalne. W 1963 roku V.N. Lubimov i J. S.Zheludev [45] stwierdzili, e cz steczki charakteryzuj ce si elektrycznymi i magnetycznymi momentami dipolowymi powinny si znajdowa w tych punktach komórki elementarnej, w których symetri opisuje si odpowiednio 10 piroelektrycznymi (1, 2, 3, 4, 6, m, mm2, 3m, 4mm, 6mm) i 13 piromagnetycznymi (1, 2, 3, 4, 6, m,,,,, 2/m, 4/m, 6/m) grupami punktowymi. Oznacza to, e elektryczne momenty dipolowe mog znajdowa si w dowolnym punkcie komórek elementarnych 85 grup przestrzennych, natomiast magnetyczne 103 grup przestrzennych (na czn liczb 230 grup przestrzennych A. Schoenfliesa). Autorzy nie okre lili jednak w jakich grupach mog istnie konfi guracje ferroelektromagnetyczmne (FM+FE). Dopiero w 1994 roku H. Schmid [2] opieraj c si na klasyfi kacji struktur krystalicznych zaproponowanej przez A.V. Shubnikova wykaza, e na ogólna liczb 122 grup punktowych tylko w 31 z nich mo e powsta stan spontanicznego namagnesowania (M s ), a w 31 stan spontanicznej polaryzacji elektrycznej (P s ). Najcz ciej, stan ferroelektryczny powstaje w wyniku strukturalnej przemiany fazowej, polegaj cej na deformacji prototypowej, centrosymetrycznej struktury o wysokiej symetrii oraz powstaniu struktury niecentrosymetrycznej, o ni szej symetrii i wykazuj cej P s. Równoczesne wyst pienie P s i M s jest mo liwe tylko w kryszta ach nale cych do nast puj cych 13 grup punktowych Shubnikova: 1, 2, 2, m, m, 3, 3m, 4, 4m m, m m2, m m 2, 6 i 6m m. Pó niejsze badania wykaza y jednak, e jest to tylko warunek konieczny i nie wszystkie cia a o strukturze Rys. 18. Przemiana heksagonalnej (w T r ) fazy BaTiO 3 w faz tetragonaln (w T < T c ) w wyniku obróbki termicznej: I przed obróbka termiczn ; II po obróbce termicznej w zakresie T = ( )K [44] Rodzina ferroelektromagnetycznych multiferroików obejmuje jednak równie materia y wykazuj ce uporz dkowanie ferrimagnetyczne lub s aby ferromagnetyzm b d cy rezultatem uko nego uporz dkowania ferromagnetycznego. Wi kszo tych materia ów jest magnetycznie i ferroelektrycznie uporz dkowanymi dielektrykami. Chocia antyferromagnetyki s zazwyczaj dielektrykami, to liczba ferroelektromagnetyków o jednoczesnym uporz dkowaniu FE + AFM jest niewielka. Wynika z powy szego, e brak ferromagnetycznie uporz dkowanych ferroelektryków nie mo e by wi zany w sposób prosty z brakiem magnetycznie uporz dkowanych dielektryków. 140 MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX
14 Kryteria chemiczne. Wi kszo perowskitowych ferroelektryków tlenowo-oktaedrycznych posiada adunek formalny odpowiadaj cy d 0 elektronowej konfi guracji kationów B. Wiadomo równie, e je li nie ma d elektronów kreuj cych zlokalizowane momenty magnetyczne, to nie mo e wyst pi magnetyczne uporz dkowanie adnego typu (FM, AFM, FIM). W wielu przypadkach, je li d pow oki elektronowej ma ych kationów B s tylko cz ciowo obsadzone, to zanika tendencja do dystorsji struktury krystalicznej eliminuj cej rodek symetrii, co z kolei wyklucza powstawanie stanu ferroelektrycznego. Wst pne badania tego zjawiska sugerowa y, e mo e ono by wynikiem na o enia si na siebie trzech ró nych przyczyn. (1) Rozmiar ma ych kationów. Z porównania promieni jonowych R.D. Shanona ma ych kationów B w ferroelektrycznych perowskitach (Ti ,5 pm; Nb pm; Zr pm) z promieniami jonowymi ma ych kationów w nieferroelektrycznych perowskitach (Ti pm; Mn ,5 pm; V pm) wynika, e typowe d 0 kationy ferroelektryczne B nie maj wcale znacznie mniejszych promieni w porównaniu z typowymi nieferroelektrycznymi d n kationami B. Zatem to nie rozmiary B kationów s czynnikiem decyduj cym o powstaniu lub nie powstaniu stanu ferroelektrycznego w perowskitach z d n kationami B. (2) Strukturalne dystorsje. Stan ferroelektryczny powstaje w wyniku przemiany fazowej, podczas której wysokotemperaturowa (T > T C ) centrosymetryczna faza paraelektryczna (P s = 0) przechodzi w niecentrosymetryczn faz niskotemperaturow (T < T C ), o ni szej symetrii i wykazuj c spontaniczne spolaryzowanie (P s 0). W konwencjonalnych ferroelektrykach perowskitowych strukturalna przemiana fazowa wywo ana jest mimo rodowym przesuni ciem ma ych kationów B z centrum oktaedru tlenowego. W przypadku kationów z niektórymi zaj tymi d orbitami ma miejsce silna tendencja do pojawienia si dystorsji Jahn Teller a, która mo e zdominowa deformacj struktury. Dystorsja Jahn- Teller a zmniejsza bowiem si nap dow mimo rodowego przemieszczenia ma ych kationów B, a tym samym uniemo liwia deformacj oktaedrów tlenowych. Typowymi perowskitami z d-typu dystorsj Jahn-Teller a s La 3+ Mn 3+ O 3 (izolator i antyferromagnetyk) oraz Y 3+ Ti 3+ O 3 (ferromagnetyk i izolator typu Mott-Hubard a), w których to w pozycjach B s zlokalizowane ma e kationy z cz ciowo obsadzonymi d - pow okami elektronowymi, a wi c Mn 3+ (d 4 ) i Ti 3+ (d 1 ). Obydwa materia y nie s ferroelektrykami. Modelowym ferroelektrykiem niewykazuj cym uporz dkowania magnetycznego jest natomiast BaTiO 3, w którym nie stwierdzono dystorsji Jahn-Teller a, chocia obsadzenie 3d pow ok elektronowych jest bli sze d 1 ni d 0 kosztem g sto ci adunków ligandów tlenowych. Z powy szego wynika, e informacje o rodzaju i naturze odkszta cenia sieci krystalicznej s istotne dla oceny mo liwo ci wyst pienia stanu uporz dkowania ferroelektromagnetycznego. (3) Zale no magnetyzmu od obsadzenia d orbitali. Obecno d n elektronów w pow oce elektronowej ma ych kationów B zmniejsza tendencje do wyst pienia ferroelektrycznej dystorsji struktury tlenowych perowskitów. Przyczyn tego mo e by albo odpowiednia koncentracja d n elektronów albo wp yw polaryzacji spinów magnetycznych. Nie jest jednak jasne, którego z tych czynników wp yw jest dominuj cy. Podsumowuj c powy sze rozwa ania nale y stwierdzi, e nadal nie jest w pe ni jasne dlaczego jest tak ma a liczba magnetycznych ferroelektyków oraz jakie s g ówne kryteria wyst pienia w niektórych materia ach stanu multiferroikowego. Krytyczn zmienn jest obecno cz ciowo obsadzonych d pow ok elektronowych w metalach przej ciowych lecz nak adaj si na ni te inne czynniki, które komplikuj opis w a ciwo ci ferroelektromagnetycznych multiferroików. N.A.Hill [3,4,6] bada problem multiferroizmu na przyk adzie manganitów BiMnO 3 i LaMnO 3. Wnioski jakie z tych bada wynikaj dla tlenowych ferroelektromagnetyków, s przy obecnym stanie wiedzy najdalej id ce. I tak: Po pierwsze, nale y podda pod dyskusj dwie niepodwa ane dotychczas regu y: - stan ferroelektryczny w tlenowych ferroelektrykach o strukturze perowskitu wi za nale y z przemieszczeniem si z centrum oktaedru tlenowego ma ego kationu B o d 0 konfi guracji elektronowej; - ferroelektryczne przemieszczenie si w tlenowych perowskitach kationu B jest hamowane je li jego formalny adunek nie odpowiada d 0 konfi guracji elektronowej. Po drugie, z amanie regu y d 0 stwarza potencjalne mo liwo ci równoczesnego uporz dkowania magnetycznego i ferroelektrycznego w multiferroiku. Po trzecie, pomimo obsadzenia pozycji B magnetycznymi d n jonami, czynniki natury chemicznej i strukturalnej mog sprzyja powstaniu asymetrycznego potencja u z podwójn studni potencja u, co jest równowa ne powstaniu stanu ferroelektrycznego: - w BiMnO 3 (i mo liwe, e równie w BiFeO 3 ) asymetria powstaje w wyniku hybrydyzacji wi za Bi-O; - w antyferromagnetyczno ferroelektrycznych manganitach (ReMnO 3 ) podwójna studnia potencja u powstaje wskutek tworzenia si 5-krotnych tlenowych koordynacji (w miejsce koordynacji 6-krotnych); - w Ni 3 BiO 13 J (boracyt niklowo jodowy) anizotropowy jodowo tlenowy oktaedr powoduje przypuszczalnie powstanie elektrostrykcyjnej podwójnej studni potencja u wzd u osi J-Ni-J. Po czwarte, pomimo, e rola (a nawet istnienie) dystorsji Jahn-Teller a nie jest cz sto uznawana, to jednak typowe jony Jahn-Teller a nie powinny by brane pod uwag przy projektowaniu nowych multiferroików. Jest wiele dziedzin techniki (elektronika, elektroakustyka, optoelektronika itd.), w których znajduj zastosowania elementy ferroelektromagnetyczne [np.41]. Najbardziej zaawansowane s nast puj ce aplikacje. Materia y FEM wykorzystywane s jako optyczne prze- czniki, izolatory lub amplitudowe modulatory w uk adach pami ci holograficznej i w tzw. displejach (wy wietlaczach, monitorach obrazowych, monitorach ekranowych, wska nikach radarowych itd.). W urz dzeniach tych znajduje zastosowanie zjawisko prze czenia lub modulacji elektrycznej polaryzacji w polu magnetycznym. Pole to dzia a równie na optyczne w a ciwo ci elementów ferroelektromagnetycznych (liniowa dwój omno ) w widzialnym i podczerwonym obszarze widma. Wysokie warto ci przenikalno ci elektrycznej multiferroików wykorzystywane s w wysokocz stotliwo ciowym rotatorze Faradaya z niskimi stratami w obszarze mikrofalowym. Jako pracy takiego rotatora warunkuje wielko MATERIA Y CERAMICZNE 4/2007 tom LIX 141
PRAWA ZACHOWANIA. Podstawowe terminy. Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc
PRAWA ZACHOWANIA Podstawowe terminy Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc a) si wewn trznych - si dzia aj cych na dane cia o ze strony innych
Lekcja 173, 174. Temat: Silniki indukcyjne i pierścieniowe.
Lekcja 173, 174 Temat: Silniki indukcyjne i pierścieniowe. Silnik elektryczny asynchroniczny jest maszyną elektryczną zmieniającą energię elektryczną w energię mechaniczną, w której wirnik obraca się z
Automatyka. Etymologicznie automatyka pochodzi od grec.
Automatyka Etymologicznie automatyka pochodzi od grec. : samoczynny. Automatyka to: dyscyplina naukowa zajmująca się podstawami teoretycznymi, dział techniki zajmujący się praktyczną realizacją urządzeń
Wyznaczanie współczynnika sprężystości sprężyn i ich układów
Ćwiczenie 63 Wyznaczanie współczynnika sprężystości sprężyn i ich układów 63.1. Zasada ćwiczenia W ćwiczeniu określa się współczynnik sprężystości pojedynczych sprężyn i ich układów, mierząc wydłużenie
wiat o mo e by rozumiane jako strumie fotonów albo jako fala elektromagnetyczna. Najprostszym przypadkiem fali elektromagnetycznej jest fala p aska
G ÓWNE CECHY WIAT A LASEROWEGO wiat o mo e by rozumiane jako strumie fotonów albo jako fala elektromagnetyczna. Najprostszym przypadkiem fali elektromagnetycznej jest fala p aska - cz sto ko owa, - cz
Ćwiczenie: "Ruch harmoniczny i fale"
Ćwiczenie: "Ruch harmoniczny i fale" Opracowane w ramach projektu: "Wirtualne Laboratoria Fizyczne nowoczesną metodą nauczania realizowanego przez Warszawską Wyższą Szkołę Informatyki. Zakres ćwiczenia:
2.Prawo zachowania masy
2.Prawo zachowania masy Zdefiniujmy najpierw pewne podstawowe pojęcia: Układ - obszar przestrzeni o określonych granicach Ośrodek ciągły - obszar przestrzeni którego rozmiary charakterystyczne są wystarczająco
UKŁAD ROZRUCHU SILNIKÓW SPALINOWYCH
UKŁAD ROZRUCHU SILNIKÓW SPALINOWYCH We współczesnych samochodach osobowych są stosowane wyłącznie rozruszniki elektryczne składające się z trzech zasadniczych podzespołów: silnika elektrycznego; mechanizmu
PROCEDURA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO. w Urzędzie Gminy Mściwojów
I. Postanowienia ogólne 1.Cel PROCEDURA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO w Urzędzie Gminy Mściwojów Przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego ma na celu: Załącznik A Zarządzenia oceny ryzyka zawodowego monitorowanie
tel/fax 018 443 82 13 lub 018 443 74 19 NIP 7343246017 Regon 120493751
Zespół Placówek Kształcenia Zawodowego 33-300 Nowy Sącz ul. Zamenhoffa 1 tel/fax 018 443 82 13 lub 018 443 74 19 http://zpkz.nowysacz.pl e-mail biuro@ckp-ns.edu.pl NIP 7343246017 Regon 120493751 Wskazówki
Od redakcji. Symbolem oznaczono zadania wykraczające poza zakres materiału omówionego w podręczniku Fizyka z plusem cz. 2.
Od redakcji Niniejszy zbiór zadań powstał z myślą o tych wszystkich, dla których rozwiązanie zadania z fizyki nie polega wyłącznie na mechanicznym przekształceniu wzorów i podstawieniu do nich danych.
Komentarz technik dróg i mostów kolejowych 311[06]-01 Czerwiec 2009
Strona 1 z 14 Strona 2 z 14 Strona 3 z 14 Strona 4 z 14 Strona 5 z 14 Strona 6 z 14 Uwagi ogólne Egzamin praktyczny w zawodzie technik dróg i mostów kolejowych zdawały wyłącznie osoby w wieku wskazującym
Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem
Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem Zarządzanie czasem TOMASZ ŁUKASZEWSKI INSTYTUT INFORMATYKI W ZARZĄDZANIU Zarządzanie czasem w projekcie /49 Czas w zarządzaniu projektami 1. Pojęcie zarządzania
KLASYFIKACJI I BUDOWY STATKÓW MORSKICH
PRZEPISY KLASYFIKACJI I BUDOWY STATKÓW MORSKICH ZMIANY NR 3/2012 do CZĘŚCI II KADŁUB 2011 GDAŃSK Zmiany Nr 3/2012 do Części II Kadłub 2011, Przepisów klasyfikacji i budowy statków morskich, zostały zatwierdzone
ARKUSZ OCENY OKRESOWEJ DLA STANOWISK PRACOWNICZYCH
Załącznik Nr 5 Do Regulaminu okresowych ocen pracowników Urzędu Miasta Piekary Śląskie zatrudnionych na stanowiskach urzędniczych, w tym kierowniczych stanowiskach urzędniczych oraz kierowników gminnych
ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 2. ZATRUDNIENIE NA CZĘŚĆ ETATU LUB PRZEZ CZĘŚĆ OKRESU OCENY
ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 1. ZMIANA GRUPY PRACOWNIKÓW LUB AWANS W przypadku zatrudnienia w danej grupie pracowników (naukowo-dydaktyczni, dydaktyczni, naukowi) przez okres poniżej 1 roku nie dokonuje
Politechnika Warszawska Wydział Matematyki i Nauk Informacyjnych ul. Koszykowa 75, 00-662 Warszawa
Zamawiający: Wydział Matematyki i Nauk Informacyjnych Politechniki Warszawskiej 00-662 Warszawa, ul. Koszykowa 75 Przedmiot zamówienia: Produkcja Interaktywnej gry matematycznej Nr postępowania: WMiNI-39/44/AM/13
Laboratorium z Konwersji Energii. Ogniwo fotowoltaiczne
Laboratorium z Konwersji Energii Ogniwo fotowoltaiczne 1.0 WSTĘP Energia słoneczna jest energią reakcji termojądrowych zachodzących w olbrzymiej odległości od Ziemi. Zachodzące na Słońcu przemiany helu
INSTRUKCJA BHP PRZY RECZNYCH PRACACH TRANSPORTOWYCH DLA PRACOWNIKÓW KUCHENKI ODDZIAŁOWEJ.
INSTRUKCJA BHP PRZY RECZNYCH PRACACH TRANSPORTOWYCH DLA PRACOWNIKÓW KUCHENKI ODDZIAŁOWEJ. I. UWAGI OGÓLNE. 1. Dostarczanie posiłków, ich przechowywanie i dystrybucja musza odbywać się w warunkach zapewniających
Proste struktury krystaliczne
Budowa ciał stałych Proste struktury krystaliczne sc (simple cubic) bcc (body centered cubic) fcc (face centered cubic) np. Piryt FeSe 2 np. Żelazo, Wolfram np. Miedź, Aluminium Struktury krystaliczne
Edycja geometrii w Solid Edge ST
Edycja geometrii w Solid Edge ST Artykuł pt.: " Czym jest Technologia Synchroniczna a czym nie jest?" zwracał kilkukrotnie uwagę na fakt, że nie należy mylić pojęć modelowania bezpośredniego i edycji bezpośredniej.
Wiedza niepewna i wnioskowanie (c.d.)
Wiedza niepewna i wnioskowanie (c.d.) Dariusz Banasiak Katedra Informatyki Technicznej Wydział Elektroniki Wnioskowanie przybliżone Wnioskowanie w logice tradycyjnej (dwuwartościowej) polega na stwierdzeniu
PRZEPISY KLASYFIKACJI I BUDOWY STATKÓW MORSKICH
PRZEPISY KLASYFIKACJI I BUDOWY STATKÓW MORSKICH ZMIANY NR 2/2010 do CZĘŚCI VIII INSTALACJE ELEKTRYCZNE I SYSTEMY STEROWANIA 2007 GDAŃSK Zmiany Nr 2/2010 do Części VIII Instalacje elektryczne i systemy
WYDZIAŁ MECHANICZNY Katedra Technologii Maszyn i Automatyzacji Produkcji. Laboratorium Obróbki ubytkowej materiałów.
WYDZIAŁ MECHANICZNY Katedra Technologii Maszyn i Automatyzacji Produkcji Laboratorium Obróbki ubytkowej materiałów Ćwiczenie nr 1 Temat: Geometria ostrzy narzędzi skrawających Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia
Komputer i urządzenia z nim współpracujące
Temat 1. Komputer i urządzenia z nim współpracujące Realizacja podstawy programowej 1. 1) opisuje modułową budowę komputera, jego podstawowe elementy i ich funkcje, jak również budowę i działanie urządzeń
40. Międzynarodowa Olimpiada Fizyczna Meksyk, 12-19 lipca 2009 r. ZADANIE TEORETYCZNE 2 CHŁODZENIE LASEROWE I MELASA OPTYCZNA
ZADANIE TEORETYCZNE 2 CHŁODZENIE LASEROWE I MELASA OPTYCZNA Celem tego zadania jest podanie prostej teorii, która tłumaczy tak zwane chłodzenie laserowe i zjawisko melasy optycznej. Chodzi tu o chłodzenia
Badanie silnika asynchronicznego jednofazowego
Badanie silnika asynchronicznego jednofazowego Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest poznanie budowy i zasady funkcjonowania silnika jednofazowego. W ramach ćwiczenia badane są zmiany wartości prądu rozruchowego
Zamawiający potwierdza, że zapis ten należy rozumieć jako przeprowadzenie audytu z usług Inżyniera.
Pytanie nr 1 Bardzo prosimy o wyjaśnienie jak postrzegają Państwo możliwość przeliczenia walut obcych na PLN przez Oferenta, który będzie składał ofertę i chciał mieć pewność, iż spełnia warunki dopuszczające
PODSTAWY OBLICZEŃ CHEMICZNYCH DLA MECHANIKÓW
PODSTAWY OBLICZEŃ CHEMICZNYCH DLA MECHANIKÓW Opracowanie: dr inż. Krystyna Moskwa, dr Wojciech Solarski 1. Termochemia. Każda reakcja chemiczna związana jest z wydzieleniem lub pochłonięciem energii, najczęściej
USTAWA. z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa. Dz. U. z 2015 r. poz. 613 1
USTAWA z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa Dz. U. z 2015 r. poz. 613 1 (wybrane artykuły regulujące przepisy o cenach transferowych) Dział IIa Porozumienia w sprawach ustalenia cen transakcyjnych
Techniki korekcyjne wykorzystywane w metodzie kinesiotapingu
Techniki korekcyjne wykorzystywane w metodzie kinesiotapingu Jak ju wspomniano, kinesiotaping mo e byç stosowany jako osobna metoda terapeutyczna, jak równie mo e stanowiç uzupe nienie innych metod fizjoterapeutycznych.
7. REZONANS W OBWODACH ELEKTRYCZNYCH
OBWODY SYGNAŁY 7. EZONANS W OBWODAH EEKTYZNYH 7.. ZJAWSKO EZONANS Obwody elektryczne, w których występuje zjawisko rezonansu nazywane są obwodami rezonansowymi lub drgającymi. ozpatrując bezźródłowy obwód
USTAWA. z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. 1) (tekst jednolity)
Dz.U.98.21.94 1998.09.01 zm. Dz.U.98.113.717 art. 5 1999.01.01 zm. Dz.U.98.106.668 art. 31 2000.01.01 zm. Dz.U.99.99.1152 art. 1 2000.04.06 zm. Dz.U.00.19.239 art. 2 2001.01.01 zm. Dz.U.00.43.489 art.
KLAUZULE ARBITRAŻOWE
KLAUZULE ARBITRAŻOWE KLAUZULE arbitrażowe ICC Zalecane jest, aby strony chcące w swych kontraktach zawrzeć odniesienie do arbitrażu ICC, skorzystały ze standardowych klauzul, wskazanych poniżej. Standardowa
Zarządzanie projektami. wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska
Zarządzanie projektami wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska 1 DEFINICJA PROJEKTU Zbiór działań podejmowanych dla zrealizowania określonego celu i uzyskania konkretnego, wymiernego rezultatu produkt projektu
art. 488 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.),
Istota umów wzajemnych Podstawa prawna: Księga trzecia. Zobowiązania. Dział III Wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych. art. 488 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
OSZACOWANIE WARTOŚCI ZAMÓWIENIA z dnia... 2004 roku Dz. U. z dnia 12 marca 2004 r. Nr 40 poz.356
OSZACOWANIE WARTOŚCI ZAMÓWIENIA z dnia... 2004 roku Dz. U. z dnia 12 marca 2004 r. Nr 40 poz.356 w celu wszczęcia postępowania i zawarcia umowy opłacanej ze środków publicznych 1. Przedmiot zamówienia:
Zakłócenia. Podstawy projektowania A.Korcala
Zakłócenia Podstawy projektowania A.Korcala Pojęciem zakłóceń moŝna określać wszelkie niepoŝądane przebiegi pochodzenia zewnętrznego, wywołane zarówno przez działalność człowieka, jak i zakłócenia naturalne
KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH. Wniosek DECYZJA RADY
KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH Bruksela, dnia 13.12.2006 KOM(2006) 796 wersja ostateczna Wniosek DECYZJA RADY w sprawie przedłużenia okresu stosowania decyzji 2000/91/WE upoważniającej Królestwo Danii i
KRYTERIA WYBORU INSTYTUCJI SZKOLENIOWYCH DO PRZEPROWADZENIA SZKOLEŃ
Powiatowy Urząd Pracy w Rzeszowie KRYTERIA WYBORU INSTYTUCJI SZKOLENIOWYCH DO PRZEPROWADZENIA SZKOLEŃ Rzeszów 2014 r. 1. Niniejsze kryteria opracowano w oparciu o: POSTANOWIENIA OGÓLNE 1 - Ustawę dnia
PROGRAM NR 2(4)/T/2014 WSPIERANIE AKTYWNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ
PROGRAM NR 2(4)/T/2014 WSPIERANIE AKTYWNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ IMiT 2014 1 1. CELE PROGRAMU Program ma na celu podnoszenie kwalifikacji zawodowych artystów tańca oraz doskonalenie kadry pedagogicznej i badawczo-naukowej
Warszawa, dnia 15 czerwca 2010 r.
Warszawa, dnia 15 czerwca 2010 r. BAS-WAL-1014/10 Informacja prawna w sprawie przepisów regulujących problematykę umiejscawiania farm wiatrowych W obecnym stanie prawnym brak jest odrębnych przepisów regulujących
Podstawy prawne dotyczące uzgadniania wynagrodzeń na Uczelniach
Podstawy prawne dotyczące uzgadniania wynagrodzeń na Uczelniach Prawa związków zawodowych jako reprezentacji pracowników zwłaszcza w zakresie prowadzenia rokowań, zawierania układów zbiorowych pracy i
FORUM ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH
L.Dz.FZZ/VI/912/04/01/13 Bydgoszcz, 4 stycznia 2013 r. Szanowny Pan WŁADYSŁAW KOSINIAK - KAMYSZ MINISTER PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ Uwagi Forum Związków Zawodowych do projektu ustawy z dnia 14 grudnia
Efektywna strategia sprzedaży
Efektywna strategia sprzedaży F irmy wciąż poszukują metod budowania przewagi rynkowej. Jednym z kluczowych obszarów takiej przewagi jest efektywne zarządzanie siłami sprzedaży. Jak pokazują wyniki badania
Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.gddkia.gov.pl
1 z 6 2012-03-08 14:33 Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.gddkia.gov.pl Rzeszów: Wynajem i obsługa przenośnych toalet przy drogach
Wymagania z zakresu ocen oddziaływania na środowisko przy realizacji i likwidacji farm wiatrowych
Wymagania z zakresu ocen oddziaływania na środowisko przy realizacji i likwidacji farm wiatrowych Andrzej Dziura Zastępca Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska Przedsięwzięcia wymagające oceny oddziaływania
SPRZĄTACZKA pracownik gospodarczy
Szkolenie wstępne InstruktaŜ stanowiskowy SPRZĄTACZKA pracownik gospodarczy pod red. Bogdana Rączkowskiego Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia
Kancelaria Radcy Prawnego
Białystok, dnia 30.03.2007 r. OPINIA PRAWNA sporządzona na zlecenie Stowarzyszenia Forum Recyklingu Samochodów w Warszawie I. Pytania: 1. Czy zakaz ponownego użycia przedmiotów wyposażenia i części, ujętych
GENERALNY INSPEKTOR OCHRONY DANYCH OSOBOWYCH
GENERALNY INSPEKTOR OCHRONY DANYCH OSOBOWYCH dr Wojciech R. Wiewiórowski DOLiS - 035 1997/13/KR Warszawa, dnia 8 sierpnia 2013 r. Pan Sławomir Nowak Minister Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej
Wyższego z dnia 9 października 2014 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie kształcenia (Dz. U. 2014, poz. 1370).
UCHWAŁA Nr 37/2015 Senatu Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie z dnia 26 marca 2015 r. w sprawie wprowadzenia wytycznych dotyczących projektowania programów studiów oraz planów i programów
KONCEPCJA NAUCZANIA PRZEDMIOTU RACHUNKOWOŚĆ SKOMPUTERYZOWANA" NA WYDZIALE ZARZĄDZANIA UNIWERSYTETU GDAŃSKIEGO
KONCEPCJA NAUCZANIA PRZEDMIOTU RACHUNKOWOŚĆ SKOMPUTERYZOWANA" NA WYDZIALE ZARZĄDZANIA UNIWERSYTETU GDAŃSKIEGO Grzegorz Bucior Uniwersytet Gdański, Katedra Rachunkowości 1. Wprowadzenie Rachunkowość przedsiębiorstwa
Licencję Lekarską PZPN mogą uzyskać osoby spełniające następujące wymagania:
Uchwała nr III/46 z dnia 19 marca 2014 roku Zarządu Polskiego Związku Piłki Nożnej w sprawie zasad przyznawania licencji dla lekarzy pracujących w klubach Ekstraklasy, I i II ligi oraz reprezentacjach
Zagospodarowanie magazynu
Zagospodarowanie magazynu Wymagania wobec projektu magazynu - 1 jak najlepsze wykorzystanie pojemności związane z szybkością rotacji i konieczną szybkością dostępu do towaru; im większa wymagana szybkość
D - 05.03.11 FREZOWANIE NAWIERZCHNI ASFALTOWYCH NA ZIMNO 1. WST P... 2 2. MATERIA Y... 2 3. SPRZ T... 2 4. TRANSPORT... 3 5. WYKONANIE ROBÓT...
D - 05.03.11 FREZOWANIE NAWIERZCHNI ASFALTOWYCH NA ZIMNO SPIS TRE CI 1. WST P... 2 2. MATERIA Y... 2 3. SPRZ T... 2 4. TRANSPORT... 3 5. WYKONANIE ROBÓT... 3 6. KONTROLA JAKO CI ROBÓT... 4 7. OBMIAR ROBÓT...
LABORATORIUM NAUKI O MATERIAŁACH
Politechnika Łódzka Wydział Mechaniczny Instytut Inżynierii Materiałowej LABORATORIUM NAUKI O MATERIAŁACH Ćwiczenie nr 4 Temat: Kształtowanie właściwości metodami technologicznymi. Łódź 2010 Cel ćwiczenia
Regulamin podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracowników Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie
Załącznik do Zarządzenia Nr 44/2011 Marszałka Województwa Lubelskiego z dnia 31 marca 2011 r. Regulamin podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracowników Urzędu Marszałkowskiego Spis treści Rozdział 1...
Udoskonalona wentylacja komory suszenia
Udoskonalona wentylacja komory suszenia Komora suszenia Kratka wentylacyjna Zalety: Szybkie usuwanie wilgoci z przestrzeni nad próbką Ograniczenie emisji ciepła z komory suszenia do modułu wagowego W znacznym
Grupa bezpieczeństwa kotła KSG / KSG mini
Grupa bezpieczeństwa kotła KSG / KSG mini Instrukcja obsługi i montażu 77 938: Grupa bezpieczeństwa kotła KSG 77 623: Grupa bezpieczeństwa kotła KSG mini AFRISO sp. z o.o. Szałsza, ul. Kościelna 7, 42-677
REGULAMIN przeprowadzania okresowych ocen pracowniczych w Urzędzie Miasta Mława ROZDZIAŁ I
Załącznik Nr 1 do zarządzenia Nr169/2011 Burmistrza Miasta Mława z dnia 2 listopada 2011 r. REGULAMIN przeprowadzania okresowych ocen pracowniczych w Urzędzie Miasta Mława Ilekroć w niniejszym regulaminie
EGZAMIN MATURALNY 2011 J ZYK ANGIELSKI
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2011 J ZYK ANGIELSKI POZIOM ROZSZERZONY MAJ 2011 2 ZAANIA OTWARTE Zadanie 1. (0,5 pkt) Przetwarzanie tekstu 1.1. foreigners 1.2. Zdaj cy stosuje
REGULAMIN WSPARCIA FINANSOWEGO CZŁONKÓW. OIPiP BĘDĄCYCH PRZEDSTAWICIELAMI USTAWOWYMI DZIECKA NIEPEŁNOSPRAWNEGO LUB PRZEWLEKLE CHOREGO
Załącznik nr 1 do Uchwały Okręgowej Rady Pielęgniarek i Położnych w Opolu Nr 786/VI/2014 z dnia 29.09.2014 r. REGULAMIN WSPARCIA FINANSOWEGO CZŁONKÓW OIPiP BĘDĄCYCH PRZEDSTAWICIELAMI USTAWOWYMI DZIECKA
Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.wup.pl/index.php?
1 z 6 2013-10-03 14:58 Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.wup.pl/index.php?id=221 Szczecin: Usługa zorganizowania szkolenia specjalistycznego
Rudniki, dnia 10.02.2016 r. Zamawiający: PPHU Drewnostyl Zenon Błaszak Rudniki 5 64-330 Opalenica NIP 788-000-22-12 ZAPYTANIE OFERTOWE
Zamawiający: Rudniki, dnia 10.02.2016 r. PPHU Drewnostyl Zenon Błaszak Rudniki 5 64-330 Opalenica NIP 788-000-22-12 ZAPYTANIE OFERTOWE W związku z planowaną realizacją projektu pn. Rozwój działalności
ZARZĄDZENIE nr 1/2016 REKTORA WYŻSZEJ SZKOŁY EKOLOGII I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE z dnia 15.01.2016 r.
ZARZĄDZENIE nr 1/2016 REKTORA WYŻSZEJ SZKOŁY EKOLOGII I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE z dnia 15.01.2016 r. w sprawie zmian w zasadach wynagradzania za osiągnięcia naukowe i artystyczne afiliowane w WSEiZ Działając
1.5. Program szkolenia wstępnego. Lp. Temat szkolenia Liczba godzin
Załącznik Nr 7 do Zarządzenia Nr 101/2014 Burmistrza Ornety z dnia 26.08.2014 r. PROGRAM SZKOLENIA WSTĘPNEGO I INSTRUKTAśU STANOWISKOWEGO dla pracowników Urzędu Miejskiego w Ornecie opracowany na podstawie
DTR.ZL-24-08 APLISENS PRODUKCJA PRZETWORNIKÓW CIŚNIENIA I APARATURY POMIAROWEJ INSTRUKCJA OBSŁUGI (DOKUMENTACJA TECHNICZNO-RUCHOWA)
DTR.ZL-24-08 APLISENS PRODUKCJA PRZETWORNIKÓW CIŚNIENIA I APARATURY POMIAROWEJ INSTRUKCJA OBSŁUGI (DOKUMENTACJA TECHNICZNO-RUCHOWA) ZASILACZ SIECIOWY TYPU ZL-24-08 WARSZAWA, KWIECIEŃ 2008. APLISENS S.A.,
Promocja i identyfikacja wizualna projektów współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Promocja i identyfikacja wizualna projektów współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Białystok, 19 grudzień 2012 r. Seminarium współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach
II. WNIOSKI I UZASADNIENIA: 1. Proponujemy wprowadzić w Rekomendacji nr 6 także rozwiązania dotyczące sytuacji, w których:
Warszawa, dnia 25 stycznia 2013 r. Szanowny Pan Wojciech Kwaśniak Zastępca Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego Pl. Powstańców Warszawy 1 00-950 Warszawa Wasz znak: DRB/DRB_I/078/247/11/12/MM W
DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15
DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15 Wykonawcy ubiegający się o udzielenie zamówienia Dotyczy: postępowania prowadzonego w trybie przetargu nieograniczonego na Usługę druku książek, nr postępowania
EGZAMIN MATURALNY 2013 J ZYK ROSYJSKI
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2013 J ZYK ROSYJSKI POZIOM ROZSZERZONY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2013 ZADANIA OTWARTE Zadanie 1. (0,5 pkt) Przetwarzanie tekstu 1.1.
Waldemar Szuchta Naczelnik Urzędu Skarbowego Wrocław Fabryczna we Wrocławiu
1 P/08/139 LWR 41022-1/2008 Pan Wrocław, dnia 5 5 września 2008r. Waldemar Szuchta Naczelnik Urzędu Skarbowego Wrocław Fabryczna we Wrocławiu WYSTĄPIENIE POKONTROLNE Na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z
(13) B1 PL 161821 B1 RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 161821
RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 161821 (13) B1 Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (21) Numer zgłoszenia: 283615 (22) Data zgłoszenia: 02.02.1990 (51) IntCl5: G05D 7/00 (54)Regulator
Podstawowe pojęcia: Populacja. Populacja skończona zawiera skończoną liczbę jednostek statystycznych
Podstawowe pojęcia: Badanie statystyczne - zespół czynności zmierzających do uzyskania za pomocą metod statystycznych informacji charakteryzujących interesującą nas zbiorowość (populację generalną) Populacja
LABORATORIUM PRZYRZĄDÓW PÓŁPRZEWODNIKOWYCH
Wydział Elektroniki Mikrosystemów i Fotoniki Politechniki Wrocławskiej STUDA DZENNE e LAORATORUM PRZYRZĄDÓW PÓŁPRZEWODNKOWYH LPP 2 Ćwiczenie nr 10 1. el ćwiczenia Przełączanie tranzystora bipolarnego elem
NOWELIZACJA USTAWY PRAWO O STOWARZYSZENIACH
NOWELIZACJA USTAWY PRAWO O STOWARZYSZENIACH Stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej swoich członków. Do prowadzenia swych spraw stowarzyszenie może zatrudniać pracowników, w tym swoich
Samochody ciężarowe z wymiennym nadwoziem
Informacje ogólne na temat pojazdów z wymiennym nadwoziem Informacje ogólne na temat pojazdów z wymiennym nadwoziem Pojazdy z nadwoziem wymiennym są skrętnie podatne. Pojazdy z nadwoziem wymiennym pozwalają
KONKURS PRZEDMIOTOWY Z FIZYKI dla uczniów gimnazjów województwa lubuskiego 23 marca 2012 r. zawody III stopnia (finałowe)
Pieczęć KONKURS PRZEDMIOTOWY Z FIZYKI dla uczniów gimnazjów województwa lubuskiego 23 marca 2012 r. zawody III stopnia (finałowe) Witamy Cię na trzecim etapie Konkursu Przedmiotowego z Fizyki i życzymy
Objaśnienia do Wieloletniej Prognozy Finansowej na lata 2011-2017
Załącznik Nr 2 do uchwały Nr V/33/11 Rady Gminy Wilczyn z dnia 21 lutego 2011 r. w sprawie uchwalenia Wieloletniej Prognozy Finansowej na lata 2011-2017 Objaśnienia do Wieloletniej Prognozy Finansowej
+ + Struktura cia³a sta³ego. Kryszta³y jonowe. Kryszta³y atomowe. struktura krystaliczna. struktura amorficzna
Struktura cia³a sta³ego struktura krystaliczna struktura amorficzna odleg³oœci miêdzy atomami maj¹ tê sam¹ wartoœæ; dany atom ma wszêdzie takie samo otoczenie najbli szych s¹siadów odleg³oœci miêdzy atomami
Pomiar mocy pobieranej przez napędy pamięci zewnętrznych komputera. Piotr Jacoń K-2 I PRACOWNIA FIZYCZNA 25. 01. 2010
Pomiar mocy pobieranej przez napędy pamięci zewnętrznych komputera. Piotr Jacoń K-2 I PRACOWNIA FIZYCZNA 25. 01. 2010 I. Cel ćwiczenia: Poznanie poprzez samodzielny pomiar, parametrów elektrycznych zasilania
ROZPORZ DZENIE MINISTRA TRANSPORTU 1) z dnia r.
PROJEKT z dnia 12.11.2007 r. ROZPORZ DZENIE MINISTRA TRANSPORTU 1) z dnia... 2007 r. zmieniaj ce rozporz dzenie w sprawie szczegó owych warunków technicznych dla znaków i sygna ów drogowych oraz urz dze
UMOWA NR w sprawie: przyznania środków Krajowego Funduszu Szkoleniowego (KFS)
UMOWA NR w sprawie: przyznania środków Krajowego Funduszu Szkoleniowego (KFS) zawarta w dniu. r. pomiędzy : Powiatowym Urzędem Pracy w Gdyni reprezentowanym przez.., działającą na podstawie upoważnienia
UCHWAŁA NR./06 RADY DZIELNICY PRAGA PÓŁNOC M. ST. WARSZAWY
UCHWAŁA NR./06 RADY DZIELNICY PRAGA PÓŁNOC M. ST. WARSZAWY Z dnia 2006r. Projekt Druk nr 176 w sprawie: zarządzenia wyborów do Rady Kolonii Ząbkowska. Na podstawie 6 ust. 1, 7 i 8 Załącznika nr 2 do Statutu
RZECZPOSPOLITA POLSKA. Prezydent Miasta na Prawach Powiatu Zarząd Powiatu. wszystkie
RZECZPOSPOLITA POLSKA Warszawa, dnia 11 lutego 2011 r. MINISTER FINANSÓW ST4-4820/109/2011 Prezydent Miasta na Prawach Powiatu Zarząd Powiatu wszystkie Zgodnie z art. 33 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 listopada
Pomiar prądów ziemnozwarciowych W celu wprowadzenia ewentualnych korekt nastaw zabezpieczeń. ziemnozwarciowych.
Załącznik nr 2 do Instrukcji Ruchu i Eksploatacji Sieci Dystrybucyjnej ZAKRES POMIARÓW I PRÓB EKSPLOATACYJNYCH URZĄDZEŃ SIECI ELEKTROENERGETYCZNYCH ORAZ TERMINY ICH WYKONANIA Lp. Nazwa urządzenia Rodzaj
Informacje uzyskiwane dzięki spektrometrii mas
Slajd 1 Spektrometria mas i sektroskopia w podczerwieni Slajd 2 Informacje uzyskiwane dzięki spektrometrii mas Masa cząsteczkowa Wzór związku Niektóre informacje dotyczące wzoru strukturalnego związku
Scenariusz lekcji fizyki
Scenariusz lekcji fizyki Opracowała mgr Jadwiga Kamińska, nauczyciel Gimnazjum nr 2 w Kole. Dział programowy: Magnetyzm Program: DKW 4014-58/01 Czas pracy: 45 min TEMAT: MAGNESY. Uwagi o realizacji tematu:
z dnia 31 grudnia 2015 r. w sprawie ustawy o podatku od niektórych instytucji finansowych
U C H WA Ł A S E N A T U R Z E C Z Y P O S P O L I T E J P O L S K I E J z dnia 31 grudnia 2015 r. w sprawie ustawy o podatku od niektórych instytucji finansowych Senat, po rozpatrzeniu uchwalonej przez
Zasady przyjęć do klas I w gimnazjach prowadzonych przez m.st. Warszawę
Zasady przyjęć do klas I w gimnazjach prowadzonych przez m.st. Warszawę Podstawy prawne Zasady przyjęć do gimnazjów w roku szkolnym 2016/2017 zostały przygotowane w oparciu o zapisy: ustawy z dnia 7 września
Regulamin Projektów Ogólnopolskich i Komitetów Stowarzyszenia ESN Polska
Regulamin Projektów Ogólnopolskich i Komitetów Stowarzyszenia ESN Polska 1 Projekt Ogólnopolski: 1.1. Projekt Ogólnopolski (dalej Projekt ) to przedsięwzięcie Stowarzyszenia podjęte w celu realizacji celów
WYKŁAD 8. Postacie obrazów na różnych etapach procesu przetwarzania
WYKŁAD 8 Reprezentacja obrazu Elementy edycji (tworzenia) obrazu Postacie obrazów na różnych etapach procesu przetwarzania Klasy obrazów Klasa 1: Obrazy o pełnej skali stopni jasności, typowe parametry:
SCENARIUSZ ZAJĘĆ SZKOLNEGO KOŁA NAUKOWEGO Z PRZEDMIOTU CHEMIA PROWADZONEGO W RAMACH PROJEKTU AKADEMIA UCZNIOWSKA
SCENARIUSZ ZAJĘĆ SZKOLNEGO KOŁA NAUKOWEGO Z PRZEDMIOTU CHEMIA PROWADZONEGO W RAMACH PROJEKTU AKADEMIA UCZNIOWSKA Temat lekcji Jak dowieść, że woda ma wzór H 2 O? Na podstawie pracy uczniów pod opieką Tomasza
Lekcja 15. Temat: Prąd elektryczny w róŝnych środowiskach.
Lekcja 15 Temat: Prąd elektryczny w róŝnych środowiskach. Pod wpływem pola elektrycznego (przyłoŝonego napięcia) w materiałach, w których istnieją ruchliwe nośniki ładunku dochodzi do zjawiska przewodzenia
Atom poziom rozszerzony
Atom poziom rozszerzony Zadanie 1. (1 pkt) Źródło: CKE 010 (PR), zad. 1. Atomy pierwiastka X tworz jony X 3+, których konfiguracj elektronow mo na zapisa : 1s s p 6 3s 3p 6 3d 10 Uzupe nij poni sz tabel,
Wprowadzam : REGULAMIN REKRUTACJI DZIECI DO PRZEDSZKOLA NR 14
ZARZĄDZENIE Nr 2/2016 z dnia 16 lutego 2016r DYREKTORA PRZEDSZKOLA Nr 14 W K O N I N I E W sprawie wprowadzenia REGULAMINU REKRUTACJI DZIECI DO PRZEDSZKOLA NR 14 IM KRASNALA HAŁABAŁY W KONINIE Podstawa
INSTRUKCJA OBSŁUGI WD2250A. WATOMIERZ 0.3W-2250W firmy MCP
INSTRUKCJA OBSŁUGI WD2250A WATOMIERZ 0.3W-2250W firmy MCP 1. CHARAKTERYSTYKA TECHNICZNA Zakresy prądowe: 0,1A, 0,5A, 1A, 5A. Zakresy napięciowe: 3V, 15V, 30V, 240V, 450V. Pomiar mocy: nominalnie od 0.3
Polska-Warszawa: Usługi skanowania 2016/S 090-161398
1 / 7 Niniejsze ogłoszenie w witrynie TED: http://ted.europa.eu/udl?uri=ted:notice:161398-2016:text:pl:html Polska-Warszawa: Usługi skanowania 2016/S 090-161398 Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy
Wydział Elektrotechniki, Elektroniki, Informatyki i Automatyki Katedra Przyrządów Półprzewodnikowych i Optoelektronicznych.
Politechnika Łódzka Wydział Elektrotechniki, Elektroniki, Informatyki i Automatyki Katedra Przyrządów Półprzewodnikowych i Optoelektronicznych Niekonwencjonalne źródła energii Laboratorium Ćwiczenie 4