Natura 2000 w Karpatach

Transkrypt

1 Natura 2000 w Karpatach Babia Góra Beskid Mały Beskid Niski Beskid Śląski Beskid Żywiecki Bieszczady Gorce Góry Słonne Małe Pieniny Pasmo Policy Pieniny Tatry Torfowiska Orawsko-Nowotarskie

2

3 Natura 2000 w Karpatach S t r a t e g i a z a r z ą d z a n i a o b s z a r a m i N a t u r a Redakcja Wojciech Mróz Joanna Perzanowska Agnieszka Olszańska Kraków 2011

4 Publikacja Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach był realizowany w latach w Instytucie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) Projekt współfinansowany przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Krakowie i Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Rzeszowie Redakcja naukowa Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska, Agnieszka Olszańska Redakcja techniczna Monika Grzegorczyk Opracowanie map Mateusz Kukawski, Robert Pipała Projekt, skład i łamanie Larus Studio Witold Ziaja Fotografie okładka; 2 str. - panorama Bieszczadów, fot. Marcin Roger Pojałowski, 3 str. - łąka z pełnikiem europejskim, fot. Mariola Stefanik Druk i oprawa Oficyna Wydawniczo-Reklamowa Sagalara Instytut Ochrony Przyrody PAN ISBN: Strona projektu

5 Spis treści Wstęp... 9 I. Część ogólna: Strategia zarządzania siecią Natura 2000 w Karpatach O planowaniu i zarządzaniu obszarami Natura Sieć Natura 2000 w Karpatach Zarys środowiska geograficznego Karpat Polskich Strategia ochrony siedlisk przyrodniczych Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach Łąkowe i murawowe, półnaturalne siedliska przyrodnicze Obszary wodno-błotne Leśne siedliska przyrodnicze Strategia ochrony gatunków roślin i ich siedlisk Strategia ochrony gatunków zwierząt i ich siedlisk Ochrona aktywna możliwości i przykłady działań Działania edukacyjne w sieci Natura Podsumowanie i rekomendacje do zarządzania siecią Natura 2000 w Karpatach II. Część szczegółowa: Opis przedmiotów ochrony i wskazania do ich zachowania Siedliska przyrodnicze Siedliska nieleśne Siedliska leśne Gatunki roślin Rośliny naczyniowe Gatunki mchów Gatunki zwierząt Bezkręgowce Kręgowce (bez ptaków) Ptaki Mapa obszarów Natura 2000 w Karpatach Literatura Wykaz fotografii Indeks roślin Indeks zwierząt

6 Podziękowania Serdecznie dziękujemy instytucjom odpowiedzialnym za wdrażanie Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego w Polsce za pomoc w skutecznej realizacji projektu PL0108: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Departament Programów Pomocowych i Pomocy Technicznej (Krajowy Punkt Kontaktowy) Ministerstwo Środowiska Departament Instrumentów Finansowych (Instytucja Pośrednicząca) Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Departament Funduszy Norweskich (Instytucja Wspomagająca) Dziękujemy również kluczowym instytucjom partnerskim naszego projektu: Norsk institutt for naturforskning NINA (Norwegian Institute for Nature Research), Trondheim, Norwegia Babiogórski Park Narodowy Bieszczadzki Park Narodowy Gorczański Park Narodowy Instytut Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jagielloński Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krakowie i Nadleśnictwo Nowy Targ Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Krakowie Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie Zespół Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie Ogromnie dziękuję wszystkim osobom tworzącym nasz projekt. Ponieważ zamieszczenie kompletnej listy tych osób wymagałoby wydzielenia odrębnego rozdziału, chciałbym podkreślić, że nie wyobrażam sobie naszego przedsięwzięcia bez: Edyty Kuźmińskiej opiekuna projektu w NFOŚiGW Johna Linnella koordynatora prac norweskiego partnera projektu (NINA) Prof. dr hab. Henryka Okarmy dyrektora Instytutu Ochrony Przyrody PAN Agnieszki Olszańskiej zastępcy kierownika projektu Pracowników biura projektu: Aleksandry Pępkowskiej, Katarzyny Staszyńskiej, Agaty Uliszak i Ryszarda Babiasza Pracowników Centrum Natura 2000 IOP PAN: Grzegorza Cierlika, Małgorzaty Makomaskiej-Juchiewicz i Joanny Perzanowskiej Pracowników Działu Administracji IOP PAN: Andżeliki Miś, Anny Stanuch i Jadwigi Żyły Głównej księgowej IOP PAN: Elżbiety Sroki Osób odpowiedzialnych za nasze wydawnictwa: Moniki Grzegorczyk i Witolda Ziaji oraz tolerancji naszych poczynań, stresu, niezliczonych wyjazdów i nieprzespanych nocy przez Nasze Rodziny z dedykacją dla Marty i Kajetana Kierownik projektu PL0108 Wojciech Mróz

7 Noty o Autorach Mgr Paulina Baran Instytut Ochrony Przyrody PAN Mgr Grzegorz Cierlik Instytut Ochrony Przyrody PAN Dr hab. Małgorzata Grodzińska-Jurczak Instytut Nauk o Środowisku UJ Dr Anna Koczur Instytut Ochrony Przyrody PAN Dr Joanna Korzeniak Instytut Ochrony Przyrody PAN Dr Małgorzata Makomaska-Juchiewicz Instytut Ochrony Przyrody PAN Dr Wojciech Mróz Instytut Ochrony Przyrody PAN Mgr Joanna Perzanowska Instytut Ochrony Przyrody PAN Mgr Robert Pipała doktorant w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Mgr Małgorzata Smółka Instytut Ochrony Przyrody PAN Mgr inż. Katarzyna Staszyńska Instytut Ochrony Przyrody PAN Mgr inż. Agata Uliszak Instytut Ochrony Przyrody PAN Dr Katarzyna Zając Instytut Ochrony Przyrody PAN

8

9 Wstęp Oddajemy dziś do rąk czytelników książkę będącą podsumowaniem działań prowadzonych w kilkuletnim projekcie poświęconym wdrażaniu sieci Natura 2000 w Karpatach, finansowanym w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia). Chcieliśmy zamieścić w niej syntezę zgromadzonych w czasie projektu informacji o tym, co z przyrodniczego punktu widzenia jest najważniejsze w sieci Natura 2000, czyli o siedliskach przyrodniczych oraz gatunkach roślin i zwierząt chronionych w ramach tej sieci. Próbowaliśmy wskazać najważniejsze przedmioty ochrony, a także miejsca, w których powinny być one chronione. Wreszcie, podjęliśmy próbę analizy możliwości ich zachowania w obecnych warunkach socjo-ekonomicznych. Mamy bowiem przekonanie, że pomimo bardzo ograniczonych zasobów zarówno ludzkich, jak i finansowych, wiele można poprawić w ochronie przyrody na terenach górskich. Podstawą planowania musi być rzetelna i aktualna informacja przyrodnicza. Niestety, nawet w przypadku stosunkowo dobrze poznanych Karpat, wiedza o najważniejszych przedmiotach ochrony w tworzonych obszarach Natura 2000 jest nadal niewystarczająca. W ramach naszego projektu staraliśmy się, choć częściowo, te braki uzupełnić. Często wymagało to zintegrowania i weryfikacji istniejących informacji, a w niektórych przypadkach należało przeprowadzić własne badania terenowe. Wszystkie szczegółowe informacje (mapy, opisy, fotografie) zostały zamieszczone na stronie internetowej projektu i w ogólnodostępnym systemie informatycznym. W książce przedstawiliśmy jedynie syntezę zgromadzonych informacji, w tym opis zagrożeń i najistotniejsze wskazania do działań ochronnych. Założyliśmy, że wszystkie szczegółowe informacje będą na bieżąco aktualizowane również po zakończeniu projektu, zarówno przez Instytut Ochrony Przyrody PAN, instytucje partnerskie projektu, jak i przede wszystkim przez zarządzających obszarami Natura Zdajemy sobie sprawę, że zagadnienia związane z ochroną przyrody, a w ostatnich latach szczególnie wdrażanie sieci Natura 2000, mogą wywoływać konflikty, dotyczące głównie zagospodarowania terenów cennych przyrodniczo. W niektórych przypadkach może to być jedynie pozorna sprzeczność interesów, wynikająca ze złego zdefiniowania celów ochrony na danym terenie. Niektórych konfliktów niewątpliwie można było uniknąć, gdyby już na wczesnym etapie planowania inwestycji dostępne były szczegółowe i wiarygodne informacje o siedliskach przyrodniczych, występowaniu chronionych w sieci Natura 2000 gatunków roślin i zwierząt. Ufamy, że niniejsze opracowanie będzie pomocne zarówno dla inwestorów, jak i służb ochrony przyrody i pozwoli na optymalizację procesu planowania przestrzennego. Jesteśmy przekonani, że można znaleźć takie sposoby gospodarowania, które umożliwiają zachowanie przedmiotów ochrony, przy równoczesnym prowadzeniu racjonalnej gospodarki. Zdajemy sobie też sprawę z faktu, że nawet po usprawnieniu przepływu informacji i dostarczeniu wszelkich istotnych danych o zasobach przyrodniczych, nadal będą powstawać realne i poważne spory co do priorytetów lokalnego rozwoju. Jako przyrodnicy wiemy też, że istnieją 1. Otoczenie Hali Gąsienicowej

10 i istnieć będą sytuacje, kiedy należy wprost stwierdzić, że najważniejsze jest utrzymanie wartości przyrodniczych i w tym celu należy ograniczyć użytkowanie określonego terenu lub nawet wprowadzić ochronę ścisłą. W książce tej próbowaliśmy również opisać, jak istotne jest dynamiczne podejście do ochrony przyrody, obserwowanie zachodzących, niekorzystnych zmian, a co za tym idzie, podejmowanie właściwych działań. Często będzie to ochrona aktywna, która na terenach górskich jest niezwykle pracochłonna i nierzadko kosztowna, ale jedynie w ten sposób można uchronić przez degradacją wiele wrażliwych siedlisk, jak choćby górskie łąki, torfowiska i młaki. Chcieliśmy także wykazać, jak istotne jest prowadzenie działań edukacyjnych i upowszechnianie wiedzy o przyrodzie Karpat oraz zwiększenie udziału społeczeństwa w inicjatywach na rzecz jej ochrony. Mamy również nadzieję, że uczestnicy Bieszczadzkich Spotkań z Naturą uczniowie Zespołu Szkół w Rzepedzi oraz Zespołu Szkół w Komańczy, nie zapomną o czym szumi las, skąd się bierze torf i jak cenna jest ich kraina wilka, rysia i niedźwiedzia. Przekazując Państwu tę książkę wierzymy, że nasze doświadczenia, wynikające z realizacji projektu Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach, oparte nie tylko o zebrane dane przyrodnicze, ale także wynikające z licznych spotkań, warsztatów i konsultacji, będą pomocne dla wszystkich stron zaangażowanych w planowanie ochrony przyrody w polskich Karpatach. Liczymy również na to, że prezentując piękno karpackiej przyrody, spotkamy się z życzliwym zainteresowaniem czytelników, dla których może to być ciekawe uzupełnienie ich wiedzy przyrodniczej. Wojciech Mróz, Agnieszka Olszańska, Joanna Perzanowska 10

11 I. Część ogólna Strategia zarządzania siecią Natura 2000 w Karpatach 1 O planowaniu i zarządzaniu obszarami Natura 2000 Autor Wojciech Mróz Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (DzU 2009, nr 151, poz. 1220) obszary Natura 2000 stanowią jedną z form ochrony obszarowej w naszym kraju. Pozostałymi formami ochrony przyrody są: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz ochrona gatunkowa: roślin, zwierząt i grzybów. Podstawowym dokumentem służącym do realizacji zadań związanych z ochroną przyrody w sieci Natura 2000 będą podobnie jak w przypadku parków narodowych, parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody plany ochrony. Sieć Natura 2000 składa się z dwóch typów obszarów: obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSOP) oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOOS). Zarówno OSOP, jak i SOOS wyznaczane są w naszym kraju w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska. Pomimo, że sam proces legislacyjny dla tych dwóch typów obszarów Natura 2000 przebiega nieco innymi torami, to proces planowania ich ochrony ma podobne podstawy prawne. Podstawowymi dokumentami regulującymi szczegółowe zasady ochrony każdego z obszarów Natura 2000 są plany zadań ochronnych i plany ochrony obszarów Natura Różnica między tymi aktami prawnymi jest taka, że plany zadań ochronnych powinny być dokumentami operacyjnymi, ogólniejszymi, uchwalanymi na okres 10 lat. Natomiast dla niektórych obszarów (lub ich części, która jest określona w planach zadań ochronnych) powinny zostać przeprowadzone dokładniejsze analizy i na tej podstawie opracowane plany ochrony bardziej szczegółowe dokumenty, obowiązujące przez 20 lat. Treść i sposób tworzenia planów ochrony i planów zadań ochronnych określają odpowiednie rozporządzenia Ministra Środowiska: rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (DzU 2010, nr 64, poz. 401) rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (DzU 2010, nr 34, poz. 186) Informacje powyższe tworzą pewne tło do dalszych rozważań o planowaniu ochrony obszarów Natura 2000 w Karpatach. Kiedy w roku 2006 przygotowywaliśmy założenia projektu Natura 2000 w Karpatach nie znaliśmy jeszcze ostatecznego kształtu prawnego tej ekologicznej sieci w naszym kraju. Nie było wówczas Generalnej i Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska i trwały rozważania o tym, jakie powinny być kompetencje poszczególnych organów administracji rządowej i samorządowej we wdrażaniu sieci Natura Założyliśmy więc, że aby nie stracić cennego czasu i nie czekać z planowaniem ochrony, a przede wszystkim z konsultacjami społecznymi do momentu ukonstytuowania się odpowiedniego zaplecza prawnego, należy rozpocząć oddolny proces rozmawiania o tym, jak powinniśmy chronić obszary Natura Sam pomysł takiego partycypacyjnego i oddolnego podejścia do procesu planowania powstał w czasie prac nad projektem koordynowanym przez Ministerstwo Środowiska w latach Był to Projekt Bliźniaczy Polska Królestwo Wielkiej Brytanii Królestwo Niderlandów nr PL2004/IB/ 11

12 1. O planowaniu i zarządzaniu obszarami Natura 2000 EN/03 ( ), pt. Opracowanie planów renaturalizacji siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków na obszarach Natura 2000 oraz planów zarządzania dla wybranych gatunków objętych Dyrektywą Ptasią i Dyrektywą Siedliskową. W ramach projektu opracowano m.in. 55 Programów lokalnej współpracy na rzecz ochrony obszarów Natura 2000 w wybranych specjalnych obszarach ochrony siedlisk Natura 2000 w całej Polsce. Najbardziej zapadły mi w pamięć spotkania i rozmowy z jednym z ekspertów z Wielkiej Brytanii Eddie m Idle, któremu niniejszym ogromnie dziękuję za inspirację! Powołując się na swoje przebogate doświadczenie w działaniach na rzecz ochrony przyrody, Eddie podkreślał, że proces planowania musi być prosty, zrozumiały, partycypacyjny i elastyczny. Któż bowiem czyta rozwlekłe elaboraty, szczegółowe inwentaryzacje przyrodnicze i analizy. Może powstać taka sytuacja, że gdy eksperci będą prowadzić teoretyczne dysputy w zaciszu własnych gabinetów, sam cel ochrony, np. torfowisko, czy też populacja rzadkiego gatunku zaniknie, gdyż nie podjęto w porę odpowiednich działań ochronnych. Uświadomiliśmy sobie wówczas, że zarówno sam proces planowania, konsultacji społecznych jak również gromadzenie, integracja i analiza danych przyrodniczych powinny odbywać się w sposób ciągły i dynamiczny. W planowaniu ochrony przyrody, nie można koncentrować się wyłącznie na opracowaniu i opublikowaniu standardowego dokumentu, jakim jest np. plan ochrony, a następnie zapomnieć o bieżącym weryfikowaniu jego treści i tylko realizować założony plan przez następne 20 lat. Ogromna dynamika procesów przyrodniczych wymaga bardzo otwartego podejścia do planowania w obszarach Natura 2000 i ciągłej optymalizacji działań opartych na wstępnych założeniach. Taki proces wymaga bardzo dużego zaangażowania osób i instytucji sprawujących nadzór i zarządzających obszarami Natura 2000 i niezliczonych rozmów, roboczych narad, konsultacji pomiędzy lokalnymi instytucjami, organizacjami i przedstawicielami mieszkańców. Nie jest to więc proces łatwy, szybki i nie można go przeprowadzić zza eksperckiego biurka. Podbudowani skutecznością pilotażowych prac prowadzonych w ramach opisanego projektu, postanowiliśmy opracować projekt, mający na celu kompleksowe wspieranie wdrażania sieci Natura 2000 w skali regionalnej. Zebrana przez nas grupa partnerskich instytucji, koordynowana przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, wystąpiła o dofinansowanie w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia). Ostatecznie realizację projektu PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach rozpoczęliśmy w kwietniu 2007 roku. Głównymi celami projektu były: zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000, inicjowanie współpracy na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach, wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych, gromadzenie danych o obszarach Natura 2000, stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura 2000, upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne), określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania z wykorzystaniem możliwości rozwojowych regionu. Formalna struktura działań projektu miała następujący kształt: 1. Strategie zarządzania, zintegrowany system informacji i analizy spójności Strategie zarządzania dla 23 obszarów Natura 2000 w Karpatach Zintegrowany system informacji o sieci Natura 2000 w Karpatach Analizy spójności sieci Natura 2000 w polskich Karpatach. 2. Programy aktywnej ochrony Program ochrony dużych drapieżników Program aktywnej ochrony w Bieszczadzkim Parku Narodowym. 12

13 2.3. Program aktywnej ochrony torfowisk w Nadleśnictwie Nowy Targ Program aktywnej ochrony w Babiogórskim Parku Narodowym Program aktywnej ochrony w Gorczańskim Parku Narodowym. 3. Programy edukacyjne, promocja projektu i koordynacja Programy edukacyjne Promocja projektu Koordynacja. Jednym z kluczowych zadań projektu było wypracowanie strategii zarządzania dla 23 obszarów Natura Listę obszarów, dla których przygotowano takie opracowanie przedstawiono poniżej. Wszystkie strategie i załączniki zostały przekazane opinii publicznej poprzez stronę internetową pl/karpaty, poprzez którą można również składać uwagi, postulaty i propozycje uzupełnień. Założyliśmy, że prace nad strategiami zarządzania powinny wspomagać proces planowania w danym terenie. Przygotowane strategie nie mają statusu formalnego dokumentu. Jednak dzięki temu, że były przygotowane w ścisłej współpracy z zarządzającymi terenem i w oparciu o dyskusje toczone w czasie licznych warsztatów, spotkań i konsultacji, mają, w naszej opinii, bardzo istotne znaczenie. Prezentują bowiem w pełni niezależne zestawienie danych i analiz naukowych, a także opinie (często rozbieżne) uczestników spotkań. Wydaje się więc, że mogą stanowić doskonały punkt wyjścia do rozpoczęcia formalnego procesu tworzenia planów zadań ochronnych i planów ochrony dla tych obszarów. Liczymy również na to, że strategie pomogą zarządzającym terenu we właściwym ukierunkowaniu tymczasowych działań ochronnych, które powinny być prowadzone nawet przed uchwaleniem formalnych dokumentów planistycznych. Mogą być również wykorzystywane do innych analiz, w których bierze się pod uwagę aspekty związane z siecią Natura 2000, np. w strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko, planach zagospodarowania przestrzennego, programach ochrony środowiska, planach urządzania lasu, strategiach rozwoju gmin i powiatów. Tab. 1. Obszary Natura 2000, dla których opracowano strategie zarządzania. Kod obszaru PLC PLH PLH PLH PLH PLH PLH PLH PLH PLH PLH PLH PLH PLH PLC PLH PLH PLH PLH PLH PLH PLH PLH Tatry Nazwa obszaru woj. małopolskie Babia Góra Czarna Orawa Kostrza Pieniny Torfowiska Orawsko-Nowotarskie Ostoja Gorczańska Ostoja Popradzka Dolina Białki Małe Pieniny Luboń Wielki Uroczysko Łopień Ostoje Nietoperzy Powiatu Gorlickiego (tylko dla enklawy Cerkiew w Łosiu i Kunkowej) Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego (tylko w granicach dawnego obszaru Opactwo Cystersów w Szczyrzycu) woj. podkarpackie Bieszczady Jasiołka Góry Słonne Ostoja Jaśliska woj. śląskie Beskid Mały Beskid Żywiecki Beskid Śląski Kościół w Radziechowach Kościół w Górkach Wielkich 13

14 1. O planowaniu i zarządzaniu obszarami Natura 2000 Ryc. 1. Rozmieszczenie obszarów Natura 2000 w Karpatach, dla których opracowano strategie zarządzania. Wdrażanie sieci Natura 2000 w Polsce spowodowało również konieczność istotnej zmiany podejścia do planowania w obszarach chronionych. Dotychczas ochrona obszarowa polegała przede wszystkim na określeniu listy zakazów i nakazów odnoszących się np. do całej powierzchni rezerwatu przyrody, czy też parku narodowego. Natomiast w obszarach Natura 2000 przedmiotami ochrony są przede wszystkim wybrane siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt (i ich siedliska). Najważniejszy jest efekt działań ochronnych zachowanie lub przywrócenie właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków i zwierząt. W związku z tym, w ramach projektu Natura 2000 w Karpatach sporządziliśmy również Strategie ochrony gatunku/siedliska w obszarze Natura Dla każdego przedmiotu ochrony, we wszystkich obszarach Natura 2000 w regionie alpejskim (nie tylko w tych, dla których opracowano strategie zarządzania) opracowano kilkustronicową kartę informacyjną, zawierającą podstawowe informacje o danym przedmiocie ochrony i wskazania do monitoringu, ochrony oraz dalszych badań. Powstała w ten sposób baza danych zawierająca 472 karty informacyjne, w tym 220 kart dla siedlisk przyrodniczych, 34 dla gatunków roślin oraz 217 kart dla gatunków zwierząt. Całość zgromadzonych informacji została również opublikowana poprzez stronę internetową projektu. Można więc stwierdzić, że rozpatrywaliśmy wdrażanie sieci Natura 2000 w Karpatach na każdym z poziomów: konkretnego przedmiotu ochrony, dla którego został utworzony obszar Natura 2000, czyli np. populacji jednego z nietoperzy (podkowca małego), znajdującej się na poddaszu Cerkwi p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Łosiu; całego obszaru Natura 2000, np. Tatr, Bieszczad, czy Pienin; siedliska przyrodniczego i gatunku przyrodniczego w całych Karpatach, czyli np. wszystkich żyznych buczyn karpackich. Opisane powyżej materiały strategie zarządzania dla obszarów Natura 2000 oraz strategie ochrony gatunków i siedlisk przyrodniczych w obszarach stanowiły podstawę do syntetycznych analiz, które zamieściliśmy w prezentowanej książce. Innym, bardzo istotnym zadaniem naszego projektu było stworzenie zintegrowanego systemu informacji o obszarach Natura 2000 w Karpatach. Założyliśmy, że bardzo istotnym elementem planowania i rozpowszechniania informacji o sieci Natura 2000, są szczegółowe informacje przestrzenne. W czasie pracy nad systemem wykorzystaliśmy doświadczenia i oprogramowanie norweskiego partnera projektu Norwegian Institute of Nature Reasearch z Trondheim (NINA). Punktem wyjścia było oprogramowanie 14

15 Adaptive opracowane przez norweską firmę Avinet. Na tej podstawie, w ramach projektu, rozbudowaliśmy własną aplikację, która jest ogólnodostępna dla wszystkich zainteresowanych siecią Natura 2000 w Karpatach. System ten miał przede wszystkim usprawnić przepływ informacji i danych pomiędzy różnymi instytucjami i osobami zaangażowanymi we wdrażanie sieci Natura Zależało nam bardzo na tym, żeby wszelkie dane zebrane i zintegrowane w czasie projektu, były jak najczęściej wykorzystywane do praktycznych działań związanych z ochroną przyrody, a także ułatwiały planowanie przestrzenne zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju. System informacyjny utworzono wykorzystując następujące technologie: Mapserver system dystrybucji map, PostGIS system bazujący na bazie danych PostgreSQL umożliwiający przechowywanie i wyszukiwanie danych przestrzennych, OpenLayers biblioteka dostępu i prezentacji danych przestrzennych. Umożliwia on korzystanie ze szczegółowych danych przestrzennych (warstwy GIS) poprzez internet. Można w nim przede wszystkim przeglądać informacje przestrzenne o rozmieszczeniu siedlisk przyrodniczych i gatunkach, zgeneralizowane w siatkach kwadratów (10 km, 1 km, 100 m), na tle map topograficznych i ortofotomap. Użytkownicy zaawansowani, po zalogowaniu, mogą także edytować dane szczegółowe. System będzie utrzymywany na serwerze IOP PAN również po zakończeniu projektu. Liczymy na to, że będzie na bieżąco aktualizowaną, wspólną bazą danych gromadzonych przez zarządzających obszarami Natura 2000, przyrodników, naukowców i służby ochrony przyrody. Dostęp do systemu można uzyskać poprzez stronę internetową projektu. warsztatów gromadzących wszystkich zainteresowanych z różnych sektorów działalności człowieka na tym terenie. Praktyka wykazała, że o ile system takich przekrojowych konsultacji dobrze sprawdza się w małych obszarach, to w bardzo dużych obszarach jest mało skuteczny. Nie sposób bowiem prowadzić rzeczowej dyskusji na konferencjach, w których uczestniczy kilkadziesiąt osób. W takich sytuacjach najlepszy efekt dawała organizacja jednego dużego spotkania informacyjnego na początku działań w danym terenie, a nastepnie serii mniejszych spotkań skoncentrowanych na rozwiązaniu konkretnych problemów, związanych np. z programami rolnośrodowiskowymi, gospodarką leśną, zabudową mieszkaniową. Zdajemy sobie sprawę, że w większości obszarów udało się zaledwie przygotować społeczność lokalną do dalszego planowania, wyjaśnić zawiłości wdrażania sieci Natura 2000, zgromadzić i uzupełnić dane przyrodnicze. Na ogół spotkaliśmy się z bardzo dużym zainteresowaniem i podstawowym pytaniem: dlaczego dopiero teraz o tym rozmawiamy? Niewątpliwie dalsze wdrażanie sieci Natura 2000 wymaga jeszcze wiele czasu, pieniędzy i zaangażowania wszystkich stron. Wydaje się jednak, że nawet w obliczu ograniczonych środków i zasobów ludzkich wiele jeszcze można uprościć, zoptymalizować. Gromadzenie i analiza danych to bardzo istotny i konieczny element zarządzania obszarami Natura Jednak możliwość ich skutecznej ochrony zależy przede wszystkim od dobrej współpracy zarządzającego obszarem z wszystkimi interesariuszami na danym terenie. Rozpoczynając projekt planowaliśmy przeprowadzenie w każdym z obszarów serii dużych 15

16 16

17 2 Sieć Natura 2000 w Karpatach Autor Małgorzata Makomaska-Juchiewicz Podstawy tworzenia sieci Natura 2000 Europejska sieć ekologiczna Natura 2000 jest to sieć obszarów chronionych, do których wyznaczania są zobowiązane kraje członkowskie Unii Europejskiej. Powołuje się je w oparciu o Dyrektywę Siedliskową (Dyrektywa Rady 92/43/EWG o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory) i Dyrektywę Ptasią (Dyrektywa Rady 79/409/EWG o ochronie dzikich ptaków), dwa najważniejsze narzędzia prawne dla ochrony różnorodności biologicznej na terytorium Unii Europejskiej. Sieć składa się z dwóch podsystemów: obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSOP) i specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOOS). Obszary ptasie są ustanawiane dla ochrony zagrożonych gatunków ptaków i ich siedlisk, tj. dla gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej oraz dla ptaków wędrownych spoza tego załącznika, regularnie występujących i tworzących koncentracje w różnych okresach swojego cyklu życiowego. Selekcja tych obszarów oparta jest o jakościowo-ilościowe kryteria wypracowane przez BirdLife International. Zgłoszone przez kraje członkowskie obszary dla ochrony ptaków są przez Komisję Europejską automatycznie uznawane za elementy sieci Natura 2000 i wymagają natychmiastowego wyznaczenia jako OSOP na mocy prawa krajowego. Listę OSOP można uważać za kompletną w danym kraju, jeśli obejmuje obszary ptasie sklasyfikowane jako ostoje ptaków o randze międzynarodowej. Obszary siedliskowe ustanawiane są dla ochrony typów siedlisk przyrodniczych, wymienionych w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej oraz siedlisk gatunków, wymienionych w załączniku II tej dyrektywy. Przez siedlisko przyrodnicze rozumie się obszar lądowy lub wodny, wyróżniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne, całkowicie naturalny lub półnaturalny. Wyznacznikami większości typów siedlisk, ułatwiającymi ich identyfikację w terenie, są zbiorowiska roślinne. Wymienione w załączniku I DS i opisane w Podręczniku Interpretacji Siedlisk Europejskich (Interpretation Manual of European Habitats) typy siedlisk, to siedliska uznane za zagrożone w obrębie terytorium UE lub typowe dla regionów biogeograficznych, wyróżnionych na tym terytorium. Gatunki zwierząt i roślin, których siedliska wymagają ochrony w sieci Natura 2000, to gatunki uznane na terytorium UE za zagrożone, rzadkie lub wymagające szczególnej uwagi ze względu na specyficzny charakter siedlisk. Przez siedlisko gatunku rozumie się obszar, na którym gatunek występuje w którymkolwiek stadium swojego cyklu biologicznego. Kryteria selekcji obszarów siedliskowych opisane są w załączniku III Dyrektywy Siedliskowej i są niezbyt precyzyjne, dlatego też procedura wyznaczania SOOS jest bardziej skomplikowana niż w przypadku OSOP. Obszary siedliskowe zgłaszane są do Komisji Europejskiej jako tzw. proponowane Obszary o Znaczeniu dla Wspólnoty (pozw). Te propozycje są oceniane przez ekspertów Komisji Europejskiej. Dopiero po zatwierdzeniu proponowanych obszarów jako OZW, czyli uznaniu ich rzeczywistego znaczenia dla Wspólnoty, kraje członkowskie wyznaczają je odpowiednim aktem prawnym jako SOOS. Musi to nastąpić w ciągu 6 lat od czasu zatwierdzenia OZW. Ważną rolę w procedurze zatwierdzania obszarów siedliskowych odgrywają tzw. seminaria biogeograficzne, organizowane dla krajów związanych z poszczególnymi regionami biogeograficznymi. 2. Dolina Koniny 17

18 2. Sieć Natura 2000 w Karpatach W trakcie seminariów dyskutuje się i ocenia propozycje w zakresie obszarów siedliskowych. Wnioski z seminarium, określające w jakim zakresie należy uzupełnić propozycję obszarów siedliskowych, są obowiązujące dla kraju członkowskiego. Kraj może być również zobligowany do podjęcia badań, jeśli aktualny stan wiedzy nie pozwala na wyznaczenie obszarów dla ochrony pewnych siedlisk przyrodniczych czy gatunków. Listę obszarów siedliskowych (SOOS) uznaje się za kompletną w danym kraju, jeśli obejmuje odpowiednią reprezentację zasobów siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000 w każdym regionie biogeograficznym. Aktualnie wyróżnia się 9 regionów lądowych i 5 morskich. Przyjęto, że utrzymanie właściwego stanu ochrony większości typów siedlisk przyrodniczych i gatunków wymaga zabezpieczenia przynajmniej 60% ich zasobów (populacji gatunku lub powierzchni siedliska przyrodniczego) w formie obszarów Natura 2000 w obrębie regionu geograficznego (Criteria for assessing national lists of psci at biogeographical level Hab. 97/2, rev. 4, 18/11/1997). Propozycje obszarów obejmujących poniżej 20% krajowych zasobów siedlisk przyrodniczych i gatunków w ramach regionu biogeograficznego uważane są z reguły za niezadowalające, natomiast gatunki i siedliska przyrodnicze, dla których wskazano pomiędzy 20% a 60% zasobów do ochrony w sieci Natura 2000, poddawane są indywidualnej analizie. Powyższe zasady nie są ścisłą regułą. Skuteczna ochrona pewnych gatunków i siedlisk przyrodniczych może wymagać reprezentacji większej niż 60%, nawet do 100%, a innych mniejszej, nawet poniżej 20%. Artykuł 17 Dyrektywy Siedliskowej obliguje państwa członkowskie do składania co 6 lat sprawozdań z wdrażania działań, podejmowanych w oparciu o Dyrektywę Siedliskową, w tym z postępów we wdrażaniu sieci Natura 2000 i oceny stanu ochrony siedlisk i gatunków, objętych załącznikami dyrektywy. W Polsce prace nad budową sieci Natura 2000 trwają od ponad 10 lat i praktycznie są już na ukończeniu. Aktualnie, polska sieć Natura 2000 obejmuje 141 obszarów ptasich (OSOP) i 823 obszary siedliskowe (zatwierdzone OZW). Obszary lądowe, zarówno ptasie, jak i siedliskowe, zajmują łączną powierzchnię ,9 ha, co stanowi 21,9% terytorium kraju. Obszary Natura 2000 w Polsce wyznaczane są na poziomie 3 regionów biogeograficznych: alpejskiego, kontynentalnego i bałtyckiego. Region alpejski w Polsce obejmuje Karpaty wraz z częścią ich pogórza. Podstawą wyznaczenia północnej granicy regionu alpejskiego w Polsce była poziomica 500 m n.p.m. Zważywszy, że obszary Natura 2000 w Karpatach zajmują łącznie powierzchnię ,1 ha, co stanowi 49,3% (!) powierzchni tego regionu, ich rola w ochronie zarówno samych typów siedlisk i gatunków Natura 2000, jak i całej różnorodności biologicznej tego regionu jest nie do przecenienia. Obszary ptasie w Karpatach Na terenie polskich Karpat, rozumianych jako region biogeograficzny alpejski, wyznaczono 10 obszarów specjalnej ochrony ptaków OSOP: PLB Babia Góra PLB Beskid Niski PLB Beskid Żywiecki PLC Bieszczady PLB Gorce PLB Góry Słonne PLB Pasmo Policy PLB Pieniny PLC Tatry PLB Torfowiska Orawsko-Nowotarskie Powierzchnia karpackich OSOP wynosi około ha, przy czym powierzchnia poszczególnych obszarów waha się od ha ( Pasmo Policy ) do ,6 ha ( Beskid Niski ); średnia powierzchnia obszaru to aż ha. Trzy z wymienionych OSOP ( Bieszczady, Pieniny i Tatry ) są równocześnie obszarami siedliskowymi sieci Natura Wszystkie pozostałe OSOP w dużym stopniu pokrywają się z obszarami siedliskowymi. Sześć OSOP: Babia Góra, Beskid Niski, Bieszczady, Gorce, Pieniny i Tatry obejmują w swych granicach wszystkie karpackie parki narodowe. W granicach obszarów Beskid Niski, Beskid Ży- 18

19 wiecki, Bieszczady i Góry Słonne są również tereny parków krajobrazowych i rezerwaty przyrody, a obszar Torfowiska Orawsko-Nowotarskie położony jest w całości w Południowomałopolskim Obszarze Chronionego Krajobrazu. Karpackie OSOP mają zróżnicowaną strukturę własności. W większości z nich przeważa własność Skarbu Państwa z mniejszym udziałem gruntów prywatnych, ale są również takie, gdzie własność prywatna dominuje ( Torfowiska Orawsko-Nowotarskie ). Karpackie OSOP to generalnie rozległe obszary, wyznaczone dla ochrony siedlisk wielu gatunków ptaków. Z uwagi na dominację terenów leśnych i występowanie pięter klimatyczno-roślinnych, karpackie obszary ptasie mają największe znaczenie dla zachowania gatunków związanych ze środowiskiem leśnym, w tym o charakterze puszczańskim, oraz gatunków wysokogórskich i górskich. Są ważnymi ostojami dla takich gatunków, jak: orzeł przedni i orlik krzykliwy, puszczyk uralski (dla którego Karpaty są głównym areałem występowania w Polsce), puchacz, włochatka i sóweczka, dla dzięciołów: trójpalczastego, białogrzbietego, dużego, zielonosiwego, kuraków leśnych: głuszca, cietrzewia i jarząbka, muchołówek: małej i białoszyjej, bociana czarnego, a z gatunków charakterystycznych dla gór: dla płochacza halnego, drozda obrożnego, pluszcza i pliszki górskiej. Dzięki obecności rozległych obszarów ekstensywnie użytkowanych łąk, wiele karpackich OSOP jest ważnymi ostojami derkacza, gatunku zagrożonego w skali globalnej. Łąki przyległe do obszarów leśnych są tez ważnymi żerowiskami ptaków drapieżnych. Największy obszar ptasi w Karpatach Beskid Niski obejmuje swym zasięgiem 5 powiatów (gorlicki, nowosądecki, krośnieński, jasielski, sanocki) i 20 gmin. Obszar jest najważniejszą w Polsce (prawdopodobnie również w całej Unii Europejskiej) ostoją lęgową orlika krzykliwego (szacowana liczebność w ostoi wynosi par). Podobne znaczenie obszar ten ma dla puszczyka uralskiego, którego populacja 3. Głuszec 19

20 2. Sieć Natura 2000 w Karpatach 4. Sóweczka 5. Bór górnoleglowy w obszarze szacowana jest na par i stanowi ponad 25% krajowej populacji gatunku. Obszar jest ponadto jednym z najważniejszych w Polsce lęgowisk orła przedniego (6 8 par), bociana czarnego (35 40 par), derkacza ( par), dzięcioła zielonosiwego ( par), dzięcioła białogrzbietego ( par), dzięcioła trójpalczastego (30 40 par) i muchołówki małej ( par). Drugi co do wielkości obszar ptasi w Karpatach Bieszczady jest jedną z najważniejszych w Polsce ostoi ptaków drapieżnych, w tym orła przedniego i orlika krzykliwego oraz sów (puszczyka uralskiego, puchacza, sóweczki, włochatki). Dzięki obecności starych drzewostanów licznie występują w Bieszczadach dzięcioły, przede wszystkim dzięcioł białogrzbiety i muchołówki. W Bieszczadach występuje też silna i stabilna populacja bociana czarnego. Bieszczadzkie łąki są jednym z ważniejszych lęgowisk derkacza w Polsce. Szczególne miejsce wśród ptasich obszarów zajmują Tatry, jedyne pasmo górskie w Karpatach ze wszystkimi, dobrze wykształconymi piętrami roślinno-klimatycznymi, charakterystycznymi dla wysokich gór. OSOP Tatry ma największe znaczenie dla ochrony płochacza halnego i pomurnika, gdyż w okresie lęgowym gniazduje tu do 90% ich krajowych populacji, a także drozda obrożnego (około 30% krajowej populacji gatunku w okresie lęgowym). Silną populację (3 5% populacji krajowej) ma w Tatrach głuszec, a i pozostałe kuraki leśne, cietrzew i jarząbek występują tutaj stosunkowo licznie. Spośród sów kwalifikują Tatry jako OSOP puchacz, sóweczka i włochatka. Dzięki obecności górskich świerczyn z dużą liczbą zamierających i obumarłych drzew liczny jest w Tatrach dzięcioł trójpalczasty. Należy zaznaczyć, że dla części gatunków wymienianych w dokumentacji karpackich OSOP brak jest dokładnych oszacowań liczebności. Niewykluczone, że przy lepszym rozpoznaniu ornitologicznym odpowiednie kryteria kwalifikacyjne spełni więcej gatunków. Obszary Bieszczady, Gorce i Tatry zostały wyznaczone jako OSOP na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (DzU Nr 229, poz. 2313), a pozostałe na mocy Rozporządzenia MŚ z (DzU Nr 198, poz. 1226). Nadzór nad wyznaczonymi OSOP sprawuje wg rozporządzenia wojewoda właściwy dla obszaru swojego działania. Trwają prace nad planami zadań ochronnych lub planów ochrony dla wyznaczonych OSOP. Lista ptasich obszarów Natura 2000 na obszarze Karpat wydaje się w miarę kompletna. Według nowego spisu ostoi ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce (Wilk. T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. 2010) wymieniane są jeszcze 3 karpackie ostoje, spełniające kryteria BirdLife International, które powinny się znaleźć w sieci Natura 2000: Beskid Śląski, Beskid Wyspowy i Ostoja Popradzka. Obszary siedliskowe w Karpatach Lista obszarów siedliskowych sieci Natura 2000, położonych w całości lub częściowo w Karpatach i zatwierdzonych przez Komisję Europejską jako obszary o znaczeniu dla Wspólnoty (OZW), obejmuje 51 obiektów, w tym 33 w województwie małopolskim, 14 w podkarpackim i 4 w śląskim. 20

21 21

22 2. Sieć Natura 2000 w Karpatach 6. Łąka z pełnikiem europejskim PLH Babia Góra PLH Bednarka * PLH Biała Tarnowska PLH Czarna Orawa ** PLH Dolina Białki PLH Górny Dunajec ** PLH Kostrza PLH Kościół w Węglówce * PLH Krynica * PLH Lubogoszcz PLH Luboń Wielki PLH Łabowa * PLH Łąki koło Kasiny Wielkiej PLH Łososina PLH Małe Pieniny PLH Na Policy PLH Nawojowa * PLH Niedzica * PLH Ochotnica * PLH Ostoja Gorczańska PLH Ostoja Popradzka PLH Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego * PLH Ostoje Nietoperzy Powiatu Gorlickiego * PLH Pieniny PLH Podkowce w Szczawnicy * PLH Polana Biały Potok PLH Raba z Mszanką ** PLH Środkowy Dunajec z dopływami PLC Tatry PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH Tylmanowa * PLH Uroczysko Łopień PLH Źródliska Wisłoki PLC Bieszczady PLH Dorzecze Górnego Sanu PLH Góry Słonne PLH Jasiołka PLH Kościół w Skalniku * PLH Łysa Góra PLH Moczary PLH Ostoja Jaśliska PLH Ostoja Magurska PLH Ostoja Przemyska PLH Osuwiska w Lipowicy PLH Rymanów PLH Trzciana * PLH Wisłoka z dopływami PLH Kościół w Radziechowach * PLH Beskid Mały PLH Beskid Śląski PLH Beskid Żywiecki * obszary utworzone specjalnie dla ochrony nietoperzy ** obszary utworzone specjalnie dla ochrony ryb Powierzchnia karpackich obszarów siedliskowych waha się od 0,14 ha ( Kościół w Radziechowach ) do ha ( Bieszczady ); średnia powierzchnia wynosi ha. W sumie pokrywają one ha, co stanowi ok. 40% powierzchni regionu alpejskiego. Są to obszary o różnym charakterze i różnym reżimie ochronnym, będące własnością zarówno Skarbu Państwa, jak i prywatną. Przeważają obszary stanowiące mozaikę środowisk, z udziałem terenów rolniczych i zabudowanych. Znaczna część powierzchni tych ostoi, w tym wszystkich największych, zdominowana jest przez lasy. Projektowana sieć obszarów siedliskowych Natura 2000 w Karpatach częściowo pokrywa się innymi formami ochrony w tym regionie, obejmując 6 parków narodowych, 9 parków krajobrazowych i liczne rezerwaty przyrody. Granice niektórych obszarów odpowiadają granicom dotychczasowych form ochrony. Przykładowo, granice obszarów: Kostrza i Luboń Wielki odpowiadają granicom rezerwatów, a obszary: Babia Góra, Pieniny, Tatry zawierają się w granicach odpowiednich parków narodowych. 22

23 W innych przypadkach obszary Natura 2000 wykraczają poza granice dotychczasowych form ochrony (np. Ostoja Jaśliska, Ostoja Magurska ) lub przeciwnie obejmują tylko ich część (np. Ostoja Gorczańska, Beskid Mały, Beskid Śląski ). Znaczna część obszarów siedliskowych nie była dotychczas objęta żadną formą ochrony. Stosunkowo dużo obszarów zostało zaproponowanych dla ochrony wybranych gatunków lub typów siedlisk przyrodniczych. Przykładowo, aż trzynaście obszarów zaproponowano wyłącznie dla ochrony nietoperzy; są to zarówno obiekty stanowiące same schronienia tych zwierząt, głównie schronienia letnie kolonii rozrodczych w budynkach, jak np. Kościół w Radziechowach czy Ochotnica, albo obszary obejmujące zarówno schronienia letnie i zimowe, jak i tereny żerowiskowe, jak np. Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego, Ostoje Nietoperzy Powiatu Gorlickiego, Trzciana czy Rymanów. Osiem obszarów zostało wyznaczonych specjalnie dla ochrony ryb (np. Czarna Orawa, Górny Dunajec, Raba z Mszanką, Dorzecze Górnego Sanu ), choć oczywiście wiele innych obszarów siedliskowych ma również znaczenie dla zachowania gatunków ryb z załącznika I DS. Pojedyncze obszary wyznaczano dla ochrony jaskiń (typ siedliska 8310) Osuwiska w Lipowicy, dla ochrony siedlisk leśnych przyrodniczych 9130 i 9180 Kostrza, dla ochrony rzadkiego w Karpatach siedliska piargów krzemianowych 8150 Luboń Wielki. Większość karpackich obszarów siedliskowych stanowią obszary o wysokiej różnorodności biologicznej, ważne dla ochrony dużej liczby typów siedlisk przyrodniczych i gatunków. Obszary te mają szczególne znaczenie dla ochrony takich typów siedlisk, jak: pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków (3220), zarośla wrześni i zarośla wierzbowe na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków (3230 i 3240), górskie łąki kośne (6520), torfowiska wysokie typu alpejskiego (7110), żyzne i kwaśne buczyny (9110 i 9130), jaworzyny (9140 i 9180), górskie bory świerkowe (9410) i inne specyficzne typy siedlisk związanych tylko z górami, o kodach: 4070, 4080, 6150, 6170, 8110, 8120, 8210, 8220, 8310, 91Q0. W przypadku zwierząt, karpackie obszary siedliskowe mają największe znaczenie dla ochrony występujących wyłącznie w tym regionie: niedźwiedzia brunatnego, kozicy, świstaka, darniówki tatrzańskiej, traszki karpackiej, sichrawy karpackiej, nadobnicy alpejskiej, poczwarówki Geyera. Ostoje Natura 2000 w Karpatach obejmują też znaczącą w skali kraju reprezentację wilka, rysia oraz żubra, podkowca małego, kumaka górskiego, brzanki, głowacza białopłetwego, biegacza urozmaiconego i krasopani hera. W przypadku roślin obszary Natura 2000 w Karpatach mają największe znaczenie dla ochrony takich gatunków, jak: dzwonek piłkowany, pszonak pieniński, sasanka słowacka, tocja karpacka, tojad morawski i warzucha tatrzańska. Są to wszystko gatunki występujące wyłącznie w tym regionie. Lista obszarów siedliskowych w regionie alpejskim, czyli w Karpatach, jest zasadniczo kompletna. Wszystkie typy siedlisk z zał. I i gatunki roślin z zał. II Dyrektywy Siedliskowej mają już odpowiednią reprezentację zasobów w sieci Natura Karpackie OZW zatwierdzane były w 2 turach: (29 obszarów) i (22 obszary); obszary te czekają obecnie (stan na maj 2011 r.) na oficjalne wyznaczenie ich jako SOOS specjalne obszary ochrony siedlisk. Podobnie jak w przypadku OSOP, trwają prace nad opracowaniem planów zadań ochronnych bądź planów ochrony dla zatwierdzonych OZW. 7. Urdzik karpacki 23

24 24

25 3 Zarys środowiska geograficznego Karpat Polskich Autor Robert Pipała Polska część Karpat stanowi północno-zachodni fragment łańcucha górskiego o długości ok km ciągnącego się łukiem przez osiem państw środkowej Europy (Austria, Czechy, Słowacja, Polska, Węgry, Ukraina, Rumunia, Serbia), zajmującego powierzchnię ok. 190 tys. km 2. Pod względem rozległości Karpaty są drugim, po Alpach, systemem górskim na kontynencie europejskim. Polska cześć Karpat zajmuje ok. 19,6 tys. km 2, co stanowi ok. 9,3% całkowitej ich powierzchni. Polskie Karpaty zajmują około 6,2% powierzchni kraju. Tektonika i Geologia Karpaty należą do najmłodszych łańcuchów górskich Europy. Ukształtowane zostały w orogenezie alpejskiej, podobnie jak m.in. Alpy i Pireneje. Ze względu na czas fałdowań, budowę geologiczną formacji skalnych oraz ich wiek, można na terenie Polski wyróżnić dwie struktury geologiczne: Karpaty Wewnętrzne, obejmujące Tatry, nieckę Podhala i zamykający je od północy Pieniński Pas Skałkowy oraz Karpaty Zewnętrzne tzw. Fliszowe, czyli Beskidy i ich pogórza (Alexandrowicz 1999). Początek ruchów górotwórczych kształtujących Karpaty przypada na górną kredę (od 99 mln do 65 mln lat temu), i zapoczątkowany został fałdowaniem i wypiętrzaniem Tatr. Jak się przypuszcza, w fazie subhercyńskiej w górnej kredzie na trzon krystaliczny, który zawiera najstarsze formacje skalne rozpoznane w Tatrach z autochtoniczną serią wierchową, nasunęły się dwa fałdy tworzące płaszczowinę wierchową. Ponad nią w kolejnej fazie fałdowań przesunęła się najmłodsza płaszczowina reglowa. W paleogenie (od 65 mln do 23 mln lat temu) Tatry podlegały już procesom 8. Przełom Wisłoki w Beskidzie Niskim Ryc. 2. Szkic tektoniczny Karpat (na podstawie M. Książkiewicza [w:] Książkiewicz i in. 1965) 25

26 3. Zarys środowiska geograficznego Karpat Polskich obniżania i erozji, a w kształtującej się niecce podhalańskiej w czasie eoceńskiego (od 55 mln do 33 mln lat temu) stopniowego zalewania powierzchni lądu przez morze rozpoczęło się osadzanie osadów tzw. fliszu podhalańskiego, który w neogenie (od 23 mln do 2,5 mln lat temu) uległ słabemu sfałdowaniu, dając początek Pogórzu Spisko-Gubałowskiemu (Alexandrowicz 1999). Pieniński Pas Skałkowy o szerokości zaledwie kilku kilometrów, którego centralną część stanowią Pieniny, należy do najbardziej skomplikowanych struktur geologicznych w Polsce. Powstał w wyniku kolizji płyty tektonicznej północnoeuropejskiej z mikropłytą pannońsko-słowacką (Oszczypko 1995). Podlegając szeregowi fałdowań w paleogenie ukształtowały się główne elementy tektoniczne Pienińskiego Pasa Skałkowego, jakimi są wąskie serie osadów skał węglanowych i ich niesymetryczne fałdy i łuski (Książkiewicz i in. 1965). W strefie przylegającej do fliszu Karpat Zewnętrznych w miocenie (od 23 mln do 5,3 mln lat temu) miała miejsce aktywność wulkaniczna, która pozostawiła po sobie żyły andezytowe oraz jedyną znaną w Karpatach Polskich intruzję bazaltową w Małych Pieninach. Karpaty Zewnętrzne, podlegając zasadniczemu fałdowaniu w neogenie, budują osady fliszowe, czyli skalny zespół wzajemnie przekładających się ławic zlepieńców, piaskowców, mułowców i iłowców. Tworzą one płaszczowiny, które w efekcie fałdowań Karpat nasunęły się z południa ku północy, jedna na drugą, a u północnego progu na wypełniające osady rowu przedgórskiego. Na terenie Karpat Polskich można wyróżnić pięć głównych serii fliszu: magurską, dukielską, zastępowaną przez przedmagurską, śląską, podśląską i skolską. Serie te odpowiadają jednocześnie strukturom tektonicznym, jakimi są płaszczowiny (Alexandrowicz 1999). Flisz utworzony w strefie głębokomorskiej zawiera kompleks gruboławicowych piaskowców gruboi średnioziarnistych z bardzo małym udziałem łupków, które budują serie: magurską, śląską i częściowo skolską. Te powstałe w eocenie utwory, określane jako piaskowce magurskie, wyróżniają się szczególnie dużą twardością i odpornością na denudację. Tworzą wyniosłe pasma Beskidu Żywieckiego, Pasma Babiogórskiego, Gorców i Beskidu Sądeckiego. Z kolei osady fliszowe powstałe w strefach płytkich obejmują głównie łupki, margle i zespoły pisakowcowo-łupkowe. Charakteryzują się one mniejszą odpornością i budują głównie serie podśląską i przedmagurską (Alexandrowicz 1999). Rzeźba Współczesny charakter rzeźby Karpat Polskich jest wynikiem ewolucji, na którą w sposób istotny miały i mają wpływ struktury tektoniczne wraz z budową geologiczną, klimat i stosunki wodne oraz działalność człowieka. Pod względem orograficznym Karpaty charakteryzują się równoległymi jednostkami morfologicznymi, w których zasadniczymi elementami rzeźby są grzbiety, grupy i pasma górskie oddzielone kotlinami i dolinami pochodzenia tektonicznego oraz erozyjnodenudacyjnego (Izmaiłow i in. 1995). Charakterystyczny schodkowy charakter krajobrazu jaki można zauważyć w Karpatach Polskich jest Ryc. 3. Profil podłużny z zachodu na wschód przez Beskidy 26

27 efektem występujących na czterech poziomach wysokościowych powierzchni zrównań: beskidzkiej, śródgórskiej, pogórskiej, przydolinnej, świadczących m.in. o cyklicznym rozwoju rzeźby w neogenie (Klimaszewski 1972, Starkel 1972). Z trzech głównych zlodowaceń plejstoceńskich występujących na Niżu Polskim, tylko południowopolskie przykryło Pogórze Karpackie, wnikając bardziej na południe dolinami rzecznymi. Pozostawiło po sobie osady moreny brzeżnej do wysokości 420 m Dna dolin i kotlin obejmują nadrzeczne terasy, niskie wzgórza i pagóry, nie przekraczające 40 m deniwelacji. Ten typ rzeźby jest charakterystyczny dla głównych rzek karpackich i kotlin śródgórskich: Żywieckiej, Orawsko-Nowotarskiej, Sądeckiej i Dołów Jasielsko-Sanockich (Izmaiłow i in. 1995). Rzeźba pogórzy (pogórska) to wyrównane garby ze stokami wypukło-wklęsłymi i rzadziej wypukłymi oraz płaskodennymi, nieckowatymi dolinami. Ze względu na rozległość w tym typie rzeźby wyróżniono trzy podtypy: pogórza niskie o wysokościach względnych do 100 m i nachyleniu stoków 5 10, charakterystyczne dla Pogórza Śląskiego; Ryc. 4. Hipsometria Karpat Polskich i bioregionu alpejskiego n.p.m. (Klimaszewski 1967). Z wszystkich pasm górskich w Polskich Karpatach tylko Tatry, ze względu na swoją wysokość, uległy trzykrotnemu zlodowaceniu górskiemu. Jęzory lodowcowe, spływając tatrzańskimi dolinami, osiągnąwszy maksymalnie 12 km długości, nie dotarły jednak do ich wylotów (Klimaszewski 1988). Na terenie Karpat Polskich wyróżniono cztery typy rzeźby: den dolin i kotlin, pogórzy, gór niskich i średnich oraz gór wysokich (Starkel 1972). pogórza średnie o większym nachyleniu stoków 5 15 to niekiedy garby tworzące zwarte płaskowyże i opadają krawędziami ku pogórzom niskim; pogórza wysokie, o wysokościach względnych m i stokach wypukłych, przeważnie nachylonych z zachowanymi w obrębie zwartych grzbietów fragmentami śródgórskiego poziomu zrównania (Starkel 1972). Typ rzeźby gór niskich i średnich charakteryzuje się deniwelacjami do m i stokami o nachyleniu powyżej 20. Ze względu na zróżnicowanie układu grzbietów wyróżnia się: zwarte grupy górskie, rozczłonkowane głębokimi dolinami o stromych, prostych lub wypukłych stokach Beskid Śląski, Żywiecki, Sądecki; 27

28 9. Zimowy krajobraz Beskidu Niskiego góry pasmowe, o równoległych, rozczłonkowanych dolinami grzbietach i wypukło-wklęsłych lub krawędziowych stokach Beskid Niski, Bieszczady; góry wyspowe, złożone z izolowanych, krótkich i wydłużonych wałów lub kopuł o stokach krawędziowych Beskid Wyspowy, pojedynczych skałek ograniczonych ścianami skalnymi Pieniny (Izmaiłow i in. 1995). Wysokogórski typ rzeźby występuje w Tatrach i zaznacza się fragmentarycznie na Babiej Górze. Charakteryzuje się wysokościami względnymi sięgającymi 800 m, wąskimi, skalistymi grzbietami, stromymi stokami i ścianami skalnymi przechodzącymi u ich podnóży w stoki usypiskowe (Izmaiłow i in. 1995). Główne procesy modelujące współcześnie karpackie stoki to: osuwanie, spełzywanie, spłukiwanie, deflacja, erozja i sufozja. Ich występowanie i intensywność są zależne głównie od podłoża skalnego, nachylania i użytkowania terenu. Stoki posiadające większe nachylenia są intensywniej modelowane przez procesy grawitacyjne. W Tatrach i na Babiej Górze, powyżej górnej granicy lasu, istotnym czynnikiem modelującym rzeźbę jest wietrzenie fizyczne. W dolinach rzecznych i obszarach położonych w kotlinach karpackich głównym czynnikiem modelującym jest woda, która przekształca istniejącą rzeźbę wskutek erozji, ale także transportu i depozycji materiału (Izmaiłow i in. 1995). Klimat Podobnie jak cała Polska, tak i obszar Karpat znajduje się w strefie cyrkulacji zachodniej, stąd zdecydowana przewaga mas powietrza napływających z tego kierunku. Dominują masy powietrza polarno-morskiego występujące przez około 65% dni w roku oraz powietrza polarno-kontynetalnego przez około 20% dni w roku. Nielicznie zaznaczają się masy powietrza z pozostałych kierunków (Obrębska-Starklowa i in. 1995). 28

29 Wpływ orografii na klimat jest znaczący i objawia się m.in. poprzez podwyższenie średniej wartości ciśnienia atmosferycznego, sprzyja także powstawaniu wiatrów fenowych, takich jak halny na Podhalu, większej ilości opadów, wydłużeniu czasu zalegania pokrywy śnieżnej. Natomiast obniżeniu wraz z wysokością ulega średnia temperatura roku. Na tej podstawie wyróżniono w polskich Karpatach Zachodnich piętra klimatyczne: zimne (średnia roczna temperatura powietrza -4 do -2 C), umiarkowanie zimne (-2 0 C), bardzo chłodne (0 2 C), chłodne (2 4 C), umiarkowanie chłodne (4 6 C), umiarkowanie ciepłe (6 8 C). Niezależnie od wysokości wyróżniono także odmianę klimatu dolin i kotlin śródgórskich (Hess 1965). Pogórza oraz dolne partie Beskidów do wysokości ok. 700 m n.p.m. znajdują się w granicach piętra umiarkowanie ciepłego. Główna cześć Beskidów do ok m n.p.m. znajduje się w piętrze umiarkowanie chłodnym, tylko najwyższe partie (oprócz Babiej Góry) można zaliczyć do piętra chłodnego. Obszar powyżej górnej granicy lasu na Babiej Górze, jako jedyny w Beskidach, znajduje się w piętrze bardzo chłodnym. W Tatrach wyróżniono jeszcze piętra umiarkowanie zimne i zimne, obejmujące najwyższe partie (Hess 1965). Te zmieniające się wraz z wysokością warunki klimatyczne mają istotny wpływ na piętrowe zróżnicowanie pokrywy glebowej i szaty roślinnej w Karpatach. W Karpatach, podobnie jak w innych obszarach górskich Europy, charakterystyczny jest wzrost opadów wraz z wysokością nad poziomem morza. Ich rozkład przestrzenny jest równie zróżnicowany jak ich sezonowość. W obrębie Beskidów możemy zauważyć spadek rocznej sumy opadów z zachodu na wschód. Dla Beskidu Śląskiego wynoszą one średnio 1400 mm, a dla Beskidu Niskiego mm. Ponowny wzrost rocznych sum opadów zaznacza się w Bieszczadach mm. W rocznym przebiegu widoczny jest m.in. czterokrotny wzrost sum opadów miesięcznych od lutego do lipca (Obrębska-Starklowa i in. 1995). Na niektórych obszarach, głównie w dolinach i kotlinach osłoniętych przez pasma i wzniesieniach od zachodu oraz południowego zachodu, można zauważyć mniejsze sumy opadów. Wyraźne cienie opadowe występują w zachodnich częściach Kotliny Żywieckiej, Orawsko-Nowotarskiej, Sądeckiej i Dołach Jasielsko-Sanockich (Obrębska-Starklowa i in. 1995). Wraz ze spadkiem temperatury powietrza wzrasta prawdopodobieństwo opadów w postaci śniegu. Orografia terenu wpływa także na ilość dni z pokrywą śnieżną. Uznaje się, że na każde 100 m wysokości, długość występowania pokrywy śnieżnej wzrasta przeciętnie o 9 dni. Na Pogórzu Karpackim pokrywa śnieżna zalega średnio dni, podczas gdy na Kasprowym Wierchu ok. 230 dni (Obrębska-Starklowa i in. 1995). Wody Sieć rzeczna w Karpatach ukształtowała się zasadniczo w pliocenie (od 5,3 mln do 2,5 mln lat temu) i jest uważana za najstarszą w Polsce. Bieg dziesięciu głównych rzek w przeważającej części jest konsekwentny, tzn. zgodny z nachyleniem pierwotnej powierzchni z południa na północ (Dynowska 1995). Oprócz należących do zlewiska Morza Czarnego zlewni Olzy, Czarnej Orawy i Strwiążu, pozostałe przynależą do Bałtyku. Oddzielający je europejski dział wodny na długim odcinku jest zgodny z głównym grzbietem Karpat i poprowadzoną granicą państwa. Najdłuższymi rzekami na terenie Karpat Polskich są San i Dunajec. Z powodu zasilania rzek głównie z opadów oraz z topniejącej pokrywy śnieżnej, a także poprzez drenaż wód podziemnych (słaba wodonośność podłoża fliszowego), zaznacza się w Karpatach duża zmienność odpływu w ciągu roku. Również przepływ dobowy na rzekach karpackich podlega dużej zmienności i charakteryzuje się gwałtownymi, ale krótkotrwałymi wezbraniami występującymi głównie latem w zachodniej części Beskidów i wiosennymi w Beskidzie Niskim i Bieszczadach. Miesiącami o małych 29

30 3. Zarys środowiska geograficznego Karpat Polskich przepływach jest wrzesień, co wynika z małego zasilania opadami i stosunkowo dużym parowaniem, oraz styczeń (zatrzymanie wody w postaci pokrywy śnieżnej) (Dynowska 1995, Dynowska i Pociask-Karteczka 1999). Pokrywa glebowa Na terenie Karpat Polskich występują cztery jednostki systematyczne gleb zróżnicowane przestrzennie w wymiarze horyzontalnym i piętrowym: 1) Gleby litogeniczne o słabo wykształconych profilach glebowych. a) Gleby inicjalne skaliste i rumoszowe: Litosole gleby o niewielkiej warstwie próchnicy; leżą bezpośrednio na słabo zwietrzałej lub popękanej skale bezwęglanowej; powszechne w Tatrach w piętrze hal i turni, a także w partiach szczytowych Babiej Góry oraz w innych częściach Karpat na wychodniach skalnych lub miejscach zerodowanych. Regosole gleby o profilu glebowym podobnym do litosoli, jednak wykształconym na okruchowym materiale skalnym; występują w Tatrach na morenach i piarżyskach podstokowych oraz w Beskidach w miejscach obrywów skalnych i piargów. b) Gleby słabo wykształcone bezwęglanowe: Rankery gleby kwaśne o głębszym profilu od inicjalnych, występują w Tatrach w piętrze hal, kosodrzewiny i regla górnego, w Beskidach na Babiej Górze, Pilsku. W Bieszczadach stanowią część gleb połoninowych. c) Gleby wapniowcowe: Rędziny i pararędziny mają płytki i szkieletowy profil glebowy wykształcony na skałach węglanowych. Są zasobne w składniki biogenne. Występują na dużym obszarze w Tatrach Zachodnich i Reglowych oraz w Pieninach, w Beskidach związane są z występowaniem zwietrzelin margli, piaskowców i łupków wapnistych (Skiba 1995). 2) Gleby autogeniczne o dobrze wykształconych profilach glebowych, w których uwidacznia się wyraźny związek pomiędzy budową geologiczną i warunkami klimatyczno-roślinnymi. Występują w Karpatach w dwóch grupach, jako gleby brunatnoziemne (brunatne i płowe) zajmujące ok. 70% obszaru Beskidów i pogórzy oraz mniej liczne gleby bielicoziemne (Skiba 1995). a) Brunatnoziemne: Gleby brunatne kwaśne zajmują największe powierzchnie w Beskidach, wykształciły się na słabo przepuszczalnej zwietrzelinie skał bezwęglanowych budujących flisz. Gleby brunatne właściwe i wyługowane występują rzadziej i związane są z zwietrzelinami mniej kwaśnymi. Gleby płowe właściwe dominują na ternach Pogórza Karpackiego oraz w obrębie kotlin: Żywieckiej, Orawsko-Nowotarskiej, Dołach Jasielsko-Sanockich okolic Krosna. Gleby płowe opadowo-glejowe występują jednocześnie z glebami płowymi właściwymi, odróżnia je posiadanie w profilu poziomu słabo przepuszczalnego i ograniczającego infiltrację wód opadowych. b) Bielicoziemne: Gleby bielicowe i bielice związane z przepuszczalnymi zwietrzelinami bezwęglanowymi powstałymi z granitoidów, piaskowców i kwarcytów. Charakteryzują się silnym zakwaszeniem i występowaniem w profilu glebowym poziomu wymywania (bielicowania). W Beskidach występują w rejonie Babiej Góry, Pilska i na terenie Beskidu Żywieckiego (Skiba 1995). 3) Gleby napływowe aluwialne i deluwialne cechują się warstwowym profilem. a) Gleby aluwialne (mady) występują w dnach dolin rzek karpackich, z którymi poprzez ich rozwój są genetycznie związane. Mady rzeczne zajmują ok. 10% powierzchni Karpat. Na obszarach, gdzie osady są nadbudowywane, występują warstwowane mady właściwe. Gleby terenów współcześnie nie zalewanych podlegają procesom brunatnienia. b) Gleby deluwialne występują licznie w Karpatach na osadach deponowanych u podnóży stoków, jednak ich powierzchnie są zazwyczaj niewielkie (Skiba 1995). 4) Gleby semihydrogeniczne i hydrogeniczne występują powszechnie w Karpatach, tworząc płaty wśród innych dominujących typów gleb. 30

31 Ryc. 5. Pokrycie terenu Karpat Polskich CORINE Land Cover. Kody CLC: (111 zabudowa miejska zwarta, 112 zabudowa miejska luźna, 121 tereny przemysłowe lub handlowe, 122 tereny komunikacyjne i związane z komunikacją drogową i kolejową, 124 Lotniska, 131 miejsca eksploatacji odkrywkowej, 133 budowy, 141 tereny zielone, 142 tereny sportowe i wypoczynkowe, 211 grunty orne poza zasięgiem urządzeń nawadniających, 222 sady i plantacje, 231 łąki, pastwiska, 242 złożone systemy upraw i działek, 243 tereny zajęte głównie przez rolnictwo z dużym udziałem roślinności naturalnej, 311 lasy liściaste, 312 lasy iglaste, 313 lasy mieszane, 321 murawy i pastwiska naturalne, 322 wrzosowiska i zakrzaczenia, 324 lasy i roślinność krzewiasta w stanie zmian, 332 odsłonięte skały, 333 roślinność rozproszona, 411 bagna śródlądowe, 412 torfowiska, 511 cieki, 512 zbiorniki wodne). Ryc. 6. Obszary Natura 2000 w Karpat Polskich na tle regionów fizycznogeograficznych (na podstawie Balon i in. 1995). ( Pogórze Śląskie, pogórze Wielickie, Pogórze Ciężkowickie, Pogórze Strzyżowskie, Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie, Doły Jasielsko-Sanockie, Beskid Śląski, Kotlina Żywiecka, Beskid Mały, Beskid Średni (Makowski), Beskid Żywiecki, Pogórze Orawsko-Jordanowskie, Gorce, Beskid Wyspowy, Kotlina Sądecka, Beskid Sądecki, Beskid Niski, Kotlina Orawsko-Nowotarska, Pieniny, Pogórze Spisko-Gubałowskie, Obniżenie Podtatrzańskie, Tatry Reglowe, Tatry Zachodnie, Tatry Wschodnie, Bieszczady Niskie, Bieszczady Wysokie). 31

32 3. Zarys środowiska geograficznego Karpat Polskich a) Gleby glejowe występujące na spłaszczeniach stokowych w miejscach wysięków wód gruntowych, młak i źródlisk. b) Gleby torfowe i murszowe spotykane na płatach torfowisk przejściowych i wysokich w Tatrach na Podhalu i Bieszczadach (Skiba 1995). Pokrycie terenu Spośród 41 klas pokrycia terenu występujących w Polsce opracowanych w ramach projektu CORI- NE Land Cover, w Karpatach Polskich występuje 26, a w regionie biogeograficznym alpejskim 22. Pokrycie terenu opracowane zostało metodą interpretacji obrazów satelitarnych dostarczonych przez satelity Landsat, SPOT i IRS (O projekcie CLC 2006, 2011). Bazą są dane powierzchnie zajmujące obszar minimum 25 ha i szerokości co najmniej 100 m. Największą powierzchnię (42,1%) Karpat Polskich, głównie w Beskidach zajmują lasy (liściaste 11,4%; iglaste 14,1%; mieszane 16,5%). W regionie biogeograficznym alpejskim jest to 58,3% powierzchni (lasy liściaste 14,7%; iglaste 22,2%; mieszane 21,3%). Grunty orne (kod CLC: 211) dominują w pasie pogórzy i zajmują 23,7% powierzchni Karpat Polskich. Regiony fizycznogeograficzne Regionalizacja fizycznogeograficzna opiera się na porządkowaniu przestrzennych jednostek przyrodniczych. Podział ten dokonany w sposób dedukcyjny wyróżnia ze względu na cechy indywidualne hierarchicznie powiązane z sobą regiony fizycznogeograficzne: prowincje, podprowincje, makroregiony, mezoregiony. Prowincje wyróżnia się na podstawie struktury geologicznej, efektów ruchów geotektonicznych oraz ogólnego zróżnicowania rzeźby i klimatu. Podprowincje wyróżniane są poprzez zróżnicowanie hydrologiczne, biogeograficzne i glebowe. Makroregiony wydziela się na podstawie położenia, charakteru i genezy rzeźby oraz zróżnicowania litologii. Współdziałanie wszystkich komponentów środowiska przyrodniczego (skał, powietrza, wody, gleby, roślinności i zwierząt) jest szczegółowo rozpatrywane przy wydzielaniu mezoregionów (Richling i Solon 1996). Karpaty Polskie znajdują się w obrębie Karpat Zachodnich i Wschodnich (tektoniczne kryterium podziału), ale także w Karpatach Wewnętrznych i Zewnętrznych (regiony wyróżniane pod względem geologiczno-morfologicznym). Analiza przestrzenna przyjętych kryteriów dała podstawę do wyróżnienia trzech podprowincji (Karpaty Zachodnie Wewnętrzne, Karpaty Zachodnie Zewnętrzne i Karpaty Wschodnie Zewnętrzne). Pasowy charakter Karpat Polskich, który w układzie północ-południe przejawia się dodatkowo zróżnicowaniem morfologicznym, dał podstawę do wyróżnienia w Karpatach Zachodnich Zewnętrznych dwóch makroregionów. Są nimi: pas wyżyn (Pogórze Karpackie) położony w północnej części i pas górski (Beskidy) na południu. Granice mezoregionów, których nazwy nawiązują z reguły do dużych jednostek fizjograficznych, prowadzone są często zarówno równoleżnikowo, jak i południkowo. Wynika to z zaznaczającego się w Karpatach równoleżnikowego przebiegu struktur tektonicznogeologicznych i nachylenia północnego ich skłonu ku północy, a tym samym z reguły konsekwentnego (południe północ) przebiegu dolin rzecznych (Balon i in. 1995). Regiony fizycznogeograficzne w Karpatach Polskich reprezentują pięć głównych typów środowiska, charakteryzujących się podobną strukturą wewnętrzną, sposobem funkcjonowania i podobieństwami sprzężeń zachodzących pomiędzy odpornością skał, typami rzeźby i gleb. Wyróżnia się typy środowiska: a) wyżyn (pogórza), b) gór niskich (Beskid Mały, Średni Wyspowy, Niski, Pieniny i Bieszczady Niskie), c) gór średnich (Beskid Śląski, Żywiecki, Sądecki, Gorce i Bieszczady Wysokie), d) góry wysokich (Tatry), e) den dolin i kotlin śródgórskich (Kotlina Żywiecka, Orawsko-Nowotarska, Sądecka i Doły Jasielsko- Sanockie (Balon i in.1995 ). 32

33 Tab. 2. Podział na jednostki fizycznogeograficzne Karpat Polskich (Balon i in. 1995) oraz powierzchnia zajęta przez obszary Natura 2000 i procentowy udział w powierzchni mezoregionu (opracowanie autor na podstawie danych Natura 2000 data - the European network of protected sites, EEA, 2011). Podprowincja Makroregion Mezoregion Obszary Natura 2000 [km 2 ] Obszary Natura 2000 [% pow.] Pogórze Śląskie 65,8 11, Pogórze Wielickie 25,9 1,5 Pogórze Karpackie Pogórze Ciężkowickie 32,0 2, Pogórze Strzyżowskie 21,8 2, Pogórze Dynowskie 164,6 9, Pogórze Przemyskie 697,6 83, Doły Jasielsko-Sanockie 79,5 5, Beskid Śląski 259,1 5,9 Karpaty Zachodnie Zewnętrzne Kotlina Żywiecka 2,3 1, Beskid Mały 70,7 19, Beskid Średni (Makowski) 3,9 0,8 Beskidy Zachodnie Beskid Żywiecki 409,6 48, Pogórze Orawsko-Jordanowskie 1,3 0, Gorce 157,5 0,3 Karpaty Zachodnie Wewnętrzne Karpaty Wschodnie Zewnętrzne Podhale Tatry Bieszczady Beskid Wyspowy 50,2 4, Kotlina Sądecka 5,7 2, Beskid Sądecki 565,0 79, Beskid Niski 1562,1 80, Kotlina Orawsko-Nowotarska 89,4 23, Pieniny 46,2 42, Pogórze Spisko-Gubałowskie 17,9 4, Obniżenie Podtatrzańskie 12,3 18, Tatry Reglowe 65,0 100, Tatry Zachodnie 73,7 100, Tatry Wschodnie 45,6 100, Bieszczady Niskie 455,4 46, Bieszczady Wysokie 1074,0 88,2 33

34 34

35 4 Strategia ochrony siedlisk przyrodniczych Autor Joanna Perzanowska Siedliska przyrodnicze przedmioty ochrony W regionie alpejskim odnotowano występowanie 40 typów siedlisk przyrodniczych. Są to: SIEDLISKA NIELEŚNE 3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion 3160 Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków 3230 Zarośla wrześni na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków (Salici-Myricarietum z przewagą wrześni) 3240 Zarośla wierzbowe na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków (Salici-Myricarietum z przewagą wierzby) 4060 Wysokogórskie borówczyska bażynowe (Empetro-Vaccinietum) 4070 Zarośla kosodrzewiny (Pinetum mugo) 4080 Subalpejskie zarośla wierzbowe wierzby lapońskiej lub śląskiej (Salicetum lapponum, Salicetum silesiacae) 5130 Formacje z Juniperus communis na wrzosowiskach i murawach kserotermicznych na podłożu wapiennym 6150 Wysokogórskie murawy acydofilne (Juncion trifidi) i bezwapienne wyleżyska śnieżne (Salicion herbaceae) 6170 Nawapienne murawy wysokogórskie (Seslerion tatrae) i wyleżyska śnieżne (Arabidion coeruleae) 6210 Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) 6230 Bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardetalia płaty bogate florystycznie) 6410 Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) 6430 Ziołorośla górskie (Adenostylon alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) 6520 Górskie łąki kośne 7110 Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) 7120 Torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea) 7220 Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 8110 Piargi i gołoborza krzemianowe 8120 Piargi i gołoborza wapienne ze zbiorowiskami Papaverion tatrici lub Arabidion alpinae 8150 Piargi i gołoborza krzemianowe wyżyn i niższych pięter górskich 8160 Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis 8210 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis 8220 Ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandelii 8310 Jaskinie nie udostępnione do zwiedzania SIEDLISKA LEŚNE 9110 kwaśne buczyny 9130 żyzne buczyny 9140 środkowoeuropejskie, subalpejskie i górskie lasy bukowe z jaworem oraz szczawiem górskim (górskie jaworzyny ziołoroślowe) 9150 ciepłolubne buczyny storczykowe 10. Połoniny w Bieszczadach to kilka różnych, rzadkich w Polsce typów siedlisk 35

36 4. Strategia ochrony siedlisk przyrodniczych 9170 grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny 9180 jaworzyny i lasy klonowo lipowe na stromych stokach i zboczach 91D0 bory i lasy bagienne 91E0 łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe 91Q0 górskie reliktowe laski sosnowe górskie bory świerkowe Mozaika siedlisk 9420 górskie bory świerkowe z limbą i modrzewiem w piętrach kosodrzewiny na Hali Gąsienicowej Stanowiska siedlisk 3150 (starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion) i 3160 (naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne) występują w regionie alpejskim jedynie marginalnie i nie mają istotnego znaczenia dla zachowania wyżej wymienionych siedlisk w kraju. Pozostałe typy siedlisk są rozproszone lub tworzą kompleksy połączone funkcjonalnie. Sześć z nich (3230, 3240, 6170, 8120, 91Q0, 9420) występuje jedynie w regionie alpejskim. Dla ochrony siedlisk przyrodniczych utworzono w Karpatach 45 obszarów Natura Mają one za zadanie ochronę zarówno pojedynczych siedlisk, jak i całych pasm górskich z pełnym zakresem charakterystycznych siedlisk. Najbogatszym obszarem, chroniącym aż 31 siedlisk przyrodniczych są Tatry. Rozmieszczenie Elementami mającymi decydujący wpływ na rozmieszczenie siedlisk jest podłoże, rodzaj i zasobność gleb, warunki klimatyczne związane zarówno z piętrami klimatyczno-roślinnymi (wysokością n.p.m.), jak i wzrastającym w kierunku wschodnim kontynentalizmem, a także utrwalonym historycznie sposobem gospodarowania. W Karpatach duża część siedlisk przyrodniczych, uznawanych zwykle za pospolite, jest rozmieszczona na przestrzeni całego łańcucha górskiego, z różną częstością w poszczególnych pasmach. Wysoka tolerancja na zmiany warunków abiotycznych odwzorowuje się w dużej zmienności florystycznej, pozwalającej w tej grupie siedlisk wydzielić różne podtypy. Należą do nich np: buczyny, bory świerkowe, młaki, łąki, murawy bliźniczkowe. Siedliska o charakterze wysokogórskim związane są z górami o wykształconych piętrach: subalpejskim, alpejskim i niwalnym, takich jak: Tatry, Babia Góra, Pilsko oraz najwyższe partie Bieszczad. Ponadto niektóre siedliska, jak np. reliktowe laski sosnowe znane są wyłącznie z pojedynczych pasm górskich. Wyraźnie zaznacza się grupa siedlisk nawapiennych z centrum występowania w Tatrach Zachodnich, Pieninach oraz Pienińskim Pasie Skałkowym, z najlepiej wykształconą roślinnością kserotermiczną w dwu ostatnich pasmach górskich. Największe powierzchnie torfowisk koncentrują się głównie w dwóch rejonach: na Orawie i Podhalu oraz na wschodzie regionu w dolinie Sanu. W pozostałych częściach Karpat (Tatry, Babia Góra, Beskid Wyspowy), nie tworzą tak dużych, jednolitych płatów. Na aktualne rozmieszczenie kompleksu siedlisk nadrzecznych, najlepiej zachowanych nad Białką, Czarnym Dunajcem i Białą Tarnowską, miały duży wpływ charakter osadnictwa i sposób zagospodarowania dolin rzecznych. Sposób użytkowania terenu zmodyfikował także rozmieszczenie łąk i muraw bliźniczkowych w zasięgu wysokościowym. Zasoby siedlisk przyrodniczych w regionie Poszczególne siedliska przyrodnicze zajmują na terenie regionu alpejskiego bardzo zróżnicowane po- 36

37 wierzchnie. Największe połacie zajmują lasy (buczyny, bory świerkowe) i łąki, a ich zasoby kształtują się na poziomie setek tysięcy hektarów. Najmniejsze zaś areały zajmują siedliska tworzące małopowierzchniowe płaty, zwłaszcza te związane z rzadko występującymi w Karpatach warunkami abiotycznymi. Należą do nich m.in.: źródliska wapienne, piargi, gołoborza wyżynne, szczelinowe zbiorowiska paproci. Szacuje się, że łączna ich powierzchnia nie przekracza 1 km 2 w przypadku każdej z tych jednostek. Precyzyjne określenie powierzchni zajmowanej przez siedlisko jest możliwe tylko dla niektórych rzadkich siedlisk, jak np. reliktowe laski sosnowe, wyżynne gołoborza krzemianowe, czy torfowiska. Dla pozostałych siedlisk w granicach regionu konieczne jest szacowanie tej wartości. Program ochrony Głównym celem ochrony siedlisk przyrodniczych jest dbałość o zachowanie ich dotychczasowego zasięgu oraz zajmowanego areału. Drugim elementem branym pod uwagę jest utrzymanie zróżnicowania gatunkowego siedlisk poprzez zachowanie ich rzadkich składników florystycznych, a także zabezpieczenie poszczególnych ich podtypów. Program ochrony siedlisk powinien w pierwszej kolejności koncentrować się na poszczególnych obszarach Natura 2000, zakładając, że chronią one odpowiednią reprezentację siedlisk. Wiele z nich występuje jedynie na terenach, które już znalazły się w sieci Natura Siedliska zlokalizowane poza siecią powinny podlegać ochronie jako element środowiska prawnie chroniony, ale nie oznacza to całkowitego zakazu ich przekształcania, czy nawet miejscowego zniszczenia wskutek realizacji planowanych inwestycji. W takich przypadkach musi być jednak wykonana każdorazowo Ocena Oddziaływania na Środowisko i określona ewentualna szkoda w środowisku, a sposób postępowania określony zgodnie z obowiązującymi procedurami. Dla wielu siedlisk wystarczającą formą ochrony jest ochrona bierna, zwłaszcza gdy ich płaty zlokalizowane są w strefach ochrony ścisłej parków narodowych lub rezerwatów przyrody. Należą do nich przede wszystkim siedliska mające charakter klimaksowy w aktualnych warunkach klimatycznych, np. reprezentowane przez naturalne zbiorowiska roślinne siedliska wysokogórskie czy też pewne typy lasu. W wielu przypadkach może pojawić się konflikt pomiędzy realizowanym w parkach narodowych celem tj. ochroną procesów biologicznych, a odrębnym celem utrzymania półnaturalnych zbiorowisk chronionych w obszarach Natura Nie ma jednego, właściwego sposobu rozwiązania tego problemu. Każdy przypadek powinien być rozpatrywany indywidualnie, z uwzględnieniem wartości poszczególnych zbiorowisk i całych ich układów. Najczęściej uzyskanie kompromisu wymaga wytypowania miejsc, gdzie ochronie będą podlegać siedliska półnaturalne, wymagające działań ochrony czynnej. Pociąga to jednak za sobą konieczność zmiany reżimu ochronnego wydzieleń wytypowanych do takich działań. W przypadku siedlisk półnaturalnych, wykształconych i utrzymywanych w wyniku działalności człowieka, konieczne jest stosowanie ochrony czynnej lub też wznowienie działalności rolnej. Przywrócenie użytkowania gruntów w całym regionie alpejskim jest nierealne ze względów ekonomicznych. Właściciele gruntów są także często niechętni do podejmo- 12. Kwitnące lepiężniki 37

38 13. Bór świerkowy wania takich działań. Dlatego do ochrony powinny być wybrane w miarę dobrze jeszcze zachowane płaty siedlisk, takie które rokują nadzieję na utrzymanie ich we właściwym stanie zachowania. Nie planuje się restytucji siedlisk w miejscach, w których zanikły, nawet jeśli wiadomo, że takie działania są teoretycznie możliwe. Dobór właściwego sposobu użytkowania terenu czy też odpowiednich zabiegów ochronnych i ich harmonogramu musi być dokonany indywidualnie dla każdego płatu, bowiem zależy to od lokalnych uwarunkowań, wymagań ekologicznych zbiorowiska i stadium jego sukcesji. Ochrona siedlisk przyrodniczych w obszarze Natura 2000 nie musi być planowana w odniesieniu do poszczególnych stanowisk, lecz powinna być traktowana całościowo, zakładając możliwość utrzymywania dynamicznej równowagi pomiędzy siedliskami tworzącymi ciąg sukcesyjny. Takimi ciągami sukcesyjnymi mogą być na przykład: piargi wapienne, murawy kserotermiczne, zarośla jałowca na murawach, ciepłolubne buczyny lub kamieńce nadrzeczne, zarośla wrześniowe, zarośla wierzbowe, łęgi nadrzeczne. Oznacza to konieczność traktowania mozaiki siedlisk jak jednego kompleksu i planowania ewentualnych działań ochrony czynnej dla tej grupy wspólnie, przy określeniu hierarchii wartości poszczególnych siedlisk i innych celów ochrony (np. stanowisk gatunków roślin czy bezkręgowców) w wytypowanych lokalizacjach. Korzystne jest także określenie procentowego udziału poszczególnych typów siedlisk w kompleksie, ale nie konkretnej lokalizacji ich płatów. W obrębie obszaru Natura 2000, strategia ochrony powinna zakładać roczne działania na rzecz utrzymania we właściwym stanie tylko pewnego procentu siedlisk przyrodniczych. Procent ten zależeć będzie od rodzaju siedliska, częstości jego występowania i zajmowanej powierzchni w obszarze. W zależności od obecności gatunków z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej lub innych gatunków prawnie chronionych oraz ich wymagań ekologicznych, cel i priorytet 38

39 ochrony w konkretnym miejscu powinien być jasno określony. Na pozostałej części siedliska powinien zostać przywrócony taki rodzaj użytkowania, który sprzyja tworzeniu się danego typu siedliska. Istotna z punktu widzenia utrzymania bioróżnorodności w siedlisku jest możliwość wymiany materiału genetycznego poszczególnych gatunków pomiędzy stanowiskami (populacjami). Przyczyniać się do tego mogą korytarze ekologiczne, które w przypadku siedlisk powinny mieć postać stepping stones, co oznacza utrzymywanie nawet niewielkich, rozproszonych stanowisk w obrębie zasięgu, zmniejszających dystans pomiędzy głównymi centrami ich występowania. Nie wystarczy zatem chronić siedlisko tylko w jednym, głównym obszarze jego występowania, nawet jeśli oznacza to ochronę zasadniczych części jego zasobów. Siedliska leśne zajmują w regionie alpejskim znaczącą część jego powierzchni. Składa się na nie jedenaście typów siedlisk przyrodniczych oraz lasy pozbawione charakteru fitosocjologicznego lub stanowiące sztuczne monokultury. Położenie całości stanowisk kilku siedlisk leśnych, takich jak: bory limbowe, reliktowe laski sosnowe, ciepłolubne buczyny, górskie jaworzyny ziołoroślowe w obrębie parków narodowych, pozwala korzystać z prowadzonej ochrony biernej, zwykle ścisłej, chroniącej procesy naturalne. Jest to właściwy dla nich sposób ochrony i powinien być kontynuowany także w sieci Natura Nieco częściej spotykane są siedliska typu grądy, jaworzyny i bory bagienne. W rejonie alpejskim, na skraju swego zasięgu wysokościowego pojawiają się stanowiska grądów typowych dla niżu polskiego, dlatego też powinny one podlegać ochronie, z dopuszczeniem użytkowania gospodarczego. Ciekawe i lepiej zachowane stanowiska tego siedliska chronione są w rezerwatach przyrody (np. Las Obrożyska w Beskidzie Sądeckim). Jaworzyny występują w rozproszeniu we wszystkich pasmach karpackich, zajmują wyłącznie niewielkie, kilkuarowe płaty, ściśle związane ze specyficznymi warunkami ukształtowania terenu i podłoża. Pełnią szczególną rolę glebochronną i tworzą warunki bytowania dla szeregu chronionych gatunków. Z tych względów zasługują na objęcie ochroną bierną i wyłączenie z użytkowania. Bory bagienne zajmują większe powierzchnie jedynie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i Bieszczadach. Znacznie mniejsze płaty, występujące w rozproszeniu, spotykane są w większości pasm karpackich, w ścisłej zależności od warunków abiotycznych. Ze względu na ogromną rolę wodochronną, powinny podlegać ochronie biernej, z dopuszczonym użytkowaniem na ograniczonym poziomie (zarówno rodzaj rębni, jak i etat rębny). Część areału borów bagiennych chroniona jest w parkach narodowych: Bieszczadzkim, Tatrzańskim, Gorczańskim, Babiogórskim. Najbardziej rozpowszechnione siedliska leśne to górskie bory świerkowe, kwaśne i żyzne buczyny oraz łęgi. Są one chronione we wszystkich parkach narodowych, z dominacją ochrony biernej, a na pozostałym terenie poprzez programy ochrony lasu. Podlegają intensywnej eksploatacji, dlatego ich ochrona w sieci Natura 2000 wymaga wprowadzenia pewnych reguł. Największe problemy dla ochrony lasów to: fragmentacja kompleksów leśnych siecią dróg i związaną z nią infrastrukturą, ekspansja budownictwa rekreacyjnego, gradacje kornika (bory świerkowe) i klęski żywiołowe (np. wiatrołomy), przebudowa drzewostanów w reglu dolnym promocja buka i jodły. Występowanie łęgów związane jest głównie z dolinami rzek i potoków. Ich ochrona, zarówno w sieci Natura 2000, jak i poza nią musi korespondować z ochroną nieleśnych siedlisk związanych z kamieńcami nadrzecznymi. Priorytetem powinno być utrzymanie naturalności koryt i dopuszczenie do zalewania lasów łęgowych wodami powodziowymi, co sprzyja samoczynnemu odnawianiu tego siedliska (mimo lokalnych, okresowych zniszczeń). Siedliska łąkowe należą do najpospolitszych siedlisk przyrodniczych. Rozmieszczone są głównie w niższych położeniach w okolicach wsi, ponadto spotykane na polanach reglowych aż do wysokości ponad 1200 m n.p.m. Egzystencja siedlisk łąkowych jest ściśle związana z kontynuacją użytkowania kośnopasterskiego. Zmniejszenie opłacalności hodowli zwierząt metodami tradycyjnymi i zarzucanie użyt- 39

40 4. Strategia ochrony siedlisk przyrodniczych 14. Eutroficzna młaka z owocującą wełnianką Polana Biały Potok kowania, w pierwszym rzędzie trudno dostępnych polan, powoduje szybkie przemiany sukcesyjne łąk. Przywrócenie użytkowania pozwoliłoby na zachowanie ich różnorodności biologicznej. Miały temu służyć programy rolno-środowiskowe, dostarczające fundusze motywujące właścicieli do ponownego użytkowania łąk. Jednak rozdrobnienie gruntów wraz z wieloletnimi zaniedbaniami formalnymi, powodują, że zarówno przystąpienie do takiego programu, jak i ustalenie wszystkich właścicieli terenu, napotyka na duże trudności. Dodatkowo, brak zapotrzebowania na pozyskaną biomasę nie sprzyja wdrożeniu programów. Program zachowania całego areału siedlisk łąkowych w Karpatach, w obecnej sytuacji, wydaje się mało realny. W pierwszej kolejności działaniami ochronnymi powinny być objęte najcenniejsze, najbardziej zróżnicowane i najbogatsze florystycznie łąki położone w obszarach Natura Działania takie, jak rotacyjne wykaszanie łąk w cyklach przynajmniej 4 5 letnich, powinny zahamować tempo sukcesji zbiorowisk łąkowych i zapobiec ich zarastaniu krzewami i drzewami. Szczególną uwagę należy poświęcić wyborowi najbardziej reprezentatywnych lokalnie typów łąk, np. w Pieninach ciepłolubnej łąki pienińskiej, w Tatrach i na Podhalu łąki mieczykowo-mietlicowej czy w Bieszczadach łąki mietlicowej. Przy selekcji płatów siedliska należy uwzględnić stanowiska rzadkich gatunków roślin lub bezkręgowców. Stanowią one bardzo istotny element związany z danym typem siedliska. Ich obecność narzuca priorytet ochrony konkretnych płatów łąk. Poza obszarami Natura 2000, łąki mogą zostać utrzymane na właściwym areale tylko w przypadku odwołania się do właścicieli indywidualnych, prowadząc intensywne akcje propagujące podtrzymywanie tradycyjnego rolnictwa wykazujące ich wartości pozagospodarcze. Najmniej zagrożone, wymagające jedynie ochrony biernej są siedliska wysokogórskie i naskalne. Zachowują się w miarę stabilnie, a presja ze strony człowieka jest wobec nich najsłabsza. Niebezpieczeństwo przypadkowego zniszczenia ich stanowisk jest bardzo małe, ponieważ od dawna tereny wysokogórskie zostały objęte różnymi formami ochrony obszarowej, przede wszystkim najwyższą z nich, czyli parkami narodowymi: Tatrzańskim, Babiogórskim, Bieszczadzkim. Dla siedlisk znajdujących się powyżej górnej granicy lasu turystyka stanowi zagrożenie lokalne w miejscach o niewielkich powierzchniach np. na skrzyżowaniach szlaków turystycznych, na szczytach z punktami widokowymi i miejscami odpoczynku. Degradowane w ten sposób powierzchnie siedlisk w obszarze stanowią niewielki procent i nie zagrażają ich istnieniu. Z kolei procesy sukcesyjne zachodzą w wysokich górach stosunkowo powoli, a stan siedlisk jest stabilizowany przez czynniki klimatyczne. Wydaje się słuszne podejście by wszystkie siedliska występujące powyżej górnej granicy lasu potraktować jako kompleks siedlisk chronionych i powstrzymać się od ingerencji w ich lokalny zasięg, nawet jeśli w przyszłości, wskutek np. zmian klimatycznych wiązałoby się to z przemianą jednych siedlisk w inne i w efekcie eliminacji znacznej części areału poszczególnych jednostek. Wszystkie chronione siedliska powinny być objęte monitoringiem, prowadzonym najlepiej w okresach 5 6 letnich, a wyniki powinny służyć do modyfikacji planu działań ochronnych na poszczególnych stanowiskach. 40

41 5 Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach Autorzy Joanna Korzeniak (5.1) Anna Koczur (5.2) Katarzyna Staszyńska, Agata Uliszak (5.3) 5.1 Łąkowe i murawowe, półnaturalne siedliska przyrodnicze Wstęp Wspólne ujęcie łąk, muraw bliźniczkowych (psiar) i muraw kserotermicznych wynika z podobnej fizjonomii i zbliżonej genezy zdecydowanej większości reprezentujących je syntaksonów oraz ich współwystępowania w układach ekologicznych. Z drugiej jednak strony siedliska łąkowe i murawowe są silnie zróżnicowane edaficznie, geograficznie i wysokościowo. Z powodu antropogenicznego pochodzenia są również szczególnie wrażliwe na wszelkie zmiany w użytkowaniu i dynamicznie reagują zarówno na spadek, jak i wzrost jego intensywności. Oceniając kondycję siedlisk łąkowych i murawowych pod kątem ich ochrony należy uwzględniać powyższe czynniki, czyli naturalne i antropogeniczne przyczyny zmienności roślinności. Siedliska łąkowe często sprawiają problemy przy identyfikacji. Należy pamiętać, że jako siedliska 6510 i 6520 można zaklasyfikować wyłącznie płaty bogate gatunkowo, ekstensywnie i jednocześnie trwale użytkowane kośnie lub, w przypadku łąk górskich, koszone i spasane. Nie można tu zaliczyć łąk zasiewanych, które wyróżniają się znacznym udziałem roślin motylkowych i traw dających jakościowo dobrą paszę (kupkówka pospolita Dactylis glomerata, tymotka łąkowa Phleum pratense, życica trwała Lolium perenne) i tzw. użytków zielonych przemiennych, czyli łąk co jakiś czas przeorywanych w ramach płodozmianu polowego. Cechą dyskwalifikującą jest także duży udział gatunków ze związku Cynosurion, typowych dla pastwisk. Siedliska 6510 i 6520 zostały przedefiniowane w stosunku do ujęcia prezentowanego w Poradnikach ochrony siedlisk (Herbich 2004). Decydującą rolę w kwalifikacji płatów odgrywa nie tyle ich przynależność do związku Arrhenatherion, ile położenie nad poziomem morza, topografia terenu, sposób użytkowania oraz charakter roślinności istotny jest udział gatunków górskich i niżowych w składzie florystycznym, zarówno ich liczba, jak i pokrycie. Siedlisko 6510 to bujne, bogate w gatunki łąki niżowe, związane z żyznymi glebami, zlokalizowane głównie w dolinach rzecznych i w pobliżu gospodarstw. Występują po około 600 m n.p.m. Są koszone 1 2 razy w roku, nawożone organicznie, lecz raczej nie wypasane. Siedlisko 6520 obejmuje górskie łąki świeże, położone powyżej m n.p.m., bogate w gatunki, ekstensywnie użytkowane kośnie i przepasane lub umiarkowanie nawożone. Należą tu łąki regla dolnego i górnego, leżące zwykle na stokach i grzbietach górskich. W Karpatach zasięgi wysokościowe obu siedlisk zachodzą na siebie i wiele płatów ma charakter przejściowy. W ramach sieci Natura 2000 powinny być także chronione wilgotne łąki ze związku Calthion. W Karpatach dużą wartość przyrodniczą mają zwłaszcza bogate w gatunki łąki ostrożeniowe, które są reliktem dawnej gospodarki kośnej i należą do ginących w naszym kraju. Szansę na ich zachowanie daje subsydiowanie przez państwo ekstensywnego użytkowania półnaturalnych łąk wilgotnych w ramach programu rolnośrodowiskowego. Obecnie, formalnie ochronie w sieci Natura 2000 podlega jedynie część łąk wilgotnych. Są to te płaty, które występują w kompleksach przestrzennych z górskimi młakami eutroficznymi. 41

42 42

43 Uwarunkowania przyrodnicze Istotne czynniki siedliskowe warunki klimatyczne, topograficzne, glebowe, wodne Grupa opisywanych nieleśnych siedlisk przyrodniczych nie jest jednorodna, tak pod względem powiązanych z rzeźbą terenu i położeniem nad poziom morza preferencji klimatycznych, jak i wymagań edaficznych. Murawy kserotermiczne (6210) są ściśle związane z suchymi, silnie nasłonecznionymi i zwykle dość stromymi stokami, zboczami, ścianami wąwozów oraz piarżyskami u podnóża skał i półkami skalnymi. Rozwijają się zazwyczaj na płytkich, szkieletowych glebach bogatych w węglan wapnia rędzinach wapiennych i pararędzinach. Występują w miejscach o ekspozycji z południowego sektora horyzontu, przy wysokich temperaturach gleby i powietrza. Dla muraw bliźniczkowych (6230) kluczowe jest ubogie w biogeny, zakwaszone podłoże, podczas gdy wilgotność gleby i topografia terenu nie mają większego znaczenia. Psiary występują na rankerach bielicowanych i brunatnych, bielicach, glebach bielicowych, brunatnych kwaśnych i właściwych, na glebach torfowych torfowisk wysokich i przejściowych (mokra psiara). Często są to gleby silnie szkieletowe, płytkie (szczególnie na stokach) lub średniogłębokie, zwykle z warstwą słabo rozłożonej próchnicy typu moder lub mor (Korzeniak 2010). Rozwijają się zarówno w miejscach połogich, jak i stromych, niezależnie od wystawy, głównie na reglowych polanach, zwłaszcza w ich partiach przygrzbietowych. Czynnikiem środowiskowym, który decyduje o wykształceniu się łąk trzęślicowych (6410) jest zmieniający się w ciągu roku poziom wody gruntowej: wysoki wiosną i jesienią, niski lub bardzo niski latem. Siedlisko to cechuje się szeroką amplitudą ekologiczną i występuje na glebach mineralnych i organogenicznych o zróżnicowanej wilgotności (od świeżych po wilgotne), odczynie (od słabo kwaśnego po zasadowy) i zasobności (od oligotroficznych po eutroficzne). W Karpatach spotykane jest bardzo rzadko. Zostało dość dobrze rozpoznane w Beskidzie Wyspowym, gdzie rozwija się na stokach górskich i u ich podnóży, w miejscach dobrze uwilgotnionych, w pobliżu cieków wodnych. Podobne wymagania edaficzne mają ekstensywnie użytkowane świeże łąki niżowe (6510) i górskie (6520), przywiązane do względnie żyznych, nie zabagnionych i nie przesuszonych gleb mineralnych. Różnią je uwarunkowania topograficzne i zasięg wysokościowy. Górna granica występowania łąk niżowych w Karpatach przypada na m n.p.m. Najbardziej typowe, dobrze zachowane łąki niżowe wykształcają się w dolinach rzecznych, gdzie mogą być zalewane przez wody powodziowe. Spotyka się je także w reglu dolnym, zwykle w pobliżu gospodarstw lub na tarasowanych zboczach użytkowanych w przeszłości jako pola orne, w miejscach dobrze nawożonych, o niewielkim nachyleniu, charakteryzujących się relatywnie głębszymi glebami o niewielkiej szkieletowości. Łąki górskie natomiast występują w piętrach reglowych Karpat na wysokości m n.p.m. na stokach o różnej ekspozycji i nachyleniu. Układy ekologiczne współwystępowanie z innymi siedliskami, zależności dynamiczne, sukcesja Półnaturalne łąki i murawy funkcjonują najczęściej w mozaikowym krajobrazie rolniczym, sąsiadując z polami uprawnymi, odłogami i nieużytkami, sadami, roślinnością leśną i zaroślową. W piętrze pogórza niżowe łąki świeże (6510) w dolinach cieków współwystępują z wilgotnymi łąkami i roślinnością szuwarową. Przy braku użytkowania kośnego, w zależności od wilgotności gleby, ulegają sukcesji w kierunku łęgów lub grądów. Proces ten przebiega przez szereg stadiów przejściowych, obejmujących zbiorowiska ziołoroślowe i zaroślowe. W warunkach wtórnego zabagnienia terenów niegdyś zmeliorowanych, łąki kośne mogą przekształcić się w turzycowiska lub szuwary trawiaste. Obecnie w wielu dolinach rzecznych na terenie polskich Karpat, zajmowanych dawniej przez kośne łąki obserwuje się ekspansję szuwaru mozgowego Phalaridetum arundinaceae. Wzdłuż rzek rozprzestrzeniają się także gatunki inwazyjne obcego pochodzenia: nawłoć późna Solidago gigantea, n. kanadyjska S. canadensis, niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera, rudbekia naga Rudbeckia laciniata, tworzące zwykle niemal jednogatunkowe agregacje w miejscach zaburzonych i na nieużytkach. Na nieużytkowane łąki kośne na siedliskach świeżych i względnie suchych dość szybko wkracza- 15. Bogata w gatunki, górska łąka świeża w Bieszczadach Zachodnich 43

44 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach ją różnego rodzaju zarośla. Brak koszenia powoduje również rozrastanie się silnych konkurencyjnie okazałych bylin dwuliściennych i ubożenie składu florystycznego. Wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza rośnie stopień lesistości i spada powierzchnia gruntów ornych, a występowanie górskich łąk i psiar koncentruje się na polanach reglowych i halach, powstałych w wyniku tradycyjnej gospodarki rolnej opartej na pasterstwie. Murawy bliźniczkowe (6230), dawniej rozpowszechnione na terenach bardzo silnie wypasanych, zajmują obecnie niewielkie powierzchnie wśród borówczysk, ubogich wariantów łąk mietlicowych i zbiorowisk leśnych oraz różnego rodzaju zarośli, głównie brzozowych, wierzbowych i jałowcowych. Czasem przylegają do kompleksów torfowiskowych, a w wyższych położeniach sąsiadują także z subalpejskimi borówczyskami, traworoślami i zaroślami. Psiary są zarastane przez ekspansywne borówczyska, traworośla i odnawiający się w toku naturalnej sukcesji las. Wzrost zasobności gleb sprzyja natomiast stopniowemu przekształcaniu się bliźniczysk w zbiorowiska nawiązujące do łąk mietlicowych. Widocznym zmianom podlega także roślinność łąk górskich (6520). Nie koszone podlegają podobnym przemianom jak łąki niżowe, tj. zarastaniu przez drzewa i krzewy oraz rozprzestrzenianiu się bylin o dużej zdolności konkurencyjnej. Murawy kserotermiczne występują ekstrazonalnie. Na terenie polskich Karpat najlepiej wykształcone płaty siedliska 6210 znajdują się w Pieninach Właściwych, Spiskich i Małych Pieninach, gdzie współwystępują z nawapiennymi murawami górskimi, zaroślami kserotermicznymi i ciepłolubną buczyną. Naskalna murawa kserotermiczna Festucetum pallentis pochodzenia pierwotnego należy do zbiorowisk wyróżniających się znaczną trwałością, jedynie płaty o charakterze wtórnym, powstałe na skutek odlesienia, wypasu, wypalania, ulegają stosunkowo szybkiemu zakrzewieniu. W płatach półnaturalnego Origano-Brachypodietum w warunkach braku wypasu i koszenia następuje regeneracja zbiorowisk leśnych: ciepłolubnej buczyny i jedliny przebiegająca przez stadium zarośli z tarniną, dereniem i różami, rzadziej jałowcem. Łąki trzęślicowe (6410) na terenie polskich Karpat występują w postaci niewielkich enklaw wśród ekstensywnie użytkowanych kośnych łąk świeżych Gladiolo-Agrostietum i wilgotnych ze związku Calthion. Składem gatunkowym zwykle nawiązują do łąk ostrożeniowych, z którymi kontaktują się przestrzennie i najprawdopodobniej tworzą dynamiczne układy. Dotychczasowe dane są jednak zbyt skąpe, by stwierdzić, czy przemiany roślinności mają charakter kierunkowy czy fluktuacyjny. Zmienność roślinności siedlisk w zależności od warunków naturalnych Zmienność roślinności półnaturalnych siedlisk łąkowych i murawowych wiąże się z ich regionalnym i wysokościowym (piętrowym) zróżnicowaniem i szerokością amplitudy ekologicznej reprezentujących je zespołów. Należy jednak pamiętać, że w przypadku tych siedlisk olbrzymie znaczenie dla roślinności mają także czynniki antropogeniczne Murawy kserotermiczne Festuco-Brometea Rząd: Festucetalia valesiaceae Związek: Seslerio-Festucion duriusculae Festucetum pallentis ciepłolubna murawa naskalna Związek: Cirsio-Brachypodion pinnati Origano-Brachypodietum murawa kserotermiczna Festucetum pallentis różni się od muraw naskalnych z Wyżyn Środkowopolskich udziałem roślin górskich. W polskich Karpatach występuje grupa dwóch podzespołów górskich, uwarunkowanych ekspozycją i związanymi z nią różnicami mikroklimatycznymi. Na ścianach i półkach skalnych o wystawie południowej wykształca się podzespół Festucetum pallentis potentilletosum puberulae, bogaty florystycznie, z dużym udziałem roślin kserotermicznych i domieszką gatunków łąkowych. Na stokach północnych rozwija się uboższy gatunkowo Festucetum pallentis asplenietosum viridis, w którym znacznie większą rolę niż w podzespole stoków południowych odgrywają mszaki i gatunki leśne. Lokalne centrum rozmieszczenia górskiego Festucetum pallentis znajduje się z Pieninach Zachodnich (Czorsztyńskich), gdzie płaty zespołu są szczególnie bogate florystycznie 44

45 i zawierają liczne gatunki wysokogórskie i endemiczne. Na tej podstawie w obrębie F. p. potentilletosum puberulae wyróżniono bogatszy wariant pieniński z Teucrium montanum i uboższy spisko-nowotarski z Campanula rotundifolia (Grodzińska 1975). Origano-Brachypodietum podobnie jak w przypadku muraw naskalnych, murawy ciepłolubne w Karpatach mają górski charakter. Zmienność w obrębie zespołu uzależniona jest od wzniesienia nad poziom morza. W Pieninach Właściwych, powyżej 850 m n.p.m. wykształca się podzespół Origano-Brachypodietum laserpitietosum. W niższych położeniach Pienin Spiskich i Zachodnich rozwija się Origano- Brachypodietum stachyetosum germanicae (Grodzińska 1975). Na opuszczonych suchych pienińskich pastwiskach Carex caryophyllea-salvia verticillata wtórnie wykształcił się podzespół Origano-Brachypodietum phleetosum pratensis (Kaźmierczakowa 2004). Czasem do siedliska 6210 włączano także niskie kserotermiczne murawy Thymo-Potentilletum, zaliczone wprawdzie do muraw psammofilnych z klasy Koelerio-Corynephoretea, jednak wyraźnie nawiązujące do muraw kserotermicznych klasy Festuco-Brometea. Występują one na południowych stokach góry Matyska w Beskidzie Żywieckim, a także na utrwalonych kamieńcach nadrzecznych pogórza i niższych położeń regla dolnego w Karpatach Bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardetalia płaty bogate florystycznie) Związek: Nardion psiary górskie Hieracio (vulgati)-nardetum psiara reglowa Hieracio (alpini)-nardetum tatrzańska psiara wysokogórska Hypochoeridi uniflorae-nardetum wschodniokarpackie bliźniczysko połoninowe zbiorowisko z Nardus stricta zbiorowisko bliźniczki psiej trawki Związek: Violion caninae (=Nardo-Galion saxatilis) psiary niżowe, występujące na pogórzu i w dolnej części regla dolnego Nardo-Juncetum squarrosi wilgotna (mokra) psiara Calluno-Nardetum strictae tłoki Siedlisko jest silnie zróżnicowane w gradiencie wysokościowym i pod względem wilgotności gleby. W najwyższych położeniach górskich zaznaczają się ponadto różnice fitogeograficzne między wschodnią i zachodnią częścią Karpat. Hieracio (vulgati)-nardetum jeszcze w latach 50. XX w. był to jeden z bardziej rozpowszechnionych zespołów nieleśnych w reglu dolnym i górnym polskich Karpat Zachodnich, występujący na halach i polanach od Beskidu Śląskiego po Beskid Niski (w Karpatach Wschodnich wyróżniono Leontodono- Nardetum Pałczyński 1962). W wyniku sukcesji wtórnej obecna powierzchnia psiar reglowych jest niewielka, a skład florystyczny zachowanych jeszcze płatów nie tak jednolity, jak w przeszłości. Obok typowych postaci Hieracio-Nardetum notuje się liczne warianty, m.in. żyźniejszy z większym udziałem gatunków łąkowych obserwowany w Gorcach (Kozak 2007), z Festuca rubra na nieco mniej kwaśnych glebach, użytkowany kośnie, podawany m.in. z Beskidu Sądeckiego i Bieszczadów (Denisiuk, Korzeniak 1999; Zarzycki 2008), wariant ziołoroślowy o znacznym udziale gatunków zioło- i traworoślowych z górnej części regla dolnego w Beskidzie Sądeckim i Paśmie Babiogórskim (Zarzycki 1999, 2008). Fragmenty psiary reglowej stwierdzono także w Pieninach, lecz ze względu na podłoże węglanowe nie zajmują znacznych powierzchni i nie wykształcają się w formie typowej. W Małych Pieninach w miejscach koszarowanych obserwowano płaty przejściowe do Festuco-Cynosuretum. W Bieszczadach na skutek silnego rozchwiania struktury gatunkowej psiar i zaniku wielu gatunków diagnostycznych dla Leontodono-Nardetum, pozostałości po bliźniczyskach reglowych zaliczono do zbiorowiska z Nardus stricta (Denisiuk, Korzeniak 1999). Liczne występowanie gatunków łąkowych sprawia, że bieszczadzkie psiary są bogate florystycznie. Hieracio (alpini)-nardetum psiara wysokogórska, ograniczona w swym występowaniu do piętra subalpejskiego Tatr granitowych, nawiązująca do traworośli wysokogórskich i naturalnych kwaśnych muraw 45

46 46

47 halnych z rzędu Caricetalia curvulae. Opisana z Doliny Pięciu Stawów Polskich (Balcerkiewicz 1984), jej aktualne zasoby wymagają zbadania. Hypochoeridi uniflorae-nardetum zespół o skrajnie niewielkim areale ograniczony w swym występowaniu do kilku bieszczadzkich połonin. Bogaty florystycznie, stanowi siedlisko dla rzadkich gatunków roślin, w tym wschodniokarpackich, oligotroficznych i światłożądnych. Z powodu postępującej sukcesji wiele płatów ma charakter przejściowy do wysokogórskich traworośli i borówczysk. Nardo-Juncetum squarrosi występowanie tej ubogiej, mokrej psiary odnotowano w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i na Podtatrzu. Zmienność zespołu wiąże się głównie ze stopniem uwilgotnienia podłoża. Gdy poziom wody gruntowej sięga powierzchni gruntu rozwija się wariant wilgotny, nawiązujący do klasy Scheuchzerio-Caricetea, podczas gdy w wariancie suchszym większy jest udział gatunków z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Calluno-Nardetum strictae do połowy ubiegłego wieku tłoki występowały dość powszechnie w piętrze pogórza i regla dolnego Beskidów na terenach po wycięciu lasów i na zdegradowanych ubogich łąkach i pastwiskach. Obecnie rozproszone głównie w Gorcach (stosunkowo bogate florystycznie) i Beskidzie Niskim (ubogie w gatunki). Do muraw bliźniczkowych zaliczane są także bogate florystycznie suche murawy Carlino-Dianthetum deltoidis, które przez udział roślin ciepłolubnych częściowo nawiązują do gorczańskigo Gladiolo-Agrostietum anthyllidetosum. Występują na suchych zboczach i garbach w Beskidzie Niskim i Śląskim, zbiorowisko o podobnym charakterze podano też z Beskidu Małego (Wilczek 2006). W Karpatach zmiennowilgotne łąki trzęślicowe osiągają swoją górną granicę występowania. Ogólnie słabo poznane, wyjątek stanowi Beskid Wyspowy, gdzie w 2010 r. przeprowadzono monitoring siedliska. Różnią się od łąk trzęślicowych na wyżynach i niżu. Reprezentujące je zespoły wykazują zróżnicowanie troficzne: Selino-Molinietum wykształca się na stosunkowo zasobnym podłożu, natomiast Junco-Molinietum preferuje gleby kwaśne, o niskiej zawartości fosforu i potasu. Oba syntaksony nie występują jednak w typowej postaci. Najczęściej płaty mają przejściowy charakter i nawiązują składem florystycznym do wilgotnych łąk ze związku Calthion, młak eutroficznych Valeriano- Caricetum flavae lub, sporadycznie, do psiar Niżowe świeże łąki użytkowane ekstensywnie Arrhenatherion elatioris Związek: Arrhenatherion elatioris Arrhenatheretum elatioris łąka owsicowa (rajgrasowa) Świeża łąka rajgrasowa jest zespołem wielopostaciowym. Zależnie od warunków edaficznych wykształcają się w jej obrębie rozmaite warianty, m.in. z Alopecurus pratensis lub Sanguisorba officinalis w miejscach żyznych i wilgotnych (zwykle nad ciekami wodnymi), z Holcus lanatus czy z Anthoxanthum odoratum na podłożu ubogim. Do gleb ubogich przywiązany jest także wariant z Briza media, występujący jednak w dwóch skrajnych postaciach: suchej oraz wilgotnej 16. Murawy bliźniczkowe w Bieszczadach 17. Ekstensywnie użytkowana niżowa łąka świeża w Gnojniku na Pogórzu Wiśnickim 6410 Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe Molinion Związek: Molinion caeruleae Selino-Molinietum (Molinietum caeruleae) łąka olszewnikowo-trzęślicowa Junco-Molinietum łąka sitowo-trzęślicowa 47

48 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach (Pogórze Przemyskie, Bieszczady). W Pieninach na zasobnych glebach, zajmujących silnie nasłonecznione stoki eksponowane na południe występuje postać ciepłolubna, z dość znacznym udziałem Trisetum flavescens i gatunków rosnących w suchej łące pienińskiej (Grodzińska 1975). W Pieninach i Ostoi Popradzkiej znaczna część łąk rajgrasowych obejmuje stadia przejściowe powstałe po przekształcaniu gruntów ornych w łąki, bądź zbiorowiska pośrednie między łąkami konietlicowymi i mieczykowo-mietlicowymi Gladiolo- Agrostietum a typowym Arrhenatheretum elatioris Górskie łąki kośne Związek: Arrhenatherion elatioris Gladiolo-Agrostietum łąka mieczykowo- -mietlicowa Anthyllidi-Trifolietum montani sucha łąka pienińska Anthoxantho-Agrostietum łąka (pastwisko) tomkowo-mietlicowa Związek: Polygono-Trisetion Phyteumo (orbicularis)-trifolietum pratensis Gladiolo-Agrostietum to wielopostaciowy zespół o licznym udziale gatunków górskich, w tym przywrotników, uważany za endemiczny dla Karpat Zachodnich. Niewyjaśniony pozostaje status świeżych łąk górskich w Bieszczadach (Karpaty Wschodnie), wyróżnionych jako Campanulo serratae-agrostietum (Denisiuk, Korzeniak 1999). Być może, podobnie jak łąki górskie z Beskidu Niskiego, można je zaklasyfikować do ubogiej postaci Gladiolo-Agrostietum. Typowe Gladiolo-Agrostietum występuje pospolicie w wyższych położeniach Karpat Zachodnich. Jest zróżnicowane wysokościowo, termicznie i edaficznie. Właściwe dla położeń powyżej 1000 m n.p.m., silnie uzależnione od wypasu i koszarowania owiec tatrzańskie Gladiolo-Agrostietum alpinetosum (=phleetosum alpini) zanika po wycofaniu pasterstwa z Tatrzańskiego Parku Narodowego (Kaźmierczakowa 1990). Jego aktualny stan wymaga zbadania. Nieco zbliżony charakter ma notowane na najwyżej położonych polanach gorczańskich G.-A. deschampsietosum (Kozak 2007). W masywie Babiej Góry łąki mieczykowo-mietlicowe uległy na tyle dużym przemianom, że nie zaklasyfikowano ich do zespołu, lecz ujęto w randze zbiorowiska z Agrostis capillaris (Zarzycki 1999). Na siedliskach suchych i ubogich często wykształca się wariant G.-A. z Festuca rubra i gatunkami z klasy Nardo-Callunetea (Beskid Sądecki, Beskid Niski). Z intensywnym nawożeniem związany jest natomiast wariant z Trisetum flavescens wyróżniany m.in. w Beskidzie Niskim czy Bieszczadach. Lokalną specyfikę wykazują świeże łąki górskie występujące na rozległej wyspie mineralnej wśród torfowisk wysokich na Torfowiskach Orawsko-Nowotarskich. Mimo dość wąskiego zestawu gatunków mają typowy dla łąk górskich skład florystyczny o stosunkowo dużym udziale gatunków diagnostycznych. Na stromych, silnie nasłonecznionych stokach i skarpach w Beskidzie Sądeckim, Niskim i Gorcach rozwija się często wariant ciepłolubny G.-A. anthyllidetosum, z udziałem gatunków z klas Festuco-Brometea i Trifolio-Geranietea. Nawiązuje on do bardzo bogatej florystycznie ciepłolubnej łąki pienińskiej Anthyllidi-Trifolietum, w której obficie rosną gatunki kserotermiczne i storczykowate. Anthyllidi-Trifolietum to dominujący typ łąki w Pieninach, w których obok fragmentarycznie wykształconego Gladiolo-Agrostietum pojawiają się jeszcze zbiorowiska: Campanula patula-trisetum flavescens i występujące na żyznym podłożu Dactylis glomerata-poa trivialis. Anthoxantho-Agrostietum występuje na polanach reglowych Beskidu Śląskiego (Wilczek 2006) i Żywieckiego, użytkowanych w ograniczonym zakresie, nie nawożonych. Wyróżnia się znacznym udziałem mietlicy pospolitej Agrostis capillaris, kostrzewy czerwonej Festuca rubra i tomki wonnej Anthoxanthum odoratum, czasem także kłosówki miękkiej Holcus mollis. Phyteumo (orbicularis)-trifolietum pratensis zespół opisany przez Balcerkiewicza z Doliny Chochołowskiej w Tatrach (1978), brak późniejszych danych na jego temat. Uwarunkowania antropogeniczne Geneza siedlisk łąkowych i murawowych Za wyjątkiem muraw naskalnych Festucetum pallentis, reprezentujących murawy kserotermiczne, 48

49 wszystkie pozostałe fitosocjologiczne identyfikatory siedlisk 6210, 6230, 6510 i 6520 występujące na obszarze polskich Karpat zawdzięczają swoje istnienie gospodarczej działalności człowieka. Warunki naturalne, typowe dla obszarów górskich (krótki okres wegetacyjny, chłodny i wilgotny klimat, duże spadki terenu o zróżnicowanej ekspozycji, płytkie, szkieletowe gleby) nie sprzyjają prowadzeniu intensywnej uprawy roli, pozwalają natomiast na chów zwierząt. Stąd też najlepszym sposobem rolniczego wykorzystania gruntów w górach były i są trwałe użytki zielone, czyli łąki i pastwiska. Ich powstanie w wyższych położeniach Karpat związane było z pasterstwem wołoskim i sięga początków XV wieku. Tereny pod wypas pozyskiwano przede wszystkim przez wycinanie lub wypalanie lasu, stąd wtórne pochodzenie polan reglowych i wielu hal. Taką samą genezę mają także murawy kserotermiczne objęte przez lata wypasem owiec i kóz. Zwierzęta, głównie owce, wypasano na terenach, na których nie można było założyć pól ornych. W Bieszczadach do lat 40. XX wieku prowadzono sezonowy wypas wołów na połoninach, co w znacznym stopniu ukształtowało ich roślinność. Do połowy XIX wieku w znacznej części polskich Karpat stosowano szałaśnictwo rolne, w którym wyjałowione grunty rolne, czasem sięgające nawet po górną granicę lasu, nawożono poprzez koszarowanie owiec. W piętrze pogórza i niższych położeniach regla dolnego dominowało orne użytkowanie gruntów. Łąki i pastwiska ograniczały się głównie do miejsc nie nadających się pod uprawę zalewanych dolin rzecznych, silnie nachylonych stoków, stromych ścian wąwozów. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe dostarczały ściółki dla zwierząt pasących się także po lasach, na ugorach, a po zebraniu plonów również na polach. Na skutek utrzymującego się właściwie do czasów powojennych głodu ziemi struktura użytkowania gruntów była zasadniczo różna od współczesnej. Wiele dzisiejszych łąk na połogich stokach górskich zajmuje miejsca po dawnych polach ornych. 18. Łąki i pastwiska w krajobrazie rolniczym Małych Pienin 49

50 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach Obecny wpływ gospodarki na roślinność, skutki braku użytkowania, programy rolnośrodowiskowe Przemiany gospodarcze, które nastąpiły w Polsce na początku lat 90. XX wieku, doprowadziły do gwałtownego spadku pogłowia owiec i trwałej recesji pasterstwa, mającego zasadnicze znaczenie dla półnaturalnych siedlisk łąkowych i murawowych w Karpatach. Stada owiec, które przetrwały regres w owczarstwie, były wypasane nie na polanach i halach górskich, lecz w pobliżu wsi, co spotęgowało natężenie procesów sukcesji na pasterskich halach i spowodowało znaczny spadek powierzchni łąk oraz muraw bliźniczkowych i kserotermicznych. Zmianie uległy także metody i intensywność użytkowania. Dawniej bogate w gatunki łąki mieczykowo-mietlicowe były dwukośne i corocznie nawożono je obornikiem, a na halach dość mocno wypasano. Obecnie większość stosunkowo dobrze zachowanych płatów jest koszona raz w roku i sporadycznie nawożona, czasem także przepasana. Na obszarach Natura 2000 tradycyjne użytkowanie łąk udaje się naśladować właściwie jedynie na terenie Pienińskiego Parku Narodowego, gdzie w ramach ochrony aktywnej suchej łąki pienińskiej stosuje się coroczne, dwukrotne koszenie (pierwszy pokos początek czerwca) lub coroczne, późne koszenie (druga połowa lipca) z pozostawieniem fragmentów nieskoszonych, tzw. pasów ekologicznych. Siano suszy się w kopach lub prasuje. Roślinność tak użytkowanych łąk pozostaje w dynamicznej równowadze, zachowując właściwe zróżnicowanie gatunkowe (Monitoring 2009). Poza siecią Natura 2000 regionem, w którym dzięki ekstensywnemu rolnictwu łąki górskie są w dobrej kondycji jest Podtatrze. Jednak znaczna część górskich łąk świeżych jest w Karpatach wyłączona z użytkowania i wskutek naturalnej sukcesji przekształca się, zależnie od warunków edaficznych i ekologicznych, w ziołorośla, traworośla, borówczyska bądź zarośla czy młodniki. Kolejną konsekwencją recesji pasterstwa jest stosunkowo szybki zanik psiar, obserwowany na terenie całego kraju. W Karpatach w okresie ostatnich 40 lat powierzchnia muraw bliźniczkowych zmniejszyła się o 50-80% (Korzeniak ). Znaczny ubytek areału siedliska połączony z silną fragmentacją płatów obserwowany jest we wszystkich pasmach górskich. Proces zaniku bliźniczysk nasila się także w wyniku depozycji azotu atmosferycznego oraz samoistnego wzrostu żyzności podłoża w drodze dekompozycji i demineralizacji biomasy roślinnej gromadzącej się na niekoszonych i niewypasanych powierzchniach. Z drugiej strony na skutek regresu w rolnictwie zwiększyła się powierzchnia użytków zielonych, które wytworzyły się samorzutnie na porzuconych gruntach ornych w wyniku samozadarniania odłogów. W ten sposób powstają jednak zbiorowiska o zaburzonej strukturze gatunkowej, zubożałe, odmienne od typowych łąk. Ekstensywne koszenie może je przekształcić w pełnowartościowe łąki świeże i jednocześnie zabezpieczyć przed inwazjami gatunków obcych, jednym z najpoważniejszych współczesnych zagrożeń. Do szczególnie niebezpiecznych dla różnorodności biologicznej należą ekspansje: niecierpka gruczołowatego Impatiens glandulifera, nawłoci kanadyjskiej Solidago canadensis, n. późnej S. gigantea, rdestowa ostrokończystego Reynoutria japonica. Gatunki te były stosunkowo nielicznie notowane na wyłączonych z kośno-pasterskiego użytkowania polanach reglowych Beskidu Śląskiego i Żywieckiego (Bula, Romańczyk 2010). Dzięki wdrażanemu od 2004 r. programowi rolnośrodowiskowemu w wielu częściach polskich Karpat nastąpiło widoczne ożywienie gospodarki łąkowopasterskiej w porównaniu do bardzo silnego regresu w latach 90. XX w. Subsydiami zostały objęte m.in. siedliska łąkowe i murawowe, w tym figurujące w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej 6210, 6230, 6410, 6510 i 6520, jak również nie ujęte w Załączniku półnaturalne łąki wilgotne. Rolnicy, którzy podjęli działania na rzecz ochrony tych siedlisk otrzymują refundację utraconych dochodów i dodatkowych kosztów. Dopłaty realizowane są w ramach następujących pakietów: 2. Rolnictwo ekologiczne, 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone, 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 i 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura Warunkiem ich uzyskania jest prowadzenie użytkowania kośnego, pastwiskowego 50

51 lub kośnopastwiskowego według określonych wymogów, mających zapewnić ekstensywne gospodarowanie, optymalne dla poszczególnych rodzajów siedlisk łąkowych. Na obecnym etapie realizacji programu trudno jest dokładnie określić poziom rewitalizacji ekstensywnej gospodarki łąkowo-pasterskiej na obszarze Karpat w jego wyniku. Jednak w 2010 r. w karpackiej części województwa podkarpackiego tylko w ramach ochrony siedlisk lęgowych ptaków z pakietów 4. i 5. objęto zabiegami około 5 tys. ha łąk (dane RDOŚ). W zachodniej części Karpat istotną rolę w ochronie polan reglowych odgrywa Program Aktywizacji Gospodarczej oraz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Beskidów i Jury Krakowsko-Częstochowskiej Owca Plus realizowany od 2007 r. na terenie województwa śląskiego. Jego celem jest m.in. przywrócenie i, co ważne, utrzymanie wypasu owiec na wybranych halach i polanach reglowych Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. W planowaniu i realizacji działań położono duży nacisk na ochronę siedlisk przyrodniczych związanych z pasterstwem, czyli łąk górskich i psiar. W latach r. kulturowy wypas owiec był prowadzony na 15 halach w kompleksach szałaśniczych powyżej 550 m n.p.m. na powierzchni około 250 ha. Na okres planuje się zwiększenie liczby hal do 56, a wypasanej powierzchni do blisko 860 ha. Po dwóch latach realizacji programu odnotowano niewielki wzrost pogłowia owiec na terenach nim objętych (Fąfera i Kasztelnik 2009). Integralną częścią programu jest monitoring wpływu wypasu na gatunki i siedliska z Załączników Dyrektywy Siedliskowej. Te ostatnie są ograniczone w występowaniu do kilku niewielkich enklaw w Beskidzie Wyspowym, na Pogórzu Jasielskim, w Kotlinie Jasielsko-Krośnieńskiej i Obniżeniu Gorlickim. Ich występowanie jest ściśle związane z lokalnymi warunkami hydrologicznymi. W wyższych położeniach, doliny i stoki górskie zajmują już głównie łąki górskie (6520) i rozproszone wśród nich niewielkie płaty psiar (6230), usytuowanych często również w szczytowej partii wzniesień. Skład gatunkowy fitocenoz łąkowych i murawowych zależy od uwarunkowań historyczno-geograficznych (szlaki migracji gatunków, centra endemizmu, ośrodki różnicowania się niektórych taksonów). Szczególnie wyraźnie widać to na łąkach i murawach bliźniczkowych wyższych położeń górskich, w których ostro zaznacza się podział na wschodnio- i zachodniokarpackie, czy też następuje nagromadzenie elementów górskich, specyficznych dla flory danych pasm lub masywów górskich. Dobrą ilustracją tych prawidłowości są chociażby wysokogórskie warianty łąk i psiar tatrzańskich, czy bieszczadzkie bliźniczyska połoninowe. Zaznacza się także odrębność Pienin, które są w polskich Karpatach centrum występowania muraw kserotermicznych (6210) i suchych łąk. Tu rozwijają się również najwartościowsze przyrodniczo ciepłolubne postaci łąk reglowych i niżowych, uboższe spotykane są w Gorcach, Beskidzie Sądeckim i Niskim. Bardziej szczegółowy opis zmienności siedlisk w zależności od położenia geograficznego i czynników naturalnych przedstawiono w rozdziale Uwarunkowania przyrodnicze. 19. Lilia bulwkowata na podhalańskiej łące mieczykowomietlicowej Rozmieszczenie oraz zróżnicowanie geograficzne i ekologiczne W rozmieszczeniu półnaturalnych siedlisk łąkowych i murawowych można zauważyć kilka ogólnych prawidłowości. Świeże łąki niżowe (6510) występują głównie na pogórzu i w niższych położeniach regla dolnego do m n.p.m., jedynie sporadycznie sięgając po m n.p.m. Często towarzyszą dolinom rzecznym. Zbliżony zasięg wysokościowy mają murawy kserotermiczne 6210 i łąki trzęślicowe

52 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach 20. Niepylak apollo na ciepłolubnej łące pienińskiej Względnie wysokie zróżnicowanie gatunkowe i fitocenotyczne siedlisk, głównie szeroko rozpowszechnionych łąk 6510 i 6520, jest silnie uzależnione także od intensywności rolnictwa. We wschodniej i centralnej części regionu, gdzie metody gospodarowania trwałymi użytkami zielonymi są znacznie mniej intensywne niż na zachodzie, stan zachowania łąk jest wyraźnie lepszy. Znaczenie przyrodnicze siedlisk łąkowych Siedliska łąkowe stanowią ważny element krajobrazu kulturowego polskich Karpat, ukształtowanego w wyniku wielowiekowego, ekstensywnego użytkowania pasterskiego i kośnego. Dzięki silnie rozwiniętym systemom korzeniowym traw, łąki i murawy zabezpieczają przed erozją, zwłaszcza silnie eksponowane miejsca w górach. Ograniczają również erozję i spływ powierzchniowy na polach uprawnych, z którymi często sąsiadują. Należą do najbogatszych gatunkowo zbiorowisk roślinnych w kraju. O ich wysokiej wartości przyrodniczej świadczy także liczne występowanie rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt oraz duże zróżnicowanie regionalne. Ciepłolubne łąki pienińskie Anthyllido-Trifolietum montani są znane z kwiecistości i bogactwa storczykowatych. Gorczańskie i tatrzańskie polany krokusowe to płaty endemicznej dla zachodnich Karpat łąki mieczykowo-mietlicowej Gladiolo-Agrostietum, a reglowa łąka mietlicowa w Beskidzie Żywieckim i Bieszczadach Wysokich stanowi siedlisko dla znacznej części krajowej populacji dzwonka piłkowanego Campanula serrata, gatunku priorytetowego, uznanego w Polsce za narażony na wyginięcie. Z siedliskami łąkowymi związane są bardzo liczne gatunki roślin ginących i chronionych. Niektóre z nich ograniczają swe występowanie wyłącznie do określonych typów łąk, dla innych jest to jeden z wielu zasiedlanych biotopów. Roślinami typowymi dla świeżych łąk kośnych są chronione i zagrożone: mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, zimowit jesienny Colchicum autumnale, szafran spiski Crocus scepusiensis oraz spotykana na Podhalu lilia bulwkowata Lilium bulbiferum, krytycznie zagrożona na naturalnych stanowiskach w polskiej części Karpat. Do zagrożonych wyginięciem należy także spora grupa roślin, mających centrum swego występowania w zmiennowilgotnych i wilgotnych siedliskach łąkowych, jak nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum, kosaciec syberyjski Iris sibirica, pełnik europejski Trollius europaeus, goździk pyszny Dianthus superbus (notowany na tatrzańskiej Polanie Molkówka) czy goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe. Większość z tych roślin należy w górach do prawdziwych rzadkości. Z murawami bliźniczkowymi związane są chronione i rzadkie gatunki oligotroficzne, m.in.: widlicz alpejski Diphasiastrum alpinum i Isslera D. issleri, widłak goździsty Lycopodium clavatum, a z mokrymi psiarami gnidosz rozesłany Pedicularis sylvatica. Różnego typu łąki i murawy są miejscem występowania licznych gatunków goryczkowatych (goryczki: krzyżowa Gentiana cruciata, wiosenna G. verna oraz goryczuszki: orzęsiona Gentianella ciliata, wczesna G. lutescens, czeska G. bohemica, polna G. campestris, Wettsteina G. germanica, gorzkawa G. amarella) oraz storczykowatych (gołek białawy Leucorchis albida, ozorka zielona Coeloglossum viridae, gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea, listera jajowata Listera ovata, podkolan biały Platanthera bifolia, storczyca kulista Trausteinera globosa, kukułka bzowa Dactylorhiza sambucina, storczyk męski Orchis mascula, storczyk samczy Orchis morio). Dla roślin o szerszej skali ekologicznej łąki są jednym z wielu środowisk występowania. Należą do nich m.in.: ciemiężyca biała Veratrum album i zielona V. lobelianum, dzwonek piłkowany Campanula serrata, goździk skupiony Dianthus compactus, zerwa 52

53 kulista Phyteuma orbiculare czy centuria pospolita Centaurium erythraea subsp. erythraea. Siedliska łąkowe stanowią bazę pokarmową i środowisko życia wielu gatunków kręgowców: płazów (żaby, kumaki), gadów (padalec, żmija zygzakowata) i ssaków (gryzonie, jeleniowate). Z łąkami i otwartym krajobrazem rolniczym związane są także gatunki ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, m.in.: derkacz Crex crex, orlik krzykliwy Aquila pomarina, błotniak łąkowy Circus pygargus, bocian biały Ciconia ciconia, gąsiorek Lanius collurio czy srokosz Lanius excubitor. Łąki są biotopem licznych gatunków bezkręgowców. Szczególnie bogatą entomofaunę mają ciepłolubne murawy i łąki w Pieninach. Występują tu m.in. zagrożone w Polsce wyginięciem: niepylak apollo Parnassius apollo oraz strojniś nadobny Philaeus chrysops pająk z rodziny skakunowatych. Bardzo rzadkie w polskich Karpatach zmiennowilgotne łąki trzęślicowe oraz znacznie powszechniejsze łąki wilgotne zapewniają odpowiednie warunki życia i bazę pokarmową dla zagrożonych i rzadkich motyli. Występują na nich m.in. modraszki: nausitous Maculinea nausithous, telejus M. teleius (rośliny pokarmowe dla imago to Sanguisorba officinalis i Serratula tinctoria) i alkon M. alcon (związany z Gentiana pneumonanthe) oraz przeplatka aurinia Euphydryas aurinia (żeruje na Succisa pratensis). Z wilgotnymi łąkami i roślinami z rodziny rdestowatych (Rumex spp., Polygonum bistorta) związane są czerwończyki: fioletek Lycaena helle i nieparek L. dispar. Otwarte siedliska łąkowe, głównie śródleśne łąki, preferuje niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne. Na nasłonecznionych polanach Beskidu Niskiego i Bieszczadów występuje modliszka pospolita Mantis religiosa. Z różnego typu roślinnością trawiastą związany jest chroniony pająk tygrzyk paskowany Argiope bruennichi. Fragmentacja siedlisk łąkowych Fragmentacja siedlisk generalnie nie sprzyja ich ochronie. Niektóre z półnaturalnych siedlisk łąkowych i murawowych występujących w Karpatach są jednak z natury małopowierzchniowe, jak np. łąki trzęślicowe (6410) czy nawapienne murawy naskalne (6210). Łąki świeże należą z kolei do jednych z najbardziej rozpowszechnionych siedlisk i dość często występują w postaci rozległych płatów. Natomiast murawy bliźniczkowe, które były w górach szeroko rozpowszechnione mniej więcej do połowy XX wieku, obecnie stanowią spektakularny przykład zanikającego siedliska o silnym stopniu fragmentacji. Płaty muraw o zwartej darni budowanej przez Nardus stricta i gatunki typowe dla psiar liczą najczęściej do kilku, rzadziej kilkunastu arów i są rozproszone wśród zarośli, młodników, ubogich łąk mietlicowych i borówczysk. Najszybciej zanikają bliźniczyska na niewielkich polanach reglowych. Drastycznie zmniejszyły się zasoby wschodniokarpackiego bliźniczyska połoninowego, które w latach powojennych zajmowało ponad połowę powierzchni bieszczadzkich połonin, a obecnie nie stanowi nawet 1%, przy czym pojedyncze płaty są najczęściej wielkości 0,1-5 arów (Korzeniak 2009). Czy sieć Natura 2000 wystarczająco chroni siedliska łąkowe? Dla zabezpieczenia i ochrony zasobów danego siedliska sieć Natura 2000 powinna obejmować obszary, na których siedlisko jest w dobrej kondycji i zajmuje względnie dużą powierzchnię. Ochronie powinny podlegać także wszystkie ważne z przyrodniczego punktu widzenia regionalne i lokalne postaci siedliska, ponieważ wtedy chroniona jest zmienność siedliska. Niemal wszystkie typy siedlisk łąkowych i murawowych wymagają zabiegów ochrony czynnej, dlatego w ocenie efektywności funkcjonowania sieci w odniesieniu do danego siedliska należy brać pod uwagę szanse na jego skuteczną ochronę. Powierzchnia, liczba i rozmieszczenie płatów siedliska objętego ochroną powinna być wystarczająca by zabezpieczyć siedlisko i związane z nim populacje rzadkich i zagrożonych gatunków przed negatywnymi zmianami na skutek izolacji, fragmentacji i innych niekorzystnych procesów ekologicznych. Uwzględniając powyższe wskazania można stwierdzić, że w przypadku siedlisk 6210, 6410 i 6520 sieć zasadniczo spełnia swoją rolę. W granicach obszarów Natura 2000 znalazła się istotna część krajowych zasobów łąk górskich i psiar oraz karpackie zasoby łąk trzęślicowych i muraw kserotermicznych. Właściwie reprezentowana jest 53

54 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach również zmienność tych siedlisk. Poza siecią pozostaje natomiast większość areału łąk niżowych, położonych głównie na rolniczych terenach pogórza oraz dobrze zachowane łąki górskie Podhala. Najbardziej problematyczna pozostaje jednak kwestia skuteczności ochrony na obszarach Natura 2000, sprowadzająca się właściwie do zapewnienia ekstensywnego, dostosowanego do specyfiki konkretnego siedliska, użytkowania kośno-pasterskiego. Większość parków narodowych (Pieniński, Gorczański, Babiogórski, Magurski, Bieszczadzki) prowadzi programy ochrony gatunków i siedlisk łąkowych i murawowych, monitorując efekty stosowanych zabiegów. Szanse na przywrócenie kulturowego wypasu owiec na halach i polanach reglowych daje program Owca Plus, realizowany w Beskidzie Ślaskim i Żywieckim. Łąki trzęślicowe leżą na terenach prywatnych, co znacznie utrudnia kierowanie zabiegami aktywnej ochrony, choć oczywiście ich nie uniemożliwia. Najgorsze perspektywy mają niewątpliwie murawy bliźniczkowe, metodycznie trudne do ochrony, wymaga ona bowiem utrzymania lub przywrócenia oligotroficzności podłoża. Silna fragmentacja psiar sprawia, że wprowadzenie ekstensywnego wypasu i okresowego koszenia, które miałyby w pewnym zakresie naśladować dawne formy gospodarowania, nie gwarantuje pozytywnego efektu. Niewielkie płaty bliźniczysk są zwykle rozproszone wśród zbiorowisk łąkowych, bardziej atrakcyjnych dla wypasanych zwierząt. Rekonstrukcja miejsc wyjałowionych jest na większą skalę niemożliwa, dlatego murawy bliźniczkowe należą do jednych z najbardziej zagrożonych typów siedlisk przyrodniczych w naszym kraju. Kluczowe obszary dla ochrony Kluczowym obszarem dla zachowania muraw kserotermicznych (6210) jest centrum ich występowania, czyli Pieniny Właściwe, Małe i Spiskie. Dla ochrony psiar najistotniejsze są obszary, w których zajmują one jeszcze dość znaczne powierzchnie przy stosunkowo dobrym stanie zachowania, czyli Beskid Śląski, Gorce, Ostoja Popradzka. Z uwagi na utrzymanie zmienności siedliska do obszarów kluczowych powinny być także włączone Bieszczady (Hypochoeridi uniflorae-nardetum, bogate florystycznie psiary regla dolnego), Ostoja Magurska (Calluno-Nardetum), Tatry (Hieracio alpini-nardetum) i Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (Nardo-Juncetum squarrosi). W przypadku skrajnie rzadkich w Karpatach zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych i nawiązujących do nich (siedlisko 6410), za kluczowe należy przyjąć wszystkie obszary, na których to siedlisko występuje, czyli PLH Łąki koło Kasiny Wielkiej w Beskidzie Wyspowym oraz pojedyncze stanowiska nad ciekami w okolicach Jasła, Krosna i Nowego Żmigrodu (odpowiednio ostoje: PLH Łąki nad Młynówką, PLH Wisłok środkowy z dopływami, PLH Wisłoka z dopływami ). Istotne dla ochrony łąk niżowych (6510) są m. in. doliny rzek, w których siedlisko jest relatywnie najlepiej zachowane, jednak stan rozpoznania łąk na pogórzu Karpat jest dalece niewystarczający. Na granicy pogórza i regla dolnego spore zasoby siedliska gromadzą ostoje Popradzka i Jaśliska oraz Góry Słonne fitocenozy są tam bogate w gatunki, jednak mogą już nawiązywać do łąk górskich. W Pieninach Spiskich i Właściwych siedlisko zajmuje niewielką powierzchnię, lecz wykształca się w interesującej, ciepłolubnej postaci. Łąki górskie (6520) powinny być objęte szczególnie troskliwą ochroną we wszystkich pasmach górskich, w których występują w wariancie typowym i postaciach bogatych florystycznie lub też są biotopem dla rzadkich i zagrożonych gatunków, jak: lilia bulwkowata Lilium bulbiferum, szafran spiski Crocus scepusiensis, dzwonek piłkowany Campanula serrata. Byłyby to zatem: Beskid Żywiecki, Gorce, Pieniny (Anthyllidi-Trifolietum), Ostoja Popradzka, Tatry (Gladiolo-Agrostietum alpinetosum), Bieszczady. Istotne dla ochrony zasobów siedliska są także dobrze zachowane łąki górskie, występujące poza obszarami Natura 2000, na Podhalu (Pogórze Gubałowskie, Rów Podtatrzański). 54

55 Ryc. 7. Rozmieszczenie łąk, pastwisk i naturalnych muraw w regionie alpejskim sieci Natura 2000 w Polsce. Ryc. 8. Rozmieszczenie siedlisk podmokłych w regionie alpejskim sieci Natura 2000 w Polsce. 55

56 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach 5.2 Obszary wodno-błotne Wstęp Na większości terenu Karpat Polskich obszary wodno-błotne mają znaczenie marginalne. Ze względu na charakter górskich rzek i potoków, a przede wszystkim kształt ich dolin, brak tu dużych starorzeczy i charakterystycznych dla niżu, rozległych torfowisk przepływowych towarzyszących dolinom rzecznym. Roślinność wodna i szuwarowa rozwija się w nielicznych miejscach i zwykle zajmuje niewielkie powierzchnie. Większość zbiorowisk tego typu nie dociera w głąb Karpat lub występuje jedynie w zubożałych postaciach. Ich pojawianiu się sprzyjają głównie różnego rodzaju prace hydrotechniczne, a przede wszystkim budowa sztucznych zbiorników wodnych. Znacznie bardziej rozpowszechnione na terenie Karpat są siedliska torfowiskowe i źródliskowe. Chociaż dominują obiekty o niewielkich powierzchniach, stanowią one ciekawą i odrębną w swoim charakterze grupę siedlisk. Siedliska wodno-błotne ujęte w systemie Natura 2000, na terenie Polskich Karpat reprezentowane są przez: 7110 Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) 7120 Torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea) 7220 Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk Tylko niektóre z występujących tu siedlisk występują w takiej samej postaci jak na niżu. Ich rozwój i charakter są ściśle uzależnione nie tylko od typu podłoża i lokalnych warunków hydrologicznych, ale także od topografii terenu i warunków klimatycznych związanych z wysokością nad poziom morza. Czynniki te warunkują specyficzny skład gatunkowy zbiorowisk roślinnych porastających dane siedlisko. W ich skład wchodzą zarówno niektóre rośliny charakterystyczne dla analogicznych siedlisk na niżu, jak i gatunki typowo górskie. Pomimo prowadzonych od dawna badań roślinności Karpat, siedliska te nie są jeszcze w pełni rozpoznane. Roślinność niektórych grup górskich poznana jest bardzo dobrze, nadal jednak pozostały spore obszary i siedliska, które nie zostały dostatecznie opracowane. Wraz ze wzrostem wiedzy o torfowiskach, zmieniało się także podejście do wielu zagadnień związanych z ich funkcjonowaniem. Zmieniły się również sposoby gospodarowania w terenach górskich, wiele z opisywanych w przeszłości torfowisk już nie istnieje. W wyniku tego dawniejsze opracowania tracą na aktualności. Uwarunkowania przyrodnicze Obszary wodno-błotne zwykle zajmują w Karpatach niewielkie powierzchnie, często nie wyróżniając się zbytnio w krajobrazie. Zbiorowiska torfowiskowe w wielu przypadkach stanowią małe enklawy w obrębie kompleksów łąk lub tworzą śródleśne polany. Ich powierzchnia może być ograniczona nawet do kilku metrów kwadratowych. Wyjątek stanowią tu tylko niektóre grupy dużych obiektów położone na terenach względnie płaskich, takich jak śródgórskie kotliny i większe doliny rzeczne (Kotlina Orawsko- Nowotarska i dolina górnego Sanu w Bieszczadach). W przeciwieństwie do niżu, siedliska bagienne rzadko pojawiają się w dolinach rzecznych. Wiele z nich związanych jest ze źródliskami, lokalnymi wysiękami wód i spływami powierzchniowymi na górskich stokach. Tworzą się również na wierzchowinach, wypłaszczeniach i w nieckach na nieprzepuszczalnym podłożu, zasilanych wyłącznie wodą deszczową. Zdecydowanie najczęściej spotykaną w Karpatach formą siedlisk wodno-błotnych są niewielkie zabagnienia określane jako młaki, w których gromadzą się stosunkowo płytkie pokłady torfu. W zależności od ich charakteru i genezy rozwija się tu roślinność typowa dla torfowisk alkalicznych, przejściowych, a nawet nawiązująca do torfowisk wysokich. 56

57 Torfowiska zasadowe (siedlisko 7230), w literaturze dotyczącej roślinności Karpat określane jako eutroficzne młaki niskoturzycowe (Pawłowski i in. 1960, Grodzińska 1961, Pałczyński 1962, Kostuch 1966, Kornaś i Medwecka-Kornaś 1967, Michalik 1967, Stuchlikowa 1967, Medwecka-Kornaś i Kornaś 1968, Grodzińska 1975, Dubiel 1987, Michalik 1992, Mirek 1993, Piękoś-Mirkowa i Mirek 1996, Dubiel i in. 1999, Denisiuk i Korzeniak 1999), to typowe torfowiska soligeniczne (zasilane wodami podziemnymi). Występują w miejscach wypływu wód o odczynie alkalicznym lub obojętnym, zwykle na stokach górskich o różnym nachyleniu i ekspozycji. Ilość wytwarzanych trawertynów i zawartość węglanu wapnia w glebach młak bywa bardzo różna, najczęściej są to tylko ilości śladowe. Z reguły nie ma to wyraźnego odzwierciedlenia w składzie gatunkowym roślinności porastającej młakę (Koczur i Nicia mat. npbl.). W zdecydowanej większości wypadków torfowiska zasadowe towarzyszą wypływom powierzchniowym (wysiękom). Roślinność takich młak jest stosunkowo jednorodna i często dość wyraźnie odcina się od otaczających zbiorowisk łąkowych. Zespołem zdecydowanie dominującym jest tu Valeriano-Caricetum flavae. W obrębie niektórych młak zaznacza się duży udział, a nawet dominacja gatunków łąkowych ze związku Calthion. Jedynie na niektórych obiektach obserwuje się wyraźne miejsce wypływu wody. Na młakach o bardzo wysokiej zawartości węglanu wapnia, wokół źródła zaznacza się pewna zonacja roślinności. Bezpośrednio wokół źródła (na zaledwie kilku metrach kwadratowych) rozwija się wariant młaki kozłkowo-turzycowej z dominacją ponikła skąpokwiatowego Eleocharis quinqueflora oraz udziałem takich gatunków jak: tłustosz pospolity Pinguicula vulgaris i świbka błotna Triglochin palustre, w literaturze czeskiej i słowackiej wyróżniany jako oddzielny zespół Eleocharitetum pauciflorae (Chytrý 2001, Stanová i Valachovič 2002). Nieco dalej wzrasta udział turzycy Davalla Carex davalliana (odpowiednik Caricetum davallianae), a dopiero w częściach bardziej oddalonych od źródła rozwija się typowe Valeriano-Caricetum flavae. Jeśli wydajność źródła jest na tyle duża, że poniżej formuje się wyraźny strumień, wzdłuż cieku czasem pojawia się wąski pas roślinności źródliskowej. W niektórych przypadkach są to je- dynie niewielkie darnie mchów charakterystycznych dla tych siedlisk. Oprócz tzw. eutroficznych młak o charakterze torfowisk alkalicznych, z miejscami wypływu wód o różnej intensywności procesu wytrącania osadów węglanowych związane są siedliska alkalicznych źródlisk (siedlisko 7220). Rozwijają się one zwykle na niewielkich powierzchniach, w bezpośrednim sąsiedztwie źródeł o niskiej wydajności. Ich wydajność jest jednak zdecydowanie wyższa niż w przypadku tworzenia się torfowisk alkalicznych. W wielu przy- 21. Wierchy Zarębskie w Gorcach eutroficzna młaka górska 22. Wełnianka szerokolistna na eutroficznej młace w Wetlinie na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego 57

58 23. Torfowisko przejściowe wokół Wyżniego Toporowego Stawu w Tatrach padkach zbyt duża ruchliwość wody i charakter podłoża uniemożliwiają tworzenie się torfu w sąsiedztwie źródła. Torfowiska przejściowe (siedlisko 7140) w Karpatach reprezentowane są przede wszystkim przez tzw. kwaśne młaki niskoturzycowe (Hryncewicz 1959, Pawłowski i in. 1960, Grodzińska 1961, Stuchlikowa 1967, Kornaś i Medwecka-Kornaś 1967, Denisiuk i Dziewolski 1985, Dubiel i in. 1999, Denisiuk i Korzeniak 1999). W przewadze są to torfowiska topogeniczne powstające w lokalnych nieckach, załamaniach u podnóży stoków, gdzie zbiera się woda opadowa i pochodząca ze spływów powierzchniowych. Jednak ich geneza może być różna. W niektórych przypadkach są to bardzo płytkie torfowiska ombrogeniczne (zasilane w większości wodami opadowymi) położone na lokalnych działach wodnych lub torfowiska soligeniczne powstałe w rejonach źródlisk o skrajnie ubogich wodach. Siedliska te cechuje ubóstwo związków pokarmowych i niskie ph (Koczur i Nicia mat. npbl.). Młaki te najczęściej porasta zespół Carici canescentis-agrostietum caninae. Znacznie rzadziej i zwykle w wyższych położeniach na kwaśnych młakach rozwija się zespół Caricetum nigrae. Oprócz typowych młak, reprezentujących któryś z wyżej opisanych typów, w Karpatach obserwuje się wiele obiektów o charakterze przejściowym lub mieszanym. Zaliczyć tu należy młaki na podłożu bezwapiennym rozwijające się w rejonach wysięków skrajnie ubogich wód. Występująca tu roślinność stanowi kombinację gatunków charakterystycznych dla Valeriano-Caricetum flavae i Carici-Agrostietum caninae (Koczur i Nicia mat. npbl.). W składzie gatunkowym roślinności wielu kwaśnych młak pojawiają się gatunki wysokotorfowiskowe. W obrębie niektórych z nich występują nawet niewielkie płaty typowych ombrogenicznych mszarów. W najbardziej skomplikowanych przypadkach, w obrębie jednego kompleksu młak, zależnie od topografii terenu i odległości od miejsca wycieku wody, rozwijają się wszystkie typy 58

59 roślinności torfowiskowej od charakterystycznej dla torfowisk alkalicznych, przez przejściowe, po elementy roślinności wysokotorfowiskowej. Na terenie Karpat występują także torfowiska o nieco innym charakterze, zwykle większe, nie określane jako młaki. Należą tu zarówno bardzo rzadko spotykane na terenie Karpat torfowiska fluwiogeniczne (zasilane także wodami wezbraniowymi), torfowiska przejściowe powstałe w wyniku lądowacenia zbiorników wodnych czy wreszcie torfowiska wysokie. się na najwyższej terasie rzecznej). Wysokie torfowiska karpackie cechują znaczne rozmiary, wiek sięgający prawie 10 tysięcy lat i związane z nim głębokie, wielometrowe pokłady torfu (Obidowicz 1989) oraz zdecydowanie reliktowy charakter szaty roślinnej (Koczur 2009). Z drugiej strony brak tu niektórych gatunków borealnych, o typowo północnym zasięgu (Erica tertrelix, Chamedafne calyculata). Dużym torfowiskom kopułowym towarzyszą okrajki porośnięte przez liczne, stosunkowo bogate zbiorowiska torfowisk przejściowych. Torfowiska fluwiogeniczne praktycznie nigdy nie towarzyszą większym rzekom górskim. Niewielkich rozmiarów zabagnienia rozwinęły się jedynie nad małymi rzeczkami i potokami płynącymi przez większe kotliny śródgórskie lub stosunkowo płaskie fragmenty dolin. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska o charakterze topogenicznym stopniowo zarastające głębsze mezo- i oligotroficzne jeziora należą w Karpatach do rzadkości. Zalicza się tu przede wszystkim niektóre torfowiska tatrzańskie (Wyżni Toporowy Staw). W obrębie Beskidów siedliska takie związane są zwykle z działalnością osuwisk. Stopniowemu zatorfieniu ulegają niewielkie zbiorniki wodne powstające w niszach osuwiskowych (np. torfowisko na Łopieniu w Beskidzie Wyspowym). Występująca tu roślinność różni się od typowej dla kwaśnych młak i bardziej przypomina zbiorowiska torfowisk niżowych. Rozwinęły się tu, m.in.: Caricetum limosae, zbiorowisko Sphagnum recurvum-eriophorum angustifolium czy zbiorowisko z Carex rostrata i Sphagnum fallax. Na terenie Polskich Karpat znajdują się także typowe torfowiska wysokie (siedlisko 7110), jednak ich występowanie ograniczone jest tylko do nielicznych obszarów, w których specyficzne warunki klimatyczne (duża, przewyższająca parowanie ilość opadów) towarzyszą odpowiednim warunkom topograficznym (wypłaszczenia, zwykle lokalne wododziały w miejscach o nieprzepuszczalnym podłożu). Na większą skalę siedliska te wykształciły się tyko na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej i w dolinie Górnego Sanu (tam znacznie mniejsze torfowiska rozwinęły Uwarunkowania antropogeniczne Siedliska wodno-błotne z natury nie sprzyjają prowadzeniu gospodarki, jednak ze względu na powszechny w Karpatach głód ziemi nawet i one były wykorzystywane rolniczo. Tylko część torfowisk (przede wszystkim wysokie i niektóre przejściowe) traktowane było jako nieużytki, ale za to wydobywano tu torf, głównie na opał. W stanie całkowicie niezmienionym przez człowieka zachowały się jedynie torfowiska położone w miejscach trudno dostępnych. Paradoksalnie, prowadzona przez wieki gospodarka łąkowa i pasterska nie zawsze przyczyniała się do degradacji i zaniku tych siedlisk. Młaki, szczególnie reprezentujące torfowiska zasadowe, na terenie regli karpackich były od wieków użytkowane równolegle z otaczającymi je łąkami. 24. Kopułowe torfowisko wysokie Za Lasem Kaczmarka 59

60 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach 25. Owocująca żurawina błotna Tradycyjna gospodarka łąkarska nie tylko sprzyjała ich utrzymywaniu się, ale również doprowadziła do zwiększenia ich powierzchni kosztem formacji leśnych i zaroślowych. Znamienne jest podobieństwo w składzie gatunkowym Valeriano-Caricetum flavae, najpospolitszego zespołu porastającego karpackie młaki i górskiej olszyny bagiennej Caltho laetae-alnetum. W obu przypadkach, jednym z gatunków charakterystycznych jest kozłek całolistny Valeriana simplicifolia (Matuszkiewicz 2001). Długotrwałe użytkowanie prawdopodobnie przyczyniło się do zmian w składzie gatunkowym roślinności wielu młak. Praktycznie na wszystkich tzw. młakach eutroficznych obserwuje się udział gatunków łąkowych, głównie ze związku Calthion, a w części obiektów (nawet o wyjątkowo dobrych, wręcz modelowych warunkach siedliskowych) rośliny te stanowią zdecydowaną większość. Podobnie wygląda sytuacja z kwaśnymi młakami, reprezentującymi torfowiska przejściowe. Sporadyczne koszenie oraz ekstensywny wypas przeciwdziałały w przeszłości zarastaniu, a nawet doprowadziły do zwiększenia ich powierzchni. Równocześnie zbyt intensywny wypas, z którym wiąże się nie tylko zgryzanie roślin, ale udeptywanie i nawożenie siedliska, doprowadził do istotnych zmian w składzie gatunkowym roślinności. Przede wszystkim upośledzeniu ulegała warstwa mszysta i zmniejszał się udział torfowców, a pojawiały się gatunki łąkowe i pastwiskowe. W sytuacjach skrajnych zbiorowiska torfowiskowe przekształcały się w mokre pastwiska z dominacją sitów, głównie Epilobio-Juncetum. Obecnie głównym problemem, powodującym redukcję powierzchni młak w Karpatach jest zaniechanie użytkowania polan reglowych. Na większości porzuconych młak obserwuje się ekspansję drzew i krzewów. Najdłużej opierają się jej obiekty o najlepszych warunkach hydrologicznych, w przeszłości stanowiące centra rozprzestrzeniania się gatunków charakterystycznych. O dalszych perspektywach ochrony karpackich młak decyduje ciągłość tradycyjnej gospodarki kośnej i pasterskiej oraz prawdopodobieństwo utrzymania jej w przyszłości. Większość karpackich młak należy do właścicieli prywatnych, zwykle nie doceniających ich wartości przyrodniczych. Pomocą w ochronie siedlisk torfowiskowych powinny być programy rolnośrodowiskowe. Niestety, w przypadku karpackich młak nie spełniają one w pełni swojej roli, ze względu na bardzo duże rozdrobnienie i małe rozmiary tych obiektów. Na terenach chronionych (parki narodowe) tradycyjną gospodarkę zastępują odpowiednie zabiegi ochrony czynnej (koszenie, usuwanie podrostu drzew i krzewów, wypas kulturowy). Pomaga to utrzymać młaki w dość dobrym stanie, nie zawsze jednak w pełni zastępuje tradycyjną gospodarkę. Większe kompleksy torfowisk karpackich, w tym torfowiska wysokie, w przeszłości były traktowane jako nieużytki lub stosunkowo szybko, szczególnie w terenach gęsto zaludnionych, próbowano je uproduktywnić. Najwcześniej torfowiska wykorzystywano jako pastwiska. W tym celu podejmowano pierwsze próby osuszania ich (pierwsze rowy opaskowe wokół torfowisk w Bieszczadach). Na terenie Kotliny Orawsko- Nowotarskiej torfowiska wysokie były też miejscem pozyskiwania biomasy, wykorzystywanej jako ściółka dla bydła oraz torfu, który po zmieszaniu z obornikiem rozrzucany był po polach jako nawóz (Jostowa 1963). W latach 50. XIX wieku na Podhalu i Orawie zaczęto stosować torf jako opał, w związku z czym rozpoczęto na dużą skalę eksploatację torfowisk orawsko-nowotarskich. W późniejszych latach wydobycie torfu przybierało coraz to większe rozmiary. Od 1967 roku torf wydobywano również na skalę prze- 60

61 mysłową (Koczur 2008). Rabunkowa eksploatacja torfowisk została zahamowana dopiero w 1994 roku, kiedy torf został oficjalnie zaliczony do kopalin pospolitych i konieczne stało się uzyskanie koncesji na jego wydobycie (Koczur 1996). Niestety, efekty wydobycia torfu są nieodwracalne. Kilka torfowisk zostało całkowicie wyeksploatowanych, a powierzchnia wielu innych uległa znacznemu zmniejszeniu. Ponieważ eksploatacja zwykle prowadzona była przy brzegach kopuł torfowiskowych, zniszczeniu uległa zdecydowana większość naturalnych okrajków. Tereny poeksploatacyjne zwykle zamieniane były w użytki zielone (obecnie zaniedbywane), na pozostałych spontanicznie rozwinęły się zbiorowiska leśne lub zostały one celowo zalesione. Tylko część potorfii, zwykle przylegających do okrojonych kopuł, jest ponownie zasiedlana przez roślinność torfowiskową. Płaty te budują jedynie najbardziej wytrzymałe, najczęściej spotykane rośliny torfowiskowe, wśród których dominują wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum i torfowiec Sphagnum fallax (Koczur 2006). Tworzą one rodzaj wtórnych okrajków, w obrębie których tylko w nielicznych miejscach rozwijają się typowe, choć zubożałe mszary wysokotorfowiskowe. Obecnie największe kompleksy torfowisk karpackich znalazły się w granicach parków narodowych (torfowiska nad Górnym Sanem w Bieszczadach) i obszarów Natura 2000 (torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej). Niestety, torfowiska te gwałtownie zarastają na skutek zaburzeń w hydrologii złóż spowodowanych wcześniejszą eksploatacją i odwadnianiem. Bardzo duży wpływ na taki stan mają nadal czynne rowy odwadniające będące spuścizną po poprzednim okresie. Powierzchnia otwartych mszarów kurczy się gwałtownie. Na większości niegdyś bezleśnych torfowisk typowe mszary zajmują już tylko niewielkie luki pomiędzy rzadkimi zadrzewieniami lub zwartymi borami bagiennymi. W efekcie rabunkowej gospodarki na torfowiskach wysokich, wiele z niegdyś świetnie zachowanych obiektów przestało istnieć. Stan innych pogorszył się na tyle, że obecnie należy je zaliczyć (częściowo lub w całości) do grupy torfowisk zdegradowanych (siedlisko 7120). Torfowisk tych nie powinno się jeszcze uznawać za stracone, w większości przypadków są one nadal zdolne do regeneracji, jednak w tym celu konieczne są działania ochrony czynnej. W pierwszej kolejności niezbędna jest neutralizacja infrastruktury odwodnieniowej torfowisk i ich okolic. Rozmieszczenie oraz zróżnicowanie geograficzne i ekologiczne Siedliska podmokłe występują na terenie całych Karpat, jednak powierzchnie jakie zajmują w poszczególnych częściach gór, zagęszczenie i zróżnicowanie bardzo się różnią. Niewątpliwie terenem najbardziej zabagnionym jest Kotlina Orawsko-Nowotarska. Stosunkowo mało siedlisk bagiennych występuje na pogórzach. Poza Kotliną Orawsko-Nowotarską, Bieszczadami i Tatrami (gdzie występują torfowiska większe i bardziej zróżnicowane), na terenie Karpat dominują obiekty o niewielkich powierzchniach, rozproszone wśród innych typów siedlisk (określane jako młaki). Ich charakter i zróżnicowanie zależy głównie od podłoża geologicznego determinującego skład chemiczny wód zasilających torfowiska. Za wyjątkiem torfowisk wysokich, w roślinności opisywanych siedlisk podmokłych trudno zauważyć większe zróżnicowanie geograficzne, które nie wynikałoby z różnorodnych czynników abiotycznych warunkujących ich powstanie. 26. Bagno zwyczajne 61

62 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach 27. Rosiczka okrągłolistna na torfowisku Torfowiska zasadowe (siedlisko 7230) reprezentowane głównie przez tzw. młaki eutroficzne często występują w polskich Karpatach. Są obecne w prawie wszystkich grupach górskich. Wydaje się, że amplituda ekologiczna porastających je zbiorowisk roślinnych jest dość duża. Występują one zarówno na siedliskach nawapiennych, jak i na dominującym w Karpatach fliszu, ale siedlisko to zdecydowanie najlepiej wykształcone jest na wapieniach (Tatry Zachodnie, Pieniny, Pieniński Pas Skałkowy). W rejonach tych, w składzie florystycznym roślinności młak obserwuje się największe bogactwo gatunkowe i największą liczbę roślin z rzędu Caricetalia davallianae. Na obszarach fliszowych, w niektórych miejscach występują młaki równie bogate w gatunki, jednak w większości przypadków są one nieco uboższe. Powodem tego jest niższa, a czasem jedynie śladowa zawartość węglanu wapnia w podłożu i wodach zasilających torfowiska. Torfowiska przejściowe (siedlisko 7140) na większości terenów reprezentowane głównie przez tzw. kwaśne młaki, występują w polskich Karpatach jedynie na rozproszonych stanowiskach. Największe ich zgrupowania znajdują się w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej oraz w Tatrach i na Podtatrzu. W innych częściach Karpat (m.in. Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Gorce, Beskid Wyspowy, Beskid Niski, Bieszczady) pojawiają się rzadko i zwykle zajmują bardzo małe powierzchnie. Zróżnicowanie roślinności torfowisk przejściowych na terenie Karpat zależy przede wszystkim od genezy siedliska oraz wysokości nad poziomem morza. W niższych położeniach górskich, w miejscach gromadzenia się stagnującej wody pochodzącej ze spływów powierzchniowych i opadów (większość karpackich kwaśnych młak) rozwija się zbiorowisko Carici canescentis-agrostietum caninae. Na wysokości regla górnego i wyżej, na analogicznych siedliskach rozwija się nieco uboższy zespół Caricetum nigrae (występuje m.in. w Tatrach, Beskidzie Żywieckim i Beskidzie Śląskim). Inny charakter mają torfowiska przejściowe, które rozwinęły się w miejscu głębszych zbiorników wodnych (tatrzańskie jeziora, duże misy osuwiskowe w różnych częściach Beskidów), w strefach źródliskowych ubogich wód (Kotlina Orawsko-Nowotarska) czy wreszcie w strefie okrajów torfowisk wysokich (Tatry, Kotlina Orawsko-Nowotarska, Bieszczady). Zależnie od lokalnych warunków siedliskowych wykształciły się tu różne zbiorowiska torfowiskowe zaliczane do rzędów Scheuchzerietalia palustris, Caricetalia nigrae, a nawet szuwarowe ze związku Magnocaricion. Czasem w miejscach kontaktu z żyznymi wodami powierzchniowymi wykształcają się zbiorowiska pośrednie, złożone z gatunków typowych dla kwaśnych torfowisk przejściowych oraz eutroficznych młak górskich. Występowanie żywych torfowisk wysokich (siedlisko 7110) w polskich Karpatach ograniczone jest tylko do kilku obszarów. Największe i najliczniejsze obiekty tego typu znajdują się na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Drugi co do wielkości (znacznie mniejszy) kompleks tego siedliska występuje w Bieszczadach (przede wszystkim w dolinie górnego Sanu). Tylko w tych dwu obszarach torfowiska wytwarzają typowe, silnie wypiętrzone kopuły o bardzo dużej miąższości torfu. Siedlisko to rozwinęło się również w Tatrach. Znajdują się tu dość liczne, niewielkie torfowiska wysokie i torfowiska przejściowe z elementami roślinności wysokotorfowiskowej. Na większości torfowisk tatrzańskich brak wyraźnie wykształconych kopuł lub ich wyniesienie ponad otaczający teren jest niewielkie. Siedlisko występuje 62

63 też w innych częściach polskich Karpat, jednak zwykle jest wykształcone fragmentarycznie. Płaty roślinności wysokotorfowiskowej rozwijają się czasem w obrębie torfowisk przejściowych (kwaśnych młak). Obiekty takie mają znikomo małe rozmiary. Występują m.in. w Beskidzie Żywieckim (Pilsko, Romanka, Rysianka), Gorcach (Kiczora), Beskidzie Wyspowym (torfowisko na Łopieniu) i Beskidzie Małym. W obrębie karpackich torfowisk wysokich daje się zauważyć pewne zróżnicowanie regionalne, jednak interpretacja obserwowanych różnic jest dość trudna. W przeciwieństwie do torfowisk orawsko-nowotarskich i tatrzańskich, na torfowiskach bieszczadzkich struktura kępkowo-dolinkowa nie jest wyraźnie widoczna. Nie obserwuje się tu typowych dolinek, a kępki na większości torfowisk są stosunkowo małe i słabo zróżnicowane. Prawdopodobnie obserwowany aktualnie stan torfowisk bieszczadzkich związany jest z ich niewielkimi rozmiarami i dużym wypiętrzeniem oraz degradacją, będąca wynikiem silnej antropopresji w przeszłości. Wyraźne zróżnicowanie regionalne dotyczy porastających torfowiska drzew i krzewów. Sosna drzewokosa Pinus x rhaetica występuje masowo jedynie na torfowiskach orawsko-nowotarskich; torfowiska tatrzańskie porasta zwykle kosodrzewina Pinus mugo. W Bieszczadach na większości torfowisk pojawia się świerk Picea abies, sosna zwyczajna Pinus sylvestris stanowi tu jedynie domieszkę (wyjątkiem jest torfowisko Tarnawa Wyżna). Zdegradowane torfowiska wysokie (siedliska 7120) w Karpatach towarzyszą zwykle większym kompleksom żywych torfowisk wysokich. Występują głównie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i w Bieszczadach. W całości degradacji uległ kompleks torfowisk wysokich w rejonie źródlisk Jasiołki znajdujących się w Beskidzie Niskim. Wśród zdegradowanych torfowisk wysokich daje się zauważyć wyraźne zróżnicowanie zarówno siedliskowe, jak i regionalne. Na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej na potorfiach powstałych w wyniku wyeksploatowania torfu z brzeżnych części kopuł torfowiskowych (wtórne okrajki) rozwija się zwykle zbiorowisko z dominacją wełnianki pochwowatej Eriophorum vaginatum. Zbiorowisko z dominacją wrzosu Calluna vulgaris powstaje na skrajnie przesuszonych kopułach torfowiskowych. W Bieszczadach wrzos pojawia się na torfowiskach stosunkowo rzadko i nie wykazuje właściwości ekspansywnych. Przesuszone kopuły zdominowane są tu przez borówki: czarną Vaccinium myrtillus i bagienną V. uliginosum. W Bieszczadach i w Beskidzie Niskim gatunkiem najbardziej zagrażającym torfowiskom jest trzęślica modra. Roślina ta w pierwszej kolejności pojawia się na okrajkach, następnie wkracza na przylegające do okrajka skłony kopuł, a w stadium końcowym opanowuje całe torfowisko wypierając wszystkie gatunki torfowiskowe. Na torfowiskach orawsko-nowotarskich trzęślica modra Molinia caerulea pojawia się rzadko i jak dotąd nie wykazuje właściwości ekspansywnych. Źródliska wapienne (siedlisko 7220) występują w miejscach wypływów wód o wysokiej zawartości jonów wapniowych, wytrącających się w postaci węglanu wapnia. Na terenie polskich Karpat siedlisko to obserwowano przede wszystkim w Tatrach Zachodnich i tylko tu jest ono typowo wykształcone. Są to obiekty małopowierzchniowe (od kilku do nieco ponad 100 m 2 ), bezpośrednio przylegające do źródeł. Poza Tatrami siedlisko to wykształcone jest jedynie fragmentarycznie, w postaci niewielkich synuzji kalcyfilnych mchów i wątrobowców. Takie zbiorowiska kadłubowe obserwowano w Pieninach Zachodnich, Gorcach, na Pogórzu Cieszyńskim i sporadycznie w innych częściach Karpat. 28. Kwitnąca modrzewnica pospolita 63

64 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach 29. Cietrzew Znaczenie przyrodnicze siedlisk wodno-błotnych Torfowiska akumulują węgiel w postaci torfu, wiążąc część występującego w atmosferze dwutlenku węgla. Są też naturalnymi zbiornikami retencyjnymi. Gromadzą ogromne ilości wód opadowych i wypływających z podziemnych warstw wodonośnych. Zamknięte w torfie zbiorniki wodne kształtują lokalny klimat wpływając na otoczenie. Torfowiska mają też ogromne znaczenie dla nauki, głównie paleobotaniki, która bazuje na materiałach pozyskanych z torfów. Siedliska wodno-błotne mają duże znaczenie dla bioróżnorodności Karpat. Ze względu na specyficzne warunki siedliskowe są one miejscem występowania rzadkich, nieraz skrajnie wyspecjalizowanych gatunków roślin i zwierząt. O ile flora torfowisk alkalicznych zazwyczaj jest bardzo bogata, to torfowiska wysokie i przejściowe są stosunkowo ubogie pod względem liczby zasiedlających je gatunków. Występujące tam fitocenozy złożone są głównie z gatunków rzadkich, dlatego o ich wartości decyduje nie bogactwo, lecz wyjątkowość szaty roślinnej (Koczur 2006). Karpackie torfowiska są miejscem występowania licznych reliktów glacjalnych (Koczur 2009), których najwięcej rośnie na torfowiskach wysokich. Należą tu m.in. gatunki charakterystyczne dla zespołów z klasy Oxycocco-Sphagnetea (modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, turzyca skąpokwiatowa Carex pauciflora, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, bażyna czarna Empetrum nigrum, bagno zwyczajne Ledum palustre, żurawiny drobnoowocowa i błotna Oxycoccus microcarpus, O. palustris, malina moroszka Rubus chamaemorus, a z mchów torfowce, m.in. Sphagnum fuscum, S. imbricatum) oraz typowe dla dolinek torfowiskowych rośliny charakterystyczne dla klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae (turzyca bagienna Carex limosa, rosiczka długolistna Drosera anglica, przygiełka biała Rhynchospora alba, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris). Część z gatunków dolinkowych rośnie również na karpackich torfowiskach przejściowych. Poza nimi, na torfowiskach przejściowych występują inne gatunki reliktowe jak: czermień błotna Calla palustris, turzyca obła Carex diandra, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, wełnianka delikatna Eriophorum gracile. Również na torfowiskach alkalicznych pojawiają się relikty glacjalne (turzyca dwupienna Carex dioica, skrzyp pstry Equisetum variegatum, języczka syberyjska Ligularia sibirica, Paludella squarrosa, Tomenthypnum nitens i inne). Zdecydowana większość z nich, a także wiele innych, to gatunki rzadkie i zagrożone na terenie polskich Karpat (Mirek i Piękoś-Mirkowa 2008). Wiele z gatunków rzadkich na torfowiskach karpackich jest zagrożonych również na terenach nizinnych Polski (Kaźmierczakowa i Zarzycki 2001, Zarzycki i Szeląg 2006). Jeszcze większa jest lista rosnących tu roślin chronionych. Na torfowiskach karpackich rosną również gatunki umieszczone w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, są to: języczka syberyjska Ligularia sibirica i sierpowiec błyszczący Drepanocladus vernicosus. Reliktowe, rzadkie, zagrożone i chronione gatunki roślin bagiennych, w tym gatunki priorytetowe są na terenie polskich Karpat rozmieszczone nierównomiernie. Rosną przede wszystkim tam, gdzie specyficzne warunki siedliskowe pozwoliły na utworzenie dużych kompleksów torfowisk. Najliczniej występują w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, w Tatrach i na Podtatrzu oraz w Bieszczadach. W innych częściach Karpat Polskich rosną tylko na rozproszonych stanowiskach. 64

65 Ze specyficzną roślinnością torfowisk związana jest także charakterystyczna fauna. Szczególnie bogata i wykazująca się dużą odrębnością jest fauna bezkręgowców. Obserwowano tu liczne owady żerujące na roślinach torfowiskowych, takie jak motyle: szlaczkoń torfowiec Colias palaeno i Chlorocysta infuscata. Torfowiska karpackie są także miejscem występowania gatunków umieszczonych w załącznikach II Dyrektywy Siedliskowej i I Dyrektywy Ptasiej. Występują tu m.in.: poczwarówka Geyera Vertigo geyeri, traszka karpacka Triturus montandoni, kumak górski Bombina variegata. W kompleksie torfowisk Orawsko-Nowotarskich występuje m.in.: cietrzew Tetrao tetrix, bocian czarny Ciconia nigra i derkacz Crex crex. się dziewięć torfowisk wysokich o różnej wielkości (od 0,67 12 ha) i różnym stanie zachowania. Niestety, powierzchnia siedlisk wodno-błotnych w polskich Karpatach nie jest stabilna. Zmniejsza się ona w wyniku działań człowieka, m.in. zmian w sposobach i intensywności gospodarowania na górskich łąkach. W wyniku tendencji do zaniedbywania gospodarki rolnej, położone nisko (zwykle w pobliżu wsi) dawne pola orne przekształcane są na intensywnie Fragmentacja siedlisk wodno-błotnych Stanowiska zdecydowanej większości siedlisk podmokłych w Karpatach mają bardzo małe powierzchnie. Dominujące tu tzw. młaki, to niewielkie enklawy torfowisk alkalicznych lub przejściowych rozproszone wśród większych kompleksów łąk, rzadziej tworzące niewielkie śródleśne polany. Z reguły są to obiekty o powierzchni od kilku metrów kwadratowych do kilku arów. Zwykle występują one w dużym rozproszeniu. Największe młaki rzadko przekraczają 3 ha. Jedynie w niektórych rejonach, gdzie panują sprzyjające warunki, obserwuje się większe kompleksy młak złożone z kilku nawet do kilkunastu, różnej wielkości obiektów. Również alkaliczne źródliska to obiekty bardzo małe (nie przekraczające jednego ara), występujące w dużym rozproszeniu. Liczne, stosunkowo blisko siebie położone torfowiska o dużych powierzchniach występują w polskich Karpatach dość rzadko. Przeważają wśród nich torfowiska wysokie. Największe takie zgrupowanie występuje w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Znajduje się tu kilkanaście torfowisk wysokich o powierzchni od kilkudziesięciu do kilkuset ha, liczne torfowiska przejściowe, kilka torfowisk alkalicznych oraz wiele potorfii, w tym część zdolnych do regeneracji. Największe torfowisko wysokie tego regionu Puścizna Wielka, ma powierzchnię około 500 ha. Znacznie mniejsze skupienie torfowisk występuje w Bieszczadach. W granicach Polski, w dolinie górnego Sanu znajduje uprawiane użytki zielone. Znajdujące się wśród nich młaki, dawniej tworzące enklawy użytkowane jako ekstensywne łąki i pastwiska, bywają osuszane w celu uproduktywnienia ich. Równocześnie opuszczane są dawne łąki i pastwiska w obrębie polan reglowych, które położone są stosunkowo wysoko i daleko od siedzib ludzkich. Ulegają one sukcesji w kierunku zbiorowisk leśnych lub są celowo zalesiane. Znajdujące się tam młaki zarastają w sposób naturalny albo są zalesiane wraz z otaczającymi je łąkami. Duże torfowiska znajdujące się w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i w Bieszczadach były do niedawna celowo odwadniane, a na torfowiskach orawsko-nowotarskich eksploatacja torfu trwa do dzisiaj. Efektem tego jest postępująca degradacja torfowisk. Powierzchnia otwartych mszarów gwałtownie zmniejsza się. Ich miejsce zajmują bory bagienne lub inne zbiorowiska typowe dla torfowisk zdegradowanych. 30. Derkacz 65

66 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach 31. Owocująca borówka bagienna 32. Mchy torfowce 33. Kruszczyk błotny Czy sieć Natura 2000 w Karpatach wystarczająco chroni siedliska wodno-błotne? Większość zasobów siedlisk wodno-błotnych na terenie polskich Karpat znajduje się w granicach obszarów Natura 2000, jednak wiele cennych przyrodniczo obiektów pozostaje nadal poza systemami ochronnymi. Sytuacja jest tu zróżnicowana w zależności od typu siedliska. Zdecydowanie najlepiej systemem Natura 2000 objęte są torfowiska wysokie, zarówno żywe, jak i zdegradowane. Prawie wszystkie torfowiska kopu- łowe znajdują się w obrębie obszarów chronionych (głównie objętych siecią Natura 2000). Również większość płatów wykształconych fragmentarycznie znajduje się w granicach sieci. Niestety, samo ustanowienie obszaru Natura 2000 nie chroni tych siedlisk. Na niektórych torfowiskach nadal prowadzona jest nielegalna eksploatacja torfu, co przyczynia się do ich dalszej degradacji. Większość karpackich torfowisk wysokich wymaga ochrony czynnej; w pierwszej kolejności neutralizacji czynnych systemów odwadniających. Prace takie podjęte zostały dopiero w ostatnich latach, m.in. przez Bieszczadzki Park Narodowy na torfowiskach bieszczadzkich oraz przez Nadleśnictwo Nowy Targ na jednym torfowisku Kotliny Orawsko-Nowotarskiej (Bór na Czerwonem), częściowo dzięki Mechanizmowi Finansowania Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Większość torfowisk przejściowych, szczególnie tych najcenniejszych również zgrupowana jest na terenach ostoi Natura Niestety, istnieje szereg niezwykle interesujących obiektów, które znalazły się poza ich granicami. Dotyczy to nie tylko rozproszonych pojedynczych torfowisk z miejsc odległych od obszarów Natura 2000, ale również leżących tuż za ich granicami. Należy tu m.in. kilka ciekawych obiektów z terenu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, w tym torfowisko przejściowe sąsiadujące z Puścizną Wielką, na którym rośnie wełnianka delikatna Eriophorum gracile (Koczur 2007). Podobnie jak w przypadku torfowisk wysokich, wiele z torfowisk przejściowych nadal jest zagrożonych pomimo objęcia systemem Natura Dotyczy to przede wszystkim obiektów o zaburzonych warunkach wodnych, w przeszłości wykorzystywanych jako ubogie łąki i pastwiska. Po zaniechaniu koszenia lub wypasu następuje powolne ich zarastanie. Pomimo, że w większości karpackich obszarów sieci Natura 2000 znajdują się torfowiska alkaliczne i niewątpliwie duża część (prawdopodobnie większość) najciekawszych obiektów znajduje się na ich terenie, jednak nadal wiele przyrodniczo cennych obiektów nie jest objętych ochroną. Dotyczy to przede wszystkim młak na terenie Pogórza Spisko-Gubałowskiego, a także niektórych części Beskidu Niskiego. Również 66

67 w przypadku torfowisk alkalicznych objęcie systemem Natura 2000 nie gwarantuje zachowania ich w dobrym stanie. Większość z obiektów tego typu do swojego trwania wymaga tradycyjnej, ekstensywnej gospodarki łąkarskiej. W związku z powszechną tendencją do zaniechania użytkowania tych siedlisk, wiele z karpackich torfowisk alkalicznych zarasta. Bardzo dobrze funkcjonują jedynie obiekty na terenach tradycyjnie użytkowanych i w parkach narodowych, gdzie na torfowiskach prowadzone są zabiegi ochrony czynnej. Zdecydowana większość źródlisk wapiennych znajduje się na terenie obszarów Natura Poza nimi obserwowano jedynie pojedyncze obiekty. Ponieważ większość zasobów siedliska jest od dawna chroniona, gdyż znajduje się na terenie parków narodowych, są one zabezpieczane przed zniszczeniem. Dzięki temu powierzchnia siedliska jest dość stabilna. Kluczowe obszary dla ochrony siedlisk wodno-błotnych W obrębie polskich Karpat występują tereny o różnym stopniu zabagnienia i zróżnicowania siedlisk podmokłych. W związku z tym można wyróżnić obszary, w których grupują się najcenniejsze, najlepiej zachowane, najbogatsze florystycznie torfowiska i źródliska oraz gdzie zajmują one największe powierzchnie. Dla ochrony karpackich torfowisk wysokich zdecydowanie najważniejszy jest obszar PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie. Występują tu największe i najbogatsze florystycznie torfowiska. Pomimo postępującej degradacji, część z nich jest nadal świetnie zachowana. Oprócz Torfowisk Orawsko-Nowotarskich, należy jeszcze wyróżnić dwa inne obszary kluczowe dla zachowania bioróżnorodności torfowisk wysokich: PLC Bieszczady i PLC Tatry. Torfowiska bieszczadzkie są mniejsze i uboższe florystycznie, jednak nadal obfitują w wiele rzadkich gatunków. Cechuje je duża odrębność wynikająca m.in. ze specyficznego położenia. Torfowiska tatrzańskie, chociaż niewielkie są bardzo dobrze zachowane, świetnie uwodnione i bogate w rzadkie gatunki torfowiskowe. 67

68 34. Kotlina Orawsko- -Nowotarska, widok z okolic Piekielnika Najciekawsze, najlepiej wykształcone torfowiska przejściowe znajdują się w obszarach: PLC Tatry i PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie. Za ważne dla ich ochrony należy uznać również obszary: PLC Bieszczady i PLH Beskid Żywiecki. W Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, Tatrach i Bieszczadach występują nie tylko bardzo dobrze zachowane typowe torfowiska przejściowe, roślinność tego typu wykształciła się również w obrębie naturalnych okrajków torfowisk wysokich. Najciekawsze, najbogatsze florystycznie torfowiska alkaliczne grupują się w obszarach: PLC Tatry i sąsiadujący z nim PLH Polana Biały Potok, PLH Pieniny oraz PLH Małe Pieniny, a także PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, PLH Beskid Żywiecki i PLH Ostoja Gorczańska. Ponieważ siedlisko to w Karpatach jest szeroko rozpowszechnione, również w wielu innych ostojach znajdują się bogate florystycznie, bardzo cenne obiekty tego typu. Dla ochrony alkalicznych źródlisk najważniejszy jest obszar PLC Tatry. Tutaj grupują się praktycznie wszystkie typowo wykształcone obiekty tego typu. Mniejsze znaczenie mają obszary, gdzie obecne są jedynie fragmentarycznie wykształcone mszary źródliskowe PLH Pieniny i PLH Ostoja Gorczańska. Za kluczowe, zdecydowanie najważniejsze dla zachowania większości siedlisk wodno-błotnych w Karpatach należy uznać obszary Natura 2000: PLC Tatry i PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie. W obszarach tych występuje najwięcej cennych obiektów, tam też obserwuje się największe ich zróżnicowanie. 68

69 5.3 Leśne siedliska przyrodnicze Wstęp Karpaty są niezwykle cennym przyrodniczo regionem. Wysoka lesistość oraz niski stopień urbanizacji sprawiają, że przyroda polskich Karpat jest unikatowa w europejskiej skali. Karpackie lasy są przykładem naturalnych ekosystemów, stanowiących siedliska dla bogatej górskiej flory i fauny, w tym licznych gatunków rzadkich i zagrożonych (Głowaciński 2002, Mirek i Piekoś-Mirkowa 2008). Zapewniają łączność terenów niezbędnych do egzystencji dużych ssaków drapieżnych, niedźwiedzia brunatnego, wilka i rysia. Stare dziuplaste drzewa górskich lasów wykorzystywane są przez wiele cennych gatunków ptaków, a martwe i rozkładające się kłody drzew stanowią bazę pokarmową dla rzadkich gatunków chrząszczy (Gutowski i in. 2004). Siedliska leśne mają też ogromne znaczenie dla bilansu hydrologicznego kraju i są naturalnym rezerwuarem wody. Nie do przecenienia jest także ich rola antyerozyjna. Karpackie lasy są użytkowane gospodarczo, przy czym ekologiczne zasady zarządzania pozwalają na zachowanie występujących tu siedlisk przyrodniczych. W regionie alpejskim utworzono 45 obszarów specjalnej ochrony siedlisk Natura 2000, w tym zdecydowana większość ma istotne znaczenie dla ochrony górskich lasów i borów. Mają one chronić jedenaście typów leśnych siedlisk przyrodniczych, z których trzy zostały uznane za priorytetowe. Uwarunkowania przyrodnicze Rozmieszczenie oraz stan karpackich lasów ściśle wiążą się ze zróżnicowaniem warunków środowiska geograficznego. Jest ono widoczne w przebiegu równoleżnikowym, z zachodu na wschód (w kierunku wschodnim rośnie kontynentalizm klimatu) oraz wraz ze zmianą wysokości nad poziomem morza. Prócz tego zaznaczają się różnice w skali lokalnej, na co ma wpływ przede wszystkim wielkość masywu górskiego oraz jego wysokość. Bardzo wyraźne zróżnicowanie warunków siedliskowych, a zwłaszcza klimatycznych, wiąże się z wysokością n.p.m. W wyższych położeniach spada temperatura, wzrasta ilość opadów i wydłuża się okres zalegania pokrywy śnieżnej, a skraca się okres wegetacyjny. Lasy regionu alpejskiego rozmieszczone są na całej długości przebiegającego przez Polskę łańcucha Karpat. Do najbardziej rozpowszechnionych typów lasu należą: buczyny, grądy i górskie łęgi, a także bory świerkowe i jodłowo-świerkowe. Występują tu również leśne siedliska przyrodnicze o ograniczonym zasięgu i niewielkiej powierzchni, których obecność determinują specyficzne cechy podłoża geologicznego lub klimatu. Przykładem tej grupy są związane z podłożem wapiennym reliktowe laski sosnowe lub wykształcające się w warunkach bardzo surowego klimatu, na głazowiskach w górnym reglu i przy górnej granicy lasu, bory limbowo-świerkowe. Większość leśnych siedlisk przyrodniczych regionu alpejskiego pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanie chłodnego (zdecydowana część regla dolnego i większość regla górnego) i chłodnego (regiel górny i strefa górnej granicy lasu). Niższe położenia regla dolnego oraz strefa pogórza leżą w strefie klimatu umiarkowanie ciepłego. W całym reglu dolnym oraz na pogórzu optymalne warunki do rozwoju znajduje żyzna buczyna karpacka (9130). Jest siedliskiem rozpowszechnionym zarówno na głębokich dobrze wykształconych glebach brunatnych, jak i na płytkim i suchym podłożu kamienistych stoków. Występuje również w miejscach bardziej wilgotnych, w rejonach źródliskowych i w otoczeniu drobnych górskich strumyków. Stanowiska eksponowane na działanie erozji wietrznej i wymywane przez mocne opady, gdzie podłoże cechuje się wyższą kwasowością, zajmuje kwaśna buczyna górska (9110). Najrzadsze spośród lasów bukowych, ciepłolubne buczyny storczykowe (9150), związane są z podłożem wapiennym. Występują one na stromych stokach o południowej ekspozycji. Mikroklimat w takich miejscach charakteryzuje się wyższymi temperaturami i dość niskim uwilgotnieniem. Gleby są tam płytkie i silnie szkieletowe. 69

70 35. Górnoreglowe świerczyny w Tatrach Strome zbocza (o nachyleniu ok %), głównie o północnej ekspozycji, dużym zacienieniu i wilgotnym mikroklimacie, to miejsca, gdzie rozwijają się górskie jaworowe lasy zboczowe (9180). Porastają one silnie szkieletowe gleby, z wychodzącym na powierzchnię rumoszem i blokami skalnymi. W wyższych położeniach regla dolnego, na stokach o dużych nachyleniach, a także w terenach źródliskowych optimum do rozwoju znajduje inny typ lasów z dominacją jawora jaworzyny ziołoroślowe (9140). Spośród leśnych siedlisk przyrodniczych Karpat na szczególną uwagę zasługują siedliska dolin rzecznych. Z tymi specyficznymi, kształtowanymi cyklicznymi wezbraniami wody warunkami teras zalewowych rzek i potoków związane są nadrzeczne lasy łęgowe (91E0). Podłoże, na którym się wykształcają, w wyniku ciągłego nanoszenia namułów przez wodę, cechuje się wysoką żyznością. Nieco dalej od koryta rzeki czy potoku, na ciepłych stokach dolin wykształcają się lasy grądowe (9170). Wykazują one szeroką zmienność w zakresie zajmowanych form terenu, rodzajów podłoża, uwilgotnienia i żyzności gleb. Warunki klimatyczne ograniczają występowanie grądów do dolnej granicy regla dolnego. W miejscach, gdzie bezodpływowy charakter terenu sprzyja powstawaniu lokalnych zastoisk wody i zabagnień, spotkać można siedlisko łęgowe związane z wodami stagnującymi górską olszynę bagienną (podtyp siedliska 91E0). W podobnych warunkach topograficznych wykształca się również inne siedlisko ściśle związane z wysokim poziomem stagnujących wód bory bagienne (91D0). Jest ono jednakże związane z glebami kwaśnymi i ubogimi, podczas gdy olszyna bagienna rozwija się na żyznym podłożu lasów liściastych i mieszanych. Z uwagi na priorytetowy status siedlisk bagiennych, warto podkreślić, co decyduje o ich powstawaniu. Jest to przede wszystkim ukształtowanie terenu (lokalne wklęsłości) oraz nieprzepuszczalne podłoże. Niezbędne dla ich rozwoju są takie cechy środowiska, jak: płytko 70

71 występujące zwierciadło wód gruntowych, wyraźna przewaga opadów nad parowaniem w sezonie wegetacyjnym oraz zasilanie podłoża w wodę przez topnienie śniegu. Ostry klimat wyższych położeń górskich, a przede wszystkim związane z wysokością nad poziom morza większe sumy opadów, kształtują charakter zbiorowisk regla górnego. Występują tam głównie górskie bory świerkowe (9410). Dodatkowo, zmienność borów dyktowana jest warunkami glebowymi (zawartość węglanu wapnia). W specyficznych warunkach suchych i dobrze nasłonecznionych przyszczytowych półek skalnych i urwistych zboczy zachowało się siedlisko reliktowych lasków sosnowych (91Q0). Związane jest z podłożem bogatym w wapń. Ogranicza to jego występowanie do dwóch zaledwie lokalizacji w polskich Karpatach Pienin z Pienińskim Pasem Skałkowym i Tatr. Na skalistym podłożu w górnym reglu oraz przy górnej granicy lasu w Tatrach, na urwistych zboczach, występują bory limbowo-świerkowe (9420). Związane są one z podłożem wytworzonym ze skał krystalicznych oraz w mniejszym stopniu z płytkimi, zasobnymi w węglan wapnia glebami. Uwarunkowania antropogeniczne Na charakter karpackich lasów od wieków mocny wpływ wywierała działalność ludzka. Zasiedlanie terenów górskich postępowało dolinami rzecznymi, pierwotnie nie rozprzestrzeniając się poza nie. O intensyfikacji procesów osadniczych można mówić dopiero od XIII w. Wiązało się z nimi wycinanie karpackiej puszczy pod nowe osady oraz ziemię do uprawy. Wpływ wylesień w rejonach górskich nie był jednak początkowo bardzo istotny. Decydowała o tym ograniczona dostępność terenu oraz słaba z reguły przydatność rolnicza podłoża. Wyjątkiem były atrakcyjne dla rolnictwa żyzne utwory glebowe teras zalewowych rzek. Tam też pod silnym wpływem człowieka znalazły się lasy grądowe. Mimo, iż potencjalne siedliska grądu subkontynentalnego zajmują największe powierzchnie na terenie Polski, na skutek wylesień realizowanych na potrzeby rolnictwa i osadnictwa, większość z nich została utracona. Charakter osadnictwa i związany z nim sposób zagospodarowania dolin rzecznych istotnie odcisnął się również na aktualnym zasięgu i stanie nadrzecznych lasów łęgowych. Przeważająca cześć naturalnych lokalizacji lasów łęgowych brzegi karpackich rzek i większych potoków zostały zagospodarowane rolniczo, a w obrębie miejscowości zabudowane lub porośnięte roślinnością na wpół ruderalną. Ponadto, w ostatnich latach zaobserwowano, że w lasach łęgowych coraz częściej i obficiej pojawiają się zawleczone tam inwazyjne obce gatunki roślin zielnych. Szybkość rozprzestrzeniania się gatunków wzdłuż cieku wodnego, a także wyjątkowo dobre warunki edaficzne teras zalewowych predysponują to siedlisko przyrodnicze do uznania go za najbardziej zagrożone przez wkraczanie niepożądanych, obcych składników flory. Kolejną formą oddziaływania człowieka na przyrodę regionu alpejskiego było pasterstwo, rozwijające się w polskich Karpatach od końca XIV w. (Warszyńska 1995). Na terenach górskich nieprzydatnych rolniczo karczowano duże połacie lasu pod pastwiska. Dotyczyło to zarówno dolnoreglowych buczyn w Bieszczadach, jak i borów regla górnego w Beskidach Zachodnich. Miało natomiast ograniczone znaczenie dla siedlisk związanych ze stromymi stokami (ciepłolubnych buczyn, jaworzyn czy reliktowych lasków sosnowych). Wynikało to z trudnych warunków terenowych oraz nieprzydatności gruntów do użytkowania innego niż leśne. Jeśli już jednak działanie miało miejsce, szybko doprowadzało do degradacji wymienionych siedlisk. Po usunięciu drzew następowało wymywanie gleby i odsłanianie litej skały. Jednym z efektów zmniejszania powierzchni zbiorowisk leśnych najwyższych partii gór było obniżanie górnej granicy lasu. Obecnie obserwuje się stopniowe zarastanie polan popasterskich i ponowne zwiększanie areału zajętego przez zbiorowiska leśne i zaroślowe. Pastersko użytkowano nie tylko pastwiska na polanach (powstałych w miejscu wykarczowanych lasów), ale również wypasano bydło i owce w lasach. Miało to wpływ na charakter runa, a także na procesy odnowieniowe drzewostanów. 71

72 72

73 O stanie kompleksów leśnych w wielu lokalizacjach polskich Karpat (szczególnie w Beskidach Zachodnich) w dużej mierze zdecydowała atrakcyjność terenu dla sportów zimowych. Budowa licznych wyciągów narciarskich wraz ze związaną z nimi całą infrastrukturą rekreacyjno usługową zainicjowała w II połowie XX w. nie tylko wylesienia gruntów, ale także wzmożoną presję turystyczną na lasy. Bory bagienne narażone były głównie na negatywne skutki prac melioracyjnych. Prowadzono je w celu odwodnienia terenów eksploatacyjnych torfu oraz poprawy stosunków wodnych na terenach użytkowanych rolniczo. Prace te spowodowały przesuszenie boru bagiennego i przekształcenie go w bór wilgotny i świeży, a zatem całkowitą utratę jego specyfiki. Gospodarka leśna prowadzona współcześnie przez zarządzające większością karpackich lasów Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe zakłada pielęgnację pozaprodukcyjnych funkcji lasów, a przede wszystkim zachowanie ich trwałości i walorów ochronnych (Zarządzenie 11A, 1999). Jednakże jeszcze przez znaczną część XX w. w gospodarowaniu lasami przeważały cele produkcyjne. W wielu miejscach w Beskidach, szczególnie w ich zachodniej części, zakładano obiecujące szybki zysk wielkopowierzchniowe drzewostany świerkowe. Nie zważano przy tym na zróżnicowanie warunków środowiska i potencjalne dla danej lokalizacji zbiorowiska roślinne. Oznaczało to bezpośrednie zniszczenie wielkich połaci takich siedlisk przyrodniczych, jak: buczyny, grądy, bory mieszane czy jaworzyny. W dalszej perspektywie czasu sztucznie założone drzewostany świerkowe zaczęły podlegać szybko rozprzestrzeniającym się chorobom grzybowym i inwazji kornika drukarza. W ostatnich latach obserwuje się masowy rozpad tych wysokoprodukcyjnych, aczkolwiek mocno niestabilnych drzewostanów. Aktualnie negatywny wpływ gospodarki leśnej na siedliska przyrodnicze może polegać na zniekształcaniu ich składu gatunkowego, upraszczaniu struktury wiekowej i budowy, usuwaniu drzew starych i obumierających, a także zubażaniu ekosystemu poprzez eliminację drewna martwego. Przykładem zaburzania właściwego składu gatunkowego może być promowanie buka i jodły w lasach grądowych. Możliwe jest też nieopatrzne włączenie cennego, małopowierzchniowego siedliska w schematyczne czynności zaplanowane dla otaczającego drzewostanu. Postępowanie tego typu wykluczyć może odpowiednie zarządzanie informacją o zasobach cennych siedlisk przyrodniczych. Pewne możliwości pozytywnego wpływu leśnictwa na stan leśnych siedlisk przyrodniczych dają Zasady Hodowli Lasu (Rozwałka 2003). Możliwe jest m.in. zaniechanie lub ograniczenie stosowania rębni w drzewostanach wzrastających w ekstremalnych warunkach, tj. w strefie górnej granicy lasu, na siedliskach boru bagiennego i innych niedostępnych siedliskach bagiennych, na źródliskach i w ich bezpośrednim otoczeniu, na wydmach zagrożonych erozją, na stromych zboczach. Warto jednak zaznaczyć, że duża część karpackich lasów (w tym objętych siecią Natura 2000) to grunty własności prywatnej. Realizacja gospodarki opartej na założeniach utrzymania trwałości lasu również na tych terenach stanowić będzie duże wyzwanie dla zarządzającego obszarem. Rozmieszczenie oraz zróżnicowanie geograficzne i ekologiczne karpackich lasów Najszerzej rozprzestrzenioną formacją roślinną obszarów podgórskich, górskich oraz wyżynnych całej Polski południowej jest żyzna buczyna karpacka (9130). Całkowiy areał siedliska w regionie alpejskim szacuje się na ok. 150 tys. ha. Największe powierzchnie zajmuje ono w Bieszczadach i Górach Słonnych. Ponad połowa powierzchni tamtejszych zbiorowisk to właśnie żyzna buczyna karpacka. Dominuje również w Beskidzie Niskim, Sądeckim oraz w Gorcach. Duże połacie żyznej buczyny pokrywają też północne zbocza Babiej Góry i północną część Pienin. Jej obecność mocno zaznacza się również w zachodniej części Karpat, w Beskidzie Małym, Żywieckim oraz Śląskim. Tam jednak stanowi ona mniejszy udział niż w Karpatach Wschodnich. Siedlisko żyznej buczyny karpackiej wykazuje duże zróżnicowanie wewnętrzne. Wyróżnia się jego odmianę wschodnią i zachodnią, charakterystyczne dla 36. Jaworzyna z języcznikiem zwyczajnym w Beskidzie Wyspowym 73

74 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach danych części Karpat. Poza tym w obrębie zbiorowiska opisano zależne od warunków klimatycznych formy z niższych i wyższych położeń górskich oraz kształtujące się pod wpływem warunków troficznych podzespoły. Odmiany wschodnio- i zachodniokarpacka żyznej buczyny różnią się składem florystycznym roślinności runa i obecnością gatunków związanych z daną częścią Karpat. Dla Karpat Wschodnich są to m.in. żywokost sercowaty Symphytum cordatum i kostrzewa górska Festuca drymeja dla Karpat Zachodnich np. żywokost bulwiasty Symphytum tuberosum. Nieco bogatsza gatunkowo buczyna wschodniokarpacka występuje na wschód od przełęczy Tylickiej (pogranicze Beskidu Niskiego i Sądeckiego), odmiana zachodniokarpacka w pozostałej części Karpat (Matuszkiewicz 2007). Podzespoły buczyny karpackiej przeplatają się ze sobą tworząc mozaikowy układ ściśle związany ze zmiennością podłoża. Dominujący w Karpatach typowy wariant buczyny Dentario glandulosae-fagetum typicum wykształca się na żyznych głębokich glebach brunatnych, zarówno na wilgotniejszych podnóżach łagodnych stoków, jak i na suchych, narażonych na erozję grzbietach. W miejscach o podłożu silnie kamienistym, dość żyznym i wilgotnym panuje rzadki w Karpatach wilgotny podzespół Dentario glandulosae-fagetum lunarietosum. Pojawiają się tam łany miesiącznicy trwałej Lunaria rediviva, zwiększa się znacznie udział jawora w warstwie drzewostanu, zaznacza się domieszka jodły, jesiona, olszy szarej oraz sporadycznie wiązu górskiego. Podzespół ten stoi na pograniczu siedliska żyznej buczyny karpackiej i jaworzyny górskiej. Z kolei w łagodnych dolinach potoków, w otoczeniu wysięków wody na wypłaszczeniach stoków rozwija się najżyźniejszy i najwilgotniejszy podzespół żyznej buczyny wariant czosnkowy Dentario glandulosae-fagetum allietosum ursini. Również w tym podzespole ważną rolę odgrywa jawor. Pojawia się też świerk i miejscami brzost Ulmus glabra. W różnych regionach Karpat opisuje się ponadto szereg podzespołów związanych ze specyficznym układem warunków abiotycznych, ich przykładem może być buczyna ziołoroślowa w strefie górnej granicy lasu w Bieszczadach (Michalik, Szary 1997). Obok żyznej buczyny karpackiej rozległe powierzchnie zajmuje w Karpatach (szczególnie zachodnich) kwaśna buczyna górska. Występuje ona w całej strefie regla dolnego oraz częściowo w strefie pogórza. Siedlisko nie jest zróżnicowane regionalnie, nie wykazuje też wyraźnej zmienności w zasięgu pionowym. Wyróżnia się jedynie podzespoły kwaśnej buczyny górskiej zależne od właściwości podłoża. Na mniej ubogich świeżych glebach niższych i średnich położeń regla dolnego wykształca się wariant typowy Luzulo luzuloidis-fagetum typicum. W warunkach takich dobrze przyrasta i z powodzeniem odnawia się buk, podstawowy gatunek zbiorowiska. Runo tego podzespołu odznacza się wyraźną dominacją kosmatki gajowej Luzula luzuloides, stałą obecnością roślin acydofilnych oraz dużym udziałem gatunków charakterystycznych dla lasów liściastych i mieszanych. Prawie w całej strefie dolnego regla ( m n.p.m.) spotykany jest podzespół trzcinnikowy. Tutaj obok gatunków kwasolubnych i łanowo występującego trzcinnika leśnego Calamagrostis arundinacea słabo zaznacza się obecność gatunków lasów liściastych. Na ubogich, silnie zakwaszonych glebach, głównie na wysokich grzędach rozwija się podzespół borówkowy. Charakteryzuje się on niższą bonitacją buka i większą domieszką takich gatunków, jak: świerk pospolity, brzoza brodawkowata, osika i olsza szara. Warstwa runa jest tu słabiej rozwinięta. Panują w niej: borówka czarna Vaccinium myrtillus z kosmatką gajową Luzula luzuloides. Pojawiają się także inne gatunki acydofilne, jak: podbiałek alpejski Homogyne alpina, konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium i podrzeń żebrowiec Blechnum spicant. Unikatowe w skali Polski jest bieszczadzkie zbiorowisko z kosmatką olbrzymią Luzulo nemorosae-fagetum luzuletosum sylvaticae. Wykształca się ono w wilgotniejszych miejscach wyższych położeń regla dolnego (blisko górnej granicy lasu). Pod niskimi, pokrzywionymi bukami o słabym zwarciu koron rozwija się tutaj bujne wielowarstwowe runo. W niższych położeniach regla dolnego, w miejscach o nieco wyższej wilgotności spotykane są dolnoreglowe lasy jodłowe (podtyp siedliska przyrodniczego 9110). Pod względem trofizmu stoją one na pograniczu między siedliskami buczyn kwaśnych i żyznych. Wykształcają się na mezotroficznych glebach brunatnych kwaśnych. Siedlisko zostało 74

75 opisane w Beskidzie Żywieckim, Gorcach, Pieninach, Beskidzie Sądeckim i Niskim. Kolejnym typem siedliska przyrodniczego, chronionym w sieci Natura 2000 i charakteryzującym się dużym udziałem buka są ciepłolubne buczyny storczykowe (9150). Centrum występowania tych buczyn znajduje się w Alpach, natomiast w polskich Karpatach odnajdujemy je jedynie na izolowanych stanowiskach w Tatrach Zachodnich i Pieninach. W Pieninach wyróżniamy dwa podzespoły: Carici albae-fagetum typicum (jedynie w Pieninach centralnych, cechuje się wyraźną dominacją buka) oraz Carici albae-fagetum abietosum (spotykany jest w całych Pieninach, a w jego drzewostanie przeważa jodła). Siedlisko grądów (9170) osiąga w Karpatach swoją południową granicę występowania, która pokrywa się z dolną granicą piętra regla dolnego. Występuje tutaj jako zespół grądu subkontynentalnego Tilio- Carpinetum. Zbiorowisko wykazuje wyjątkowo duże zróżnicowanie zależne od warunków siedliskowych i regionu występowania. Dzwonko (1986) wyróżnił dwie postaci grądów podgórskich: niżej położoną (w Karpatach Wschodnich występuje ona w przedziale wysokościowym m n.p.m, w Karpatach Zachodnich m n.p.m.), oraz wyżej położoną (Karpaty Wschodnie przedział m n. p.m., na południowych stokach do 650 m n.p.m.; Karpaty Zachodnie m n.p.m.) (Matuszkiewicz 2007). Lasy grądowe występują w północnej części Beskidu Śląskiego i Beskidu Makowskiego (Janikowa Grapa), w Kotlinie Żywieckiej (Góra Grojec), Beskidzie Niskim (płaty na zboczach Wisłoka i Jasiołki), Beskidzie Sądeckim (stoki Góry Mikowej), w Pieninach (rejon Przechodek), w Górach Słonnych (Góra Czulnia, Pasmo Olchowickie) i Bieszczadach (doliny Sanu, Osławy, Wołosatego). Z grupy siedlisk o kodzie 91E0 lasów i zarośli łęgowych występują w regionie alpejskim dwa podtypy związane z wodami płynącymi: podgórski łęg jesio- 37. Kwaśna buczyna w Beskidzie Niskim 75

76 38. Bór górnoreglowy w Gorcach nowy 91E0-5 Carici remotae- Fraxinetum i nadrzeczna olszyna górska 91E0-6 Alnetum incanae zwana też olszynką karpacką. W miejscach stagnowania wody, zabagnieniach i podmokłych otoczeniach źródlisk rozwija się natomiast trzeci podtyp tego siedliska przyrodniczego, górska olszyna bagienna Caltho-Alnetum. Siedlisko 91E0 jest typowe dla niższych położeń górskich. Podgórskie łęgi jesionowe Carici remotae- Fraxinetum koncentrują się głównie u podnóża gór, maksymalnie dochodząc do m n.p.m. (Herbich 2004). Nieco wyżej dochodzi zasięg nadrzecznej olszyny górskiej Alnetum incanae oraz górskiej olszyny bagiennej Caltho-Alnetum (do ok. 900 m n.p.m.). Fragmenty łęgów jesionowych zachowały się w regionie alpejskim w formie płatów położonych wzdłuż szybko płynących rzek i większych potoków. Na obszarze Karpat ich powierzchnia szacowana jest na ok. 5,4 km² (Matuszkiewicz 2007). Siedlisko zlokalizowano m.in. na terasach zalewowych rzek i ich dopływów w Bieszczadach, Górach Słonnych oraz Beskidzie Niskim. Dobrze zachowane płaty znajdują się również w Beskidzie Śląskim (rezerwat Dolina Łańskiego Potoku, obszar źródliskowy potoku Olszówka w gminie Bielsko-Biała). Wymienia się je również wśród siedlisk przyrodniczych Beskidu Żywieckiego. Olszynka karpacka jest zdecydowanie najczęściej występującym podtypem łęgowych siedlisk przyrodniczych w regionie alpejskim. Cechuje się zmiennością w skali Karpat wynikającą z obecności gatunków wschodniokarpackich w zbiorowiskach Bieszczadów oraz Beskidu Niskiego. Wykazuje też zróżnicowanie lokalne, związane z położeniem siedliska w dolinie rzeki czy potoku. Wyróżnia się trzy warianty: wczesne stadium sukcesji z gatunkami wierzb, związane z młodymi aluwiami rzecznymi, wariant typowy oraz dalekie od nurtu rzeki utrwalone zbiorowiska z jaworem. Nadrzeczna olszyna górska występuje w bezpośrednim sąsiedztwie licznych potoków w Bieszczadach (m.in. górnego odcinka Sanu, Wołosatego, Terebowca, Dwernika, Solinki czy 76

77 Osławy) i w Górach Słonnych (olszyny nad Strwiążem w Brzegach Dolnych). W Beskidzie Niskim koncentrują się w obszarze źródliskowym i wzdłuż górnego biegu Jasiołki oraz na znajdującym się w granicach Ostoi Jaśliskiej odcinku Wisłoka. W Beskidzie Sądeckim siedlisko występuje w postaci wąskich przerywanych pasów m.in. wzdłuż Popradu, Kamienicy Nawojowskiej, potoków Muszynka i Roztoka Wielka. W Pieninach olszynkę karpacką zidentyfikowano na aluwiach Grajcarka i jego dopływów, w dolinie Dunajca (poza jego wąskim przełomem), a w Gorcach m.in. w dolinie Kamienicy. W obrębie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, lasy łęgowe zachowały się w dolinie Dunajca i Czarnej Orawy, wzdłuż potoku Jeleśnia oraz fragmentarycznie przy niektórych potokach (Czarna Woda w okolicy Baligówki). Mniejsze płaty opisywane są z Babiej Góry, z Beskidu Żywieckiego, okolic Ujsoł i Jeleśni oraz Beskidu Śląskiego. Rozproszone płaty górskiej olszyny bagiennej położone są pośród leśnych zbiorowisk większości obszarów siedliskowych regionu alpejskiego. Ich obecność potwierdzono m.in. w Górach Słonnych i Bieszczadach, Ostoi Magurskiej (głównie w jej południowej części), Popradzkiej, Gorcach, na Babiej Górze (głównie północnych stokach), w Beskidzie Małym, Śląskim i Żywieckim. Z grupy siedlisk przyrodniczych o kodzie 9180 w Karpatach występują: jaworzyna z języcznikiem zwyczajnym, jaworzyna miesiącznicowa oraz jaworzyna karpacka. Podtyp pierwszy charakteryzuje się obfitym występowaniem objętego ścisłą ochroną prawną języcznika zwyczajnego Phyllitis scolopendrium. Obecność jaworzyny z języcznikiem odnotowano w Pieninach, Beskidzie Niskim i Sądeckim, Bieszczadach Zachodnich oraz na Pogórzu Dynowskim i Strzyżowskim. Karpacka jaworzyna miesiącznicowa jest siedliskiem bardzo rzadkim w skali Polski. Szacuje się, że w Karpatach łączna powierzchnia tego siedliska nie przekracza 1000 ha (Bodziarczyk, Świerkosz 2004), z czego większość przypada na Beskid Śląski i Beskid Niski. Poza tym występuje w Bieszczadach, na Babiej Górze, Beskidzie Sądeckim i Beskidzie Małym. Jaworzyna karpacka związana jest z wyższymi położeniami strefy regla dolnego (optimum wysokościowe ok m n.p.m.). W Bieszczadach tworzyć może górną granicę lasu, sąsiadując z krzywulcowymi buczynami. Ten podtyp jaworzyny stwierdzony został w paśmie Babiej Góry, Beskidzie Żywieckim, Beskidzie Sądeckim, Beskidzie Niskim i Bieszczadach. W kilku zaledwie lokalizacjach regionu alpejskiego występuje rzadkie siedlisko przyrodnicze 9140 jaworzyny ziołoroślowe. Główne zasoby siedliska (ok. 85% ogólnej powierzchni siedliska w Karpatach) znajdują się w Bieszczadach Zachodnich. Jest to wschodniokarpacka odmiana jaworzyny (podtyp siedliska przyrodniczego o kodzie ). Tam koncentruje się ona w rejonie górnej granicy lasu. W pozostałych lokalizacjach (Beskid Żywiecki i Babia Góra) są to wysokie położenia regla dolnego i strefa przejściowa między reglem dolnym a górnym. W Karpatach wyróżniono następujące podtypy borów i lasów bagiennych typowy sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-pinetum, podmokła i bagienna świerczyna górska (kolejno Bazzanio-Piceetum i Sphagno-Piceetum) oraz górskie torfowiska wysokie z sosną drzewokosą i kosodrzewiną Pino mugo-piceetum. Typowy sosnowy bór bagienny jest zbiorowiskiem specyficznym dla nizin, niemniej jednak tworzy zwarty kompleks leśny w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Jest to obszar wododziałowy, z wykształconym oligotroficznym kwaśnym torfem wysokim. Bór bagienny notowany też jest na kilku silnie wypiętrzonych torfowiskach wysokich w Bieszczadach. Z podmokłą świerczyną górską (związana z torfowiskami przejściowymi, źródliskami) zetknąć można się na Babiej Górze, w Tatrach, Beskidzie Żywieckim, Beskidzie Małym oraz Beskidzie Śląskim. Podtyp bagiennej świerczyny górskiej zanotowano w Bieszczadach na obrzeżach kopuł torfowisk wysokich. Górskie torfowiska wysokie z sosną drzewokosą i kosodrzewiną występują w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej oraz w Tatrach. Związane są one z górskimi torfowiskami wysokimi, a ograniczone są zasięgiem występowania sosny drzewokosej oraz kosodrzewiny (piętro subalpejskie). 77

78 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach Górskie bory świerkowe zajmują znaczną powierzchnię w górnej części regla dolnego oraz tworzą niemal w całości regiel górny. Wyróżniamy następujące podtypy: acydofilne bory górnoreglowe, nawapienna świerczyna górnoreglowa oraz dolnoreglowy bór mieszany. Poza klimatem czynnikiem wpływającym na zróżnicowanie geograficzne i ekologiczne borów jest podłoże geologiczne. Dolnoreglowy bór mieszany oraz acydofilne bory górnoreglowe preferują podłoże ubogie w węglan wapnia. Dlatego też porastają one krystaliczną część Tatr oraz Beskidy Zachodnie. Dolnoreglowy bór mieszany występuje w przedziale wysokościowym m n.p.m. Centrum jego występowania to Beskidy Zachodnie (Beskid Śląski i Beskid Żywiecki). Im dalej na wschód, tym mniejszy jest jego zasięg powierzchniowy. Świerczyna nawapienna występuje w Tatrach Zachodnich. Jednym z rzadszych w regionie alpejskim siedlisk przyrodniczych są reliktowe laski sosnowe (91Q0). Występują one jedynie na kilku izolowanych stanowiskach polskich i słowackich Karpat. W Polsce odnotowano jedynie małe płaty w Pieninach Właściwych, paśmie Skalic Nowotarskich, na wychodniach skalnych przełomu Białki pod Krempachami oraz w Tatrach. Siedlisko zajmuje zwykle niewielkie, przyszczytowe partie skał wapiennych i zboczy (grzbiety i półki skalne) o silnym nasłonecznieniu i dużym nachyleniu. W Pieninach występuje w postaci dwóch zbiorowisk: Pinus sylvestris-calamagrostis varia i Pinus sylvestris-carex alba, a w Tatrach tworzy zespół Vario-Pinetum (Pancer-Kotejowa 2009). Unikatowym w skali polskich Karpat siedliskiem przyrodniczym jest bór limbowo-świerkowy, występujący tu jedynie w Tatrach Wysokich. Wykształca się w pasie pomiędzy borem świerkowym, a zaroślami kosodrzewiny, na wysokości ok m n.p.m. Znaczenie przyrodnicze siedlisk leśnych Pomimo postępujących przekształceń środowiska, związanych przede wszystkim z rozwojem sieci dróg oraz udostępnianiu kolejnych terenów dla turystyki masowej, karpackie lasy wciąż pozostają stosunkowo mało zmienione. Ich obecność w całym łańcuchu Karpat jest niezwykle ważna dla zachowania różnorodności biologicznej tego regionu, ma również niebagatelne znaczenie ochronne. Zbiorowiska żyznej buczyny górskiej są ważnym miejscem występowania rzadkich i chronionych roślin m.in. tych szczególnie zagrożonych w skali Europy, jak: obuwika Cypripedium calceolus, widłozębu zielonego Dicranum viride, bezlistu okrywowego Buxbaumia viridis. Ciągłość kompleksów buczyn dolnoreglowych, spore zróżnicowanie warunków, w jakich się rozwijają oraz ograniczona penetracja człowieka zabezpieczają warunki do bytowania wielu gatunków zwierząt. Wysoki stopień naturalności tych zbiorowisk, przejawiający się m.in. dość dużą ilością drewna martwego, stwarza warunki do gniazdowania takich ptaków, jak: bocian czarny Ciconia nigra, puszczyk uralski Strix uralensis i skrajnie rzadki w Polsce orzeł przedni Aquila chrysaetos. Chętnie bytuje tu również jarząbek Bonasa bonasia. Tereny zajęte przez żyzną buczynę karpacką to miejsca o kluczowym znaczeniu wodo- i glebochronnym. Pokrycie gleb górskich roślinnością drzewiastą zabezpiecza stoki przed procesami erozyjnymi. Duże znaczenie wodo- i glebochronne mają także dolnoreglowe lasy jodłowe. Złożona budowa pionowa tego zbiorowiska sprzyja zatrzymywaniu przez las większej ilości opadów. Gęste korony drzew iglastych wyłapują wilgoć z deszczu, śniegu, a także przetaczających się nad lasem mgieł. Woda wolniej dociera do dna lasu, a to nie tylko pozytywnie wpływa na bilans wodny wód całej zlewni, ale także zmniejsza bezpośrednie niebezpieczeństwo wystąpienia erozji stoków. Ponadto rozbudowana warstwa podziemnych części roślin pełni rolę wiążącą i stabilizującą górskie zbocza. Funkcję glebochronną pełnią również ciepłolubne buczyny storczykowe, występujące często na stromych zboczach. Ze zbiorowiskiem tym związane są gatunki osiągające na terenie Polski północny zasięg występowania turzyca biała Carex alba i wiechlina styryjska Poa stiriaca. Charakteryzuje się ono także bogactwem florystycznym i występowaniem rzadkich gatunków m.in. storczyków. Na wysoko położo- 78

79 nych stanowiskach występują tu licznie gatunki niżowe, co znacznie podnosi lokalną różnorodność. Ważną funkcję ochronną pełnią łęgi, a szczególnie ich nadrzeczne formy. Wzrastając w strefie zalewowej, niwelują skutki okresowych wezbrań wody. Obecność roślinności wysokiej w strefie zalewowej zwiększa retencyjność gleb, łagodzi zarówno skutki zalewów, jak i okresów suszy. Umocnione korzeniami drzew i krzewów brzegi mają nieporównywalnie większe szanse na przetrwanie okresów wzmożonych przepływów wody. Jest to szczególnie istotne właśnie w rejonach górskich, gdzie wezbrania wody są bardzo gwałtowne i grożą przede wszystkim obrywaniem skarp nadrzecznych. Znaczenie grądu subkontynentalnego jest niezwykle ważne ze względu na jego duże bogactwo gatunkowe. Występują tu niemal wszystkie grupy systematyczne roślin (wyjątek stanowią wątrobowce) (Matuszkiewicz 2007). Najwyższą różnorodnością biologiczną charakteryzują się drzewostany w starszych klasach wiekowych, wyłączone z użytkowania leśnego. Jest to zbiorowisko leśne o największej zmienności siedlisk w Polsce. Jednymi z najrzadszych siedlisk przyrodniczych w Polsce są górskie i podgórskie jaworzyny i lasy klonowo-lipowe. Jako niezwykle cenny element środowiska przyrodniczego mają status siedlisk priorytetowych w sieci Natura Gatunki tworzące fitocenozę przystosowane są do trudnych warunków siedliskowych. Drzewa zdolne są tworzyć wielopienne, odroślowe formy, zdolne do szybkiego rozwoju drzew na niestabilnym podłożu. Jaworzyny ze względu na zajmowane siedliska pełnią niezwykle ważne funkcje wodo- i glebochronne. Podtyp jaworzyny z języcznikiem zwyczajnym Phyllitis scolopendrium jest głównym zbiorowiskiem, w którym ten chroniony gatunek jest spotykany. Bór bagienny jest naturalnym, klimaksowym zbiorowiskiem dla torfowisk wysokich. Stabilizuje on poziom wody i zapobiegają wypłukiwaniu materii organicznej z torfowisk wysokich. Odwodnienie boru bagiennego powoduje zaburzenie bilansu wodnego torfowisk, które stanowią ważny rezerwuar wody. Górskie torfowiska wysokie z sosną drzewokosą i kosodrzewiną, uznane są za siedlisko przyrodnicze o znaczeniu priorytetowym w sieci Natura Jego znacznie ściśle związane jest ze statusem charakterystycznego gatunku dla tego siedliska, sosny drzewokosej. Jest to gatunek zagrożony, wpisany do Polskiej czerwonej księgi roślin. Degradacja i zanikanie torfowisk powoduje zmniejszenie naturalnych miejsc występowania tego gatunku. Wszystkie podtypy borów można określić jako rzadkie dla południowej Polski. Na siedlisku boru dolnoreglowego, w Beskidzie Śląskim, rośnie niezwykle cenny ekotyp świerka zwany świerkiem istebniańskim. Charakteryzuje się on znaczną odpornością na choroby i czynniki abiotyczne. Nawapienna świerczyna charakteryzuje się dużym bogactwem gatunkowym i stanowi siedlisko dla rzadkich gatunków roślin zielnych. Świerczyny górnoreglowe są optymalnym siedliskiem dla piętra regla górnego. Górskie świerki wykształciły wiele cech morfologicznych i fizjologicznych przystosowujących je do życia w trudniejszych warunkach klimatycznych. Lasy górnoreglowe kształtują górną granicę lasu niezwykle ważnego ekotonu. Można zaryzykować stwierdzenie, iż jest to najbardziej naturalny typ lasu w Polsce. Fragmentacja siedlisk leśnych Pierwotnie lasy zajmowały cały teren Karpat i wraz z dolinami rzecznymi oraz terenami podmokłymi stanowiły naturalne szlaki migracyjne dla gatunków roślin i zwierząt. Wraz z rozwojem osadnictwa siedliska te uległy znacznej fragmentacji, a w ostatnich dziesięcioleciach dodatkowo powstały bariery wręcz uniemożliwiające swobodne przemieszczanie się osobników (sieć dróg szybkiego ruchu, koleje, zapory, tereny zabudowane). Współcześnie zwiększenie fragmentacji leśnych siedlisk przyrodniczych regionu alpejskiego wynika przede wszystkim z realizacji kolejnych inwestycji o charakterze liniowym (budowa nowych dróg) oraz kompleksowych obiektów infrastruktury zimowej, obejmujące całe sąsia- 79

80 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach dujące ze sobą doliny. Fragmentacja siedlisk leśnych powoduje istotny spadek liczebności gatunków, a także zmniejszenie różnorodności genetycznej populacji zwierząt i roślin. Obniża to ich możliwości adaptacyjne (Jędrzejewski, Ławreszuk 2009). Mimo postępującej fragmentacji wciąż można jednak mówić o ciągłości ekologicznej leśnych siedlisk w Karpatach. Dominujące wśród nich siedliska przyrodnicze buczyn (zarówno żyzna buczyna karpacka, jak i kwaśna buczyna górska) występują w formie rozległych, mało pofragmentowanych kompleksów. Otaczając rozmieszczone płatowo, często dużo wrażliwsze na wpływ człowieka siedliska (np. jaworzyny) stanowią dla nich ważną strefę ochronną. Wykorzystanie niżej położonych siedlisk lasów grądowych pod rolnictwo i osadnictwo sprawiło, iż spotykane są one obecnie na niewielkich powierzchniach, sąsiadują m.in. z buczynami, łęgami, borami mieszanymi oraz terenami otwartymi. Występują na stokach dolin rzecznych, często jedynie w tych miejscach, które dla gospodarki okazały się zbyt niedostępne. Nie tworzą więc zwartych, dużych powierzchni. Spotyka się grądy zajmujące większe kompleksy, jednak tylko niewielkie ich fragmenty mają charakter zbliżony do naturalnego. Bory bagienne zajmują największe powierzchnie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej niektóre kompleksy leśne osiągają kilkadziesiąt, a nawet kilkaset hektarów. W pozostałych miejscach w Karpatach zajmują jedynie niewielkie powierzchnie, odpowiadające rozmieszczeniem właściwym im siedliskom. Górskie bory świerkowe tworzą zwarte kompleksy. Na skutek ich obecnej kondycji znaczne powierzchnie drzewostanów świerkowych ulegają rozpadowi. Jest to zjawisko, które jednak można wpisać w mniej lub bardziej naturalną dynamikę tego zbiorowiska. Szereg leśnych siedlisk przyrodniczych ściśle zależy od lokalnego zróżnicowania środowiska abiotycznego (warunków topograficznych, klimatycznych itp.) ciepłolubne buczyny storczykowe związane są z biotopami występującymi punktowo, a nieciągłe występowanie tego siedliska wpisane jest niejako w jego definicję. Podobnym sposobem rozmieszczenia cechują się jaworzyny, małopowierzchniowe siedlisko olszyny bagiennej, reliktowe laski sosnowe i górskie bory modrzewiowo-limbowe. Czy sieć Natura 2000 wystarczająco chroni siedliska leśne? Żyzne buczyny karpackie zidentyfikowano w większości obszarów Natura 2000 regionu alpejskiego (w 27 obszarach z utworzonych 45). Są to przeważnie obszary duże, zabezpieczające rozległe kompleksy leśnych siedlisk przyrodniczych. Siedlisko kwaśnej buczyny górskiej chronione jest w większości obszarów Natura 2000 w Karpatach. Stwierdzona została w 21 karpackich ostojach siedliskowych, na łącznej powierzchni ok. 30 tys. ha. Lasy łęgowe (siedlisko 91E0) występuje w większości obszarów Natura 2000 w regionie alpejskim. Należy do głównych przedmiotów ochrony w tych obszarach, które utworzone zostały dla ochrony siedlisk przyrodniczych zależnych od naturalnego przebiegu koryt rzecznych ( Jasionka, Górny Dunajec, Czarna Orawa ). Główna część zasobów siedliska jest jednak zgromadzona wzdłuż licznych rzek i potoków większych obszarów siedliskowych ( Bieszczady, Góry Słonne, ostoje Beskidu Niskiego, Sądeckiego oraz Gorców, a także Beskidu Śląskiego i Żywieckiego). Ciepłolubne buczyny storczykowe występujące w Pieninach, w większości znajdują się na obszarze Natura 2000 Pieniny, a tym samym w granicach Pienińskiego Parku Narodowego. Podlegają tam ochronie ścisłej. Około 40% powierzchni tego siedliska znajduje się w rękach właścicieli prywatnych. Powierzchnie zanotowane w Tatrach także znajdują się na terenie parku narodowego oraz obszaru Natura 2000 Tatry. Najlepiej zachowane fragmenty grądów objęte zostały w Karpatach ochroną rezerwatową. Istnienie sieci Natura 2000 nie zmieniło stanu grądów, jednak daje podstawy do renaturyzacji zniekształconych płatów. 80

81 Znaczna część powierzchni jaworzyn znajduje się w strefie ochrony ścisłej parków narodowych lub w rezerwatach. Pozostałe w większości są objęte ochroną w obszarach sieci Natura 2000, jednakże nie zawsze ma to bezpośrednie przełożenie na wyłączenie siedlisk jaworzyn z użytkowania leśnego. Sytuacja taka wynika niekiedy z braku wyodrębnianie tego siedliska z sąsiadujących buczyn. Główny kompleks borów bagiennych dzięki utworzeniu obszaru Torfowiska Orawsko-Nowotarskie znalazł się w zasięgu sieci Natura Stwarza to możliwości do poprawy ich stanu i zachowania tego niezwykle cennego siedliska. Znaczne kompleksy górskich borów świerkowych także w większości znalazły się na terenie obszarów naturowych. Sieć Natura 2000 obejmuje również wszystkie płaty górskich borów modrzewiowo-limbowych oraz prawie wszystkie znane lokalizacje siedliska reliktowych lasków sosnowych. Zdecydowana większość zasobów leśnych siedlisk przyrodniczych regionu alpejskiego znajduje się w granicach obszarów sieci Natura Część już teraz chroniona jest ochroną ścisłą bądź częściową w ramach funkcjonujących tam parków narodowych i rezerwatów. Niemniej jednak należy dążyć do tego, by możliwości prawne, jakie wiążę się z ustanowieniem obszaru Natura 2000 były w pełni wykorzystywane dla zachowania siedlisk w odpowiednim stanie ochrony. Ważne jest również zachowanie ostrożności w prowadzeniu gospodarki leśnej i turystycznej na terenach do nich przyległych, m.in. poprzez korzystanie z instrumentu ocen oddziaływania potencjalnych inwestycji na przedmioty ochrony obszaru Natura Kluczowe obszary dla ochrony Dla ochrony kwaśnej buczyny górskiej najważniejsze są obszary chroniące duże połacie tego siedliska. Są to przede wszystkim 3 rozległe obszary województwa śląskiego: Beskid Śląski, Beskid Żywiecki i Beskid Mały, a także Ostoja Popradzka, Bieszczady oraz Góry Słonne. Żyzna buczyna karpacka chroniona jest w większości obszarów Natura 2000 regionu alpejskiego. Najistotniejszym miejscem jej ochrony jest jednakże obszar Bieszczady, gdzie znajduje się ponad 50% karpackich zasobów siedliska w Polsce. Ochronę dużych połaci siedliska zapewniają również ostoje siedliskowe: Góry Słonne, Ostoja Popradzka, Ostoja Magurska, Ostoja Jaśliska: i Ostoja Gorczańska. Niewielkim, aczkolwiek niemal całkowicie pokrytym żyzną buczyną obszarem jest ostoja siedliskowa Kostrza. Ciepłolubne buczyny storczykowe występują głównie w obszarze Pieniny (najlepiej wykształcone płaty w wyższych partiach zboczy przełomu doliny Dunajca i Pienińskiego Potoku). Dobrze zachowane siedliska grądów znajdujemy w Ostoi Popradzkiej (rez. Las Lipowy Obrożyska oraz rezerwat Kłodne nad Dunajcem ). Największa powierzchnię jaworzyny z języcznikiem zwyczajnym znajdujemy w Pieninach Centralnych, w granicach obszaru Pieniny. Szacuje się ją na około 73 ha (Bodziarczyk 2009). W tym niewielkim obszarze Natura 2000 znajduje się 60% całej powierzchni zajmowanej przez ten podtyp w Polsce. Poza Pieninami jaworzyna najczęściej pojawia się w obszarach Ostoja Jaśliska oraz Bieszczady. Karpacka jaworzyna miesiącznicowa największą powierzchnię zajmuje w Ostoi Magurskiej oraz obszarach Bieszczady i Beskid Śląski. Najlepiej wykształcone płaty jaworzyny karpackiej znane są ze stoków Babiej Góry. Dla zachowania jaworzyny ziołoroślowej w pełnej zmienności, w jakiej występuje w regionie alpejskim kluczowe jest znaczenie wszystkich obszarów Natura 2000, w których potwierdzone zostało jej występowanie ( Bieszczady, Babia Góra, Beskid Żywiecki ). Niezmiernie istotne jest zachowanie stosunkowo dużych wschodniokarpackich połaci tego 81

82 5. Analiza spójności sieci Natura 2000 dla wybranych grup siedlisk przyrodniczych w Karpatach 39. Bór górnoreglowy na Policy siedliska, które zlokalizowane są w Bieszczadach. Obszary Babia Góra i Beskid Żywiecki, na terenie których udział siedliska nie jest duży, chronią natomiast odrębny pod względem fizjonomii i składu florystycznego podtyp siedliska (zachodniokarpacką jaworzynę ziołoroślową). Ochronę łęgów nadrzecznych gwarantować ma funkcjonowanie takich obszarów regionu alpejskiego, jak: Dolina Białki, Czarna Orawa, Jasiołka obszary utworzone dla ochrony siedlisk dolin rzecznych i potoków. Ponadto znaczące połacie siedliska (zarówno podtypów związanych z wodą płynącą, jak i bagiennej olszyny górskiej) chroni sieć dużych obszarów siedliskowych, takich jak: Bieszczady, Ostoja Magurska, Ostoja Gorczańska, Ostoja Popradzka, Ostoja Jaśliska, Góry Słonne, Beskid Żywiecki i Beskid Śląski. Dla ochrony borów bagiennych nie do przecenienia jest znaczenie obszaru Natura 2000 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie. Zasadniczym celem jego utworzenia była właśnie ochrona siedlisk torfowiskowych i borów bagiennych. Dla zachowania górskich borów świerkowych najistotniejszymi obszarami jest obszar Natura 2000 Babia Góra oraz Tatry, a także Beskid Śląski i Beskid Żywiecki. Kluczowym obszarem dla ochrony górskich borów limbowo-świerkowych jest jedyna ostoja, w której siedlisko występuje, tj. Tatry. Dla ochrony reliktowych lasków sosnowych liczą się dwa duże obszary siedliskowe: Pieniny i Tatry, a także obszar Dolina Białki, obejmujący fragment pasma Skalic Nowotarskich. Ryc. 9. Rozmieszczenie lasów i borów w regionie alpejskim sieci Natura 2000 w Polsce. 82

83

84 84

85 6 Strategia ochrony gatunków roślin i ich siedlisk Autor Joanna Perzanowska Gatunki przedmioty ochrony W Polsce z regionu alpejskiego znanych jest 13 gatunków roślin zamieszczonych w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Dla ich ochrony powinny być utworzone obszary Natura ROŚLINY NACZYNIOWE 1477 Sasanka słowacka Pulsatilla slavica* 1758 Języczka syberyjska Ligularia sibirica 1898 Ponikło kraińskie Eleocharis carniolica 1902 Obuwik pospolity Cypripedium calceolus 1939 Rzepik szczeciniasty Agrimonia pilosa 2114 Pszonak pieniński Erysimum pieninicum* 4071 Dzwonek piłkowany Campanula serrata * 4090 Warzucha tatrzańska Cochlearia tatrae* 4109 Tojad morawski Aconitum firmum ssp. moravicum 4116 Tocja karpacka Tozzia carpatica MCHY 1386 Bezlist okrywowy Buxbaumia viridis 1381 Widłoząb zielony Dicranum viride 1393 Sierpowiec błyszczący Hamatocaulis vernicosus (Drepanocladus vernicosus) * gatunek priorytetowy Ponadto, w regionie występuje 7 gatunków lub rodzajów z załącznika V Dyrektywy Siedliskowej, które ze względu na ich przydatność gospodarczą mogą być pozyskiwane ze stanu dzikiego, a ich populacje powinny być kontrolowane. Należą do nich: Arnika górska Arnica montana Bylica skalna Artemisia eriantha Chrobotki Cladonia subgenus Cladina Śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis Bielistka siwa Leucobryum glaucum Widłaki Lycopodium spp.(widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, widłak goździsty L. clavatum oraz takie, które w wyniku rewizji taksonomicznej zostały przeniesione z rodzaju Lycopodium do rodzajów: Lycopodiella, Diphasiastrum, Huperzia: widłaczek torfowy Lycopodiella inundata, widlicz alpejski Diphasiastrum alpinum, widlicz spłaszczony D. complanatum, widlicz Isslera D. issleri, wroniec widlasty Hupersia selago) oraz torfowce Sphagnum spp. Gatunki roślin umieszczone w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej reprezentują taksony rzadkie lub zagrożone w skali Europy. Wdrożenie ich ochrony w całym areale występowania warunkuje utrzymanie tych roślin jako składnika flory naszego kontynentu. Są wśród nich endemity, czyli gatunki o silnie ograniczonym zasięgu występowania, unikalne dla danego miejsca albo regionu, nie występujące w naturze nigdzie więcej oraz gatunki zakwalifikowane przez IUCN jako krytycznie zagrożone, zagrożone lub narażone na wyginięcie. Gatunki te są często ściśle związane z siedliskami w szybkim tempie ulegającymi degradacji bądź zanikowi, jak: młaki, torfowiska, murawy oraz pewne typy łąk. Pozostałe gatunki reprezentują siedliska naskalne, wysokogórskie i leśne. Wymienione gatunki zostały objęte w Polsce prawną ochroną gatunkową, a znaczna część ich stanowisk znajduje się na terenach podlegających ochronie w formie parków narodowych i rezerwatów przyrody. Rozmieszczenie Gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej na ogół mają w Karpatach polskich od jednego (języcz- 40. Szafran spiski zwany krokusem 85

86 6. Strategia ochrony gatunków roślin i ich siedlisk ka syberyjska, sasanka słowacka, sierpowiec błyszczący) do kilku stanowisk, a jeśli jest ich więcej, to ograniczone są do pojedynczych pasm górskich (warzucha tatrzańska, pszonak pieniński). Tylko nieliczne znane są z większej liczby (3-4) pasm, jak: obuwik pospolity, tojad morawski, tocja karpacka, dzwonek piłkowany, bezlist okrywowy i widłoząb zielony. Stanowiska części gatunków wykazują związek z położeniem we wschodniej lub zachodniej części Karpat, gdzie znajdują się ich najmocniejsze populacje. Należą do nich odpowiednio: ponikło kraińskie, rzepik szczeciniasty i tojad morawski. Niektóre, np. tocja karpacka i dzwonek piłkowany, charakteryzują się dysjunkcją w rozmieszczeniu znane są z Bieszczad na wschodzie oraz Beskidów Śląskiego i Żywieckiego na zachodzie. Zasoby populacji gatunków roślin Z wyjątkiem dzwonka piłkowanego, który ma znanych blisko 200 stanowisk w regionie alpejskim, choć grupujących się tylko w 4 pasmach górskich, pozostałych 12 gatunków potwierdzonych zostało na około stanowiskach. Także liczebność tych gatunków jest niewielka i waha się od zaledwie (kilkunastu) kilkudziesięciu do maksymalnie kilkuset osobników na stanowisku. Są one niewątpliwie jednymi z najrzadszych elementów flory polskiej części Karpat, dlatego powinny zostać otoczone szczególną opieką. Przemawia za tym także fakt obserwowanego zmniejszania się liczby stanowisk tych gatunków, szczególnie w przypadku mchów: sierpowca błyszczącego aktualnie potwierdzonego już tylko na jednym miejscu w regionie oraz zaniku jedynego znanego stanowiska parzęchlinu długoszczeciniastego Meesia longiseta. Nie istnieją także pojedyncze, izolowane stanowiska obuwika pospolitego, w tym wysunięte najdalej na wschód w okolicach Leska, czego efektem jest przesunięcie wschodniej granicy jego zasięgu aż do Pienin. Z drugiej strony intensywne prace badawcze ostatnich lat pozwoliły na odkrycie licznych, nowych stanowisk omawianych gatunków, w tym takich, które istotnie rozszerzyły dotychczas znany ich zasięg (bezlist okrywowy, rzepik szczeciniasty, tojad morawski, ponikło kraińskie) lub dostarczyły danych o liczebności populacji uważanych dotąd za bardzo nieliczne, jak np. dzwonek piłkowany na zachodzie zasięgu, czy tocja karpacka. W przypadku pojedynczych gatunków mamy być może do czynienia nawet z ich ekspansją (rzepik szczeciniasty, ponikło kraińskie), na co wskazuje fakt odnajdywania w ostatnich latach licznych, nowych stanowisk. Nie można jednak wykluczyć, że w części przypadków wynika to ze słabej penetracji terenu lub też gatunków tych nie rozpoznali mniej doświadczeni botanicy. Program ochrony Wobec wszystkich gatunków, a zwłaszcza tych charakteryzujących się nierównomiernym rozkładem przestrzennym populacji w Karpatach, zasadniczym celem ochrony jest dbałość o zachowanie ich dotychczasowego zasięgu i o utrzymanie w dłuższej perspektywie czasowej rozproszonych stanowisk z niewielkimi populacjami, najbardziej narażonymi na wyginięcie. Większość populacji omawianych gatunków występuje na izolowanych stanowiskach lub w rozproszeniu, w obrębie pojedynczego pasma górskiego. Z tego względu, planowany sposób ochrony gatunku musi odnosić się do poszczególnych stanowisk. Celem ochrony gatunku zarówno w regionie alpejskim, jak i w obrębie obszarów Natura 2000, musi być utrzymanie znanych, aktualnych jego stanowisk, zarówno pod względem liczebności populacji gatunku chronionego, jak i stanu jego siedliska. Nie ma tu natomiast zastosowania próba utrzymania możliwości kontaktu z innymi populacjami, czyli powstawanie klasycznych korytarzy ekologicznych. Wyjątkiem są pojedyncze gatunki tworzące rozproszone populacje w obrębie poszczególnych pasm górskich. W tym przypadku, strategia ochrony powinna zakładać utrzymanie w odpowiednim stanie pewnego procentu właściwych dla gatunku siedlisk w obrębie obszaru. Procent ten zależeć będzie od rodzaju siedliska, częstości jego występowania i zajmowanej powierzchni w obszarze. W zależności od wymagań ekologicznych gatunku, cel ten może i powinien się pokrywać z ochroną siedlisk przyrodniczych 86

87 w obszarze, jak np. ochrona młak i torfowisk oraz sierpowca błyszczącego, łąk konietlicowych 6520 i dzwonka piłkowanego, itp. Obecnie nic nie wskazuje na to, aby czynnikiem ograniczającym występowanie gatunków roślin z załączników Dyrektywy Siedliskowej był brak odpowiednich siedlisk w regionie alpejskim. Zachowanie znanych stanowisk wymaga na ogół podejmowania działań ochrony czynnej. Wynika to z faktu, że większość chronionych tu gatunków z załącznika II DS jest związana z siedliskami półnaturalnymi, a przynajmniej pozostającymi od dawna pod wpływem działalności ludzkiej. Spadek pogłowia bydła i owiec w regionie, a także zmniejszenie zapotrzebowania na siano oraz zawieszenie działalności rolnej na najmniej żyznych gruntach położonych w wyższych położeniach, w miejscach o utrudnionym dojeździe, skutkuje spadkiem intensywności użytkowania terenu. Jest to bezpośrednia przyczyna powszechnego przyspieszenia lub uruchomienia procesu sukcesji. Stanowi ona zagrożenie dla wszystkich gatunków o znacznych wymaganiach świetlnych lub słabszych w konkurencji z wysokimi bylinami czy krzewami. Dobór odpowiednich zabiegów ochronnych, a przede wszystkim właściwego sposobu użytkowania terenu, zależy od lokalnych uwarunkowań, wymagań ekologicznych gatunku, stadium sukcesji zbiorowiska i musi być dokonany indywidualnie dla każdego ze stanowisk. Wobec gatunków leśnych można założyć, że ich siedlisko jako całość jest chronione poprzez programy ochrony lasu (zwykle ich siedliska są tożsame z siedliskami przyrodniczymi). Niemniej jednak, w wypadku niektórych gatunków, zwłaszcza mchów (bezlist okrywowy, widłoząb zielony), konieczne mogą być działania ochrony aktywnej. Będą one polegać m.in. na zwiększeniu dostępu światła do dna lasu, pozostawianiu powalonych drzew czy podniesieniu wilgotności podłoża w konkretnym miejscu. Ponadto, należy oznaczyć stanowiska tych słabo zauwa- 41. Wełnianka pochwowata nad stawkami na Hali Gąsienicowej 87

88 6. Strategia ochrony gatunków roślin i ich siedlisk Istotnym elementem ochrony gatunków roślin jest ochrona ex situ realizowana głównie poprzez przechowywanie ich nasion w bankach nasion oraz uprawę w ogrodach botanicznych. Pozwoli ona na wzmocnienie populacji naturalnych w razie zniszczenia stanowisk lub osłabienia populacji w efekcie losowych przypadków. Działania takie powinny być prowadzone przez poszczególne parki narodowe i Górski Ogród Botaniczny Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Zakopanem. Aktualnie, z wyjątkiem języczki syberyjskiej i lokalnie pszonaka pienińskiego, nie proponuje się aktywnego zasilania populacji naturalnych osobnikami pochodzącymi z hodowli. Nie przewiduje się też wdrożenia programów restytucji gatunków na ich dawnych stanowiskach. Uprawy ogrodowe powinny być natomiast źródłem materiału dla ewentualnych kolekcji zielnikowych, chroniąc w ten sposób populacje na stanowiskach naturalnych, których uszczuplenie przez zbiór okazów mogłoby zagrażać ich trwałości. Wszystkie gatunki należy objąć monitoringiem prowadzonym najlepiej w okresach 3-letnich, a jego wyniki powinny służyć do modyfikacji planów działań ochronnych na poszczególnych stanowiskach. Dla niektórych gatunków, takich jak: tocja karpacka, tojad morawski, gatunki mchów, zalecane jest wdrożenie projektów badań ich autekologii, co pozwoli w przyszłości na właściwe zaplanowanie i wykonanie działań ochrony ex situ. 42. Bezlist okrywowy 43. Języczka syberyjska 44. Dzwonek piłkowany żalnych i rozpoznawalnych gatunków oraz być może stworzyć dla nich strefy ochronne, w celu zabezpieczenia przed przypadkowym zniszczeniem w trakcie standardowych prac leśnych. Najmniej zagrożone, a zatem wymagające jedynie ochrony biernej, są gatunki wysokogórskie i naskalne (warzucha tatrzańska, sasanka słowacka). Ich siedliska są najbardziej stabilne, jak również presja ze strony człowieka jest wobec nich najsłabsza. Bardzo małe jest też niebezpieczeństwo przypadkowego zniszczenia ich stanowisk. Gatunki z załącznika V Dyrektywy Siedliskowej i ich ochrona Gatunki z załącznika V Dyrektywy Siedliskowej z założenia stanowią grupę gatunków przydatnych gospodarczo i z tego względu mogą być pozyskiwane ze stanu dzikiego, a ich populacje powinny być kontrolowane. W Polsce większość z nich od dawna była objęta częściową ochroną prawną. Rzadkość występowania i rozmieszczenie (głównie tereny parków narodowych) kilku z nich eliminują je jako podlegające wykorzystaniu gospodarczemu w regionie alpejskim. Dotyczy to takich gatunków jak: arnika górska (Bieszczady), bylica skalna (Tatry) oraz rzadkie, w tym wysokogórskie, gatunki widłaków Lycopodium 88

89 spp: widlicz alpejski, widlicz spłaszczony, widlicz Isslera (Babia Góra). Znacznie szerzej rozmieszczone są pozostałe gatunki, a ich stanowiska leżą zarówno na obszarach objętych ochroną, jak i poza nimi. Część z nich, jak chrobotki, bielistka, torfowce, niektóre widłaki są wręcz pospolite w tym regionie lub przynajmniej częste, jak śnieżyczka przebiśnieg. Istotne zagrożenie dotyczy jedynie torfowców. Zapotrzebowanie na surowiec uzyskiwany z wysuszonych roślin jest duże, zarówno w ogrodnictwie, jak i w przemyśle. Problem stanowi trudność oznaczenia poszczególnych gatunków (konieczny jest specjalista), a uzyskanie zgody na pozyskanie torfowców na określonym terenie oznacza nieselektywne pobieranie materiału roślinnego, zawierającego obok pospolitych gatunków także te najrzadsze. Największe nagromadzenie zbiorowisk torfowców występuje w regionie alpejskim na obszarach Natura 2000: Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, Tatry (TPN), Bieszczady (BdPN), a dodatkowo współtworzą one siedliska przyrodnicze chronione prawnie: 7110, 7120, 7140, 7230, 91D0. Ochrona torfowców może więc przebiegać kilkutorowo: na obszarach chronionych w postaci parków narodowych i rezerwatów podlegać mogą całkowitej ochronie, w obszarach Natura 2000, gdzie przedmiotem ochrony są siedliska torfowiskowe w miejscach ich występowania, a na pozostałym terenie pozyskanie może być regulowane wydawanymi zezwoleniami na ich zbiór przez właściwą miejscowo Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska. W niniejszym opracowaniu dla gatunków z załącznika V Dyrektywy Siedliskowej nie będą opracowywane indywidualne strategie, ponieważ ich ochrona nie wymaga tworzenia obszarów Natura

90 90

91 7 Strategia ochrony gatunków zwierząt i ich siedlisk Autorzy Małgorzata Makomaska-Juchiewicz, Grzegorz Cierlik Gatunki przedmioty ochrony W Polsce z regionu alpejskiego wykazywane są 42 gatunki zwierząt z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, których siedliska wymagają ochrony w formie obszarów Natura BEZKRĘGOWCE Ważki 4045 Coenagrion ornatum łątka ozdobna (występowanie niepewne) 1042 Leucorrhinia pectoralis zalotka większa Motyle *1078 Callimorpha quadripunctaria krasopani hera 1060 Lycaena dispar czerwończyk nieparek 1061 Maculinea nausithous modraszek nausitous 1059 Maculinea teleius modraszek telejus Chrząszcze 4014 Carabus variolosus biegacz urozmaicony 9001 Carabus zawadzkii biegacz Zawadzkiego 1088 Cerambyx cerdo kozioróg dębosz (występowanie niepewne) 1086 Cucujus cinnaberinus zgniotek cynobrowy *1084 Osmoderma eremita pachnica dębowa (występowanie niepewne) *4024 Pseudogaurotina excellens sichrawa karpacka 4026 Rhysodes sulcatus zagłębek bruzdkowany *1087 Rosalia alpina nadobnica alpejska Mięczaki 1032 Unio crassus skójka gruboskorupowa 1014 Vertigo angustior poczwarówka zwężona 1013 Vertigo geyeri poczwarówka Geyera KRĘGOWCE (bez ptaków) Ryby i krągłouste 1098 Eudontomyzon mariae minóg ukraiński 1096 Lampetra planeri minóg strumieniowy 1138 Barbus meridionalis petenyi brzanka 1130 Aspius aspius boleń 1149 Cobitis taenia koza 1146 Sabanejewia aurata koza złotawa 1163 Cottus gobio głowacz białopłetwy Płazy 1166 Triturus cristatus traszka grzebieniasta 2001 Triturus montandoni traszka karpacka 1193 Bombina variegata kumak górski Ssaki 1303 Rhinolophus hipposideros podkowiec mały 1321 Myotis emarginatus nocek orzęsiony 1323 Myotis bechsteinii nocek Bechsteina 1324 Myotis myotis nocek duży 1308 Barbastella barbastellus mopek *4003 Marmota marmota świstak tatrzański 1337 Castor fiber bóbr europejski *2612 Microtus tatricus darniówka tatrzańska *1352 Canis lupus wilk *1354 Ursus arctos niedźwiedź brunatny 1355 Lutra lutra wydra 1361 Lynx lynx ryś eurazjatycki *2647 Bison bonasus żubr *4006 Rupicapra rupicapra tatrica kozica tatrzańska * gatunek priorytetowy PTAKI W obszarach Natura 2000 w regionie alpejskim zostało wykazane 45 gatunków ptaków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej, których siedliska wymagają ochrony w formie obszarów Natura W przypadku 15 gatunków, ich występowanie w obszarach Natura 2000 w Karpatach, należy uznać za nieistotne w skali regionu biogeograficznego alpejskiego. 45. Kumak górski 91

92 7. Strategia ochrony gatunków zwierząt i ich siedlisk 46. Czerwończyk nieparek A104 Bonasa bonasia jarząbek A409 Tetrao tetrix cietrzew A108 Tetrao urogallus głuszec A030 Ciconia nigra bocian czarny A089 Aquila pomarina orlik krzykliwy A091 Aquila chrysaetos orzeł przedni A103 Falco peregrinus sokół wędrowny A122 Crex crex derkacz A215 Bubo bubo puchacz A217 Glaucidium passerinum sóweczka A220 Strix uralensis puszczyk uralski A223 Aegolius funereus włochatka A239 Dendrocopos leucotos dzięcioł białogrzbiety A241 Picoides tridactylus dzięcioł trójpalczasty A320 Ficedula parva muchołówka mała Bezkręgowce Aktualnie potwierdzone jest występowanie w Karpatach 14 gatunków bezkręgowców umieszczonych na załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, a w związku z tym wymagających ochrony w sieci Natura Wśród nich są 3 gatunki mięczaków, 1 gatunek ważki, 4 gatunki motyli i 6 gatunków chrząszczy. Wszystkie podlegają w Polsce ochronie prawnej, a znaczna część ich stanowisk znajduje się na terenach objętych ochroną w formie parków narodowych i rezerwatów przyrody. W tej grupie gatunków jest jeden endemit karpacki oraz 5 gatunków zakwalifikowanych zgodnie z kryteriami Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) jako krytycznie zagrożone, zagrożone lub narażone na wyginięcie w Polsce. Są to gatunki związane z siedliskami, które w szybkim tempie ulegają degradacji bądź zanikowi, jak lasy o charakterze naturalnym z dużą ilością martwego drewna, siedliska podmokłe czy siedliska półnaturalne. Obszary Natura 2000 w Karpatach mają największe znaczenie dla ochrony endemicznej sichrawy karpackiej, nadobnicy alpejskiej i poczwarówki Geyera gatunków nie występujących aktualnie w Polsce nigdzie indziej poza tym regionem. Niepewne jest występowanie w Karpatach 1 gatunku ważki i 2 gatunków chrząszczy. Potrzebne są badania inwentaryzacyjne i określenie ich stanu ochrony. Potwierdzenia wymaga też występowanie szarańczaka Isophya stysi, gatunku który nie figuruje na liście referencyjnej gatunków Natura 2000 dla Polski, a który był wykazywany z Bieszczadów. Rozmieszczenie i zasoby Gatunki bezkręgowców z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej to w większości gatunki rzadkie lub skrajnie rzadkie w Karpatach. Niektóre podawane są tylko z pojedynczych lub co najwyżej kilku stanowisk, jak np.: łątka ozdobna, poczwarówka Geyera, zagłębek bruzdkowany, zgniotek cynobrowy czy biegacz Zawadzkiego. Niewiele stanowisk mają w Karpatach ważka zalotka większa czy motyle modraszki: nausitous i telejus, które występują tu na skraju zasięgu geograficznego (ich główny zasięg leży poza Karpatami). Z kilkunastu stanowisk znana jest krasopani hera i poczwarówka zwężona. Stanowiska nadobnicy alpejskiej i sichrawy karpackiej, choć liczniejsze, koncentrują się w kilku zaledwie karpackich obszarach Natura Prawie wszystkie gatunki bezkręgowców stwierdzane są z reguły w niskiej liczebności, w skrajnych przypadkach są to pojedyncze osobniki. Należy podkreślić, że rozmieszczenie większości gatunków bezkręgowców jest jeszcze słabo rozpoznane i badania inwentaryzacyjne powinny przynieść odkrycie wielu nowych stanowisk. 92

93 Program ochrony Celem ochrony gatunków w Karpatach jest utrzymanie ich aktualnego zasięgu występowania, istniejących stanowisk, a także potencjalnych siedlisk. Działania ochronne powinny skupiać się na eliminacji bądź ograniczaniu istniejących, negatywnych oddziaływań na siedliska i na same gatunki. W Karpatach, z uwagi na dużą liczbę parków narodowych i rezerwatów przyrody, ułatwiona jest ochrona gatunków związanych z siedliskami o stosunkowo naturalnym charakterze, zwłaszcza leśnymi, które nie podlegają szybkim zmianom sukcesyjnym. W przypadku stanowisk gatunków objętych takimi formami ochrony z reguły wystarczająca jest dotychczas stosowana ochrona bierna. Dotyczy to np. leśnych chrząszczy saproksylicznych. Natomiast utrzymanie siedlisk takich gatunków poza terenami chronionymi, tj. w lasach użytkowanych gospodarczo, wymaga prowadzenia gospodarki leśnej w sposób sprzyjający ochronie, m.in. niezbędne jest pozostawianie części martwych drzew do ich całkowitego rozkładu, aby zapewnić chrząszczom materiał lęgowy. Dla ochrony nadobnicy alpejskiej ważne jest także, aby nie pozostawiać w lesie drewna bukowego ściętego zimą na okres letni, a jeśli już do tego dojdzie, nie uprzątać go. Sągi drewna działają w przypadku tego gatunku jak pułapka. Gatunki higrofilnych bezkręgowców wymagają utrzymania dotychczasowych warunków wodnych w środowisku ich występowania, aby nie doszło do zaniku drobnych, izolowanych siedlisk, takich jak: młaki i inne drobne podmokłości, stawki, niewielkie strumienie i ich rozlewiska. Dla gatunków związanych z półnaturalnymi siedliskami łąkowymi zagrożeniem jest zaniechanie użytkowania i osuszanie tych siedlisk, uruchamiające proces naturalnej sukcesji i prowadzące do ich zarastania. Dla zachowania takich siedlisk konieczne jest utrzymanie ekstensywnego użytkowania kośnego lub pasterskiego oraz w razie potrzeby usuwanie podrostu drzew i krzewów. Wskazane byłoby obejmowanie najsilniejszych stanowisk bezkręgowców ochroną rezerwatową lub ochroną w formie użytków ekologicznych czy pomników przyrody. Niektóre gatunki o atrakcyjnym wyglądzie i dużych rozmiarach ciała, a więc łatwiejsze w identyfikacji (jak np. nadobnica alpejska, sichrawa karpacka, biegacz urozmaicony) zagrożone są wyłapywaniem przez kolekcjonerów. Zapobieganie takiemu procederowi jest możliwe praktycznie tylko na terenach parków narodowych. Ważnym zadaniem w ochronie bezkręgowców z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej powinny być starania o utrzymanie nie tylko aktualnie zasiedlonych, znanych stanowisk, ale także potencjalnych siedlisk, ponieważ występowanie większości z tych gatunków jest bardzo słabo rozpoznane (obecność gatunków o skrytym trybie życia niełatwo stwierdzić) i ich rzeczywiste rozsiedlenie jest najprawdopodobniej szersze niż aktualnie podawane. Niezależnie od dalszych badań inwentaryzacyjnych, wszystkie gatunki powinny być objęte monitoringiem. Wyniki monitoringu będą podstawą do podejmowania ewentualnych działań ochronnych na objętych nim stanowiskach lub będą służyć modyfikacji już podjętych działań. Badań podstawowych wymagają gatunki o słabo poznanych wymaganiach siedliskowych, jak np. biegacz Zawadzkiego czy krasopani hera. Kręgowce (bez ptaków) W Karpatach występują 23 gatunki kręgowców, wymagające ochrony w formie obszarów Natura 2000, w tym 13 gatunków ssaków (5 nietoperzy, 3 gryzonie, 4 drapieżne i 2 kopytne), 3 gatunki płazów, 5 gatunków ryb i 2 gatunki minogów. Znaczna część z nich należy do gatunków zagrożonych w kraju, opisanych w Polskiej czerwonej księdze zwierząt. Wszystkie podlegają ochronie prawnej, a wiele miejsc ich występowania w Karpatach znajduje się na terenach objętych ochroną w formie parków narodowych i rezerwatów przyrody. Dla pięciu z tych gatunków Karpaty są jedynym miejscem występowania w Polsce. Są to: świstak i kozica reprezentujące tatrzań- 93

94 7. Strategia ochrony gatunków zwierząt i ich siedlisk 47. Kolonia rozrodcza nocków orzęsionych skie podgatunki, niedźwiedź brunatny, darniówka tatrzańska i traszka karpacka. Dwa ostatnie to karpackie endemity. Obszary Natura 2000 w Karpatach mają największe znaczenie dla ochrony tych pięciu gatunków kręgowców, a także dla rysia i wilka oraz dla kumaka górskiego i brzanki, dla których Karpaty są centrum występowania w Polsce. Wymienione gatunki są związane głównie z siedliskami o charakterze leśnym lub wysokogórskim. Rozmieszczenie i zasoby Wiele gatunków kręgowców z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej ma bardzo szerokie rozmieszczenie w Karpatach, a ich zasięgi obejmują praktycznie cały region. Z ssaków należą tu wszystkie duże drapieżne, wydra, bóbr, nocek duży, a z płazów kumak górski i traszka karpacka. Natomiast traszka grzebieniasta jest stosunkowo rzadka; górna granica jej pionowego zasięgu przebiega na wysokości około 800 m n.p.m. Z gatunków ryb szerokie rozmieszczenie w Karpatach mają tylko głowacz białopłetwy i brzanka. Występowanie kilku gatunków związanych z siedliskami wysokogórskimi jest ograniczone do pojedynczych obszarów. Gatunki o charakterze alpejskim: kozica i świstak występują wyłącznie w Tatrach, a darniówka tatrzańska w Tatrach, na Babiej Górze i na Pilsku. Wiedza o rozmieszczeniu i zasobach niektórych gatunków kręgowców jest bardzo słaba. Dotyczy to przede wszystkim nietoperzy: nocka Bechsteina i mopka oraz większości ryb, za wyjątkiem brzanki i głowacza białopłetwego. Szacunkowe dane o liczebności dużych ssaków drapieżnych, żubra, kozicy i świstaka, a także nietoperzy: podkowca małego, nocka dużego i nocka orzęsionego w schronieniach zimowych i/lub letnich, wskazują, że ich populacje w Karpatach są stabilne lub z lekką tendencją wzrostową. W przypadku ryb brak wiarygodnych szacunków, ale dla pewnych gatunków (brzanka, głowacz białopłetwy) istnieją dane świadczące o spadkowych trendach w części lokalnych populacji. Program ochrony Ogólnym celem ochrony gatunków kręgowców Natura 2000 w Karpatach jest utrzymanie aktualnego zasięgu ich występowania i zasobów oraz utrzymanie lub poprawa stanu ich siedlisk. Z uwagi na szerokie rozmieszczenie wielu gatunków ważna jest ochrona ich siedlisk zarówno w obszarach Natura 2000, jak i poza nimi. Ponieważ znaczna część kręgowców z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, występujących w Karpatach jest związana ze środowiskiem leśnym (duże ssaki drapieżne, żubr, nietoperze, płazy) i wodnym (ryby, płazy, bóbr, wydra), istotną rolę w ich ochronie będzie odgrywać odpowiednio prowadzona gospodarka leśna i odpowiednie zarządzanie wodami. Stosunkowo najłatwiejsza jest ochrona gatunków związanych z piętrami alpejskim i subalpejskim oraz z naturalnymi lasami górnego regla, których miejsca występowania chronione są w parkach narodowych i rezerwatach ścisłych. Ich siedliska nie podlegają istotnym zmianom i kontynuacja dotychczasowej biernej ochrony powinna być wystarczająca dla utrzymania aktualnego, dobrego stanu tych gatunków, aczkolwiek trzeba mieć na uwadze, że izolowane populacje narażone są na wyginięcie z przyczyn losowych. W ochronie ssaków drapieżnych o dużych wymaganiach, co do przestrzeni życiowej i zasięgach obejmujących całe Karpaty, podstawowym zadaniem jest utrzymanie łączności między poszczególnymi ostojami/obszarami Natura Niezbędne jest więc 94

95 utrzymywanie i odtwarzanie szlaków migracji (korytarzy ekologicznych) umożliwiających przemieszczanie się dużych drapieżników między kompleksami leśnymi, budowanie odpowiednich przejść dla zwierząt w miejscach przecinania się ich szlaków migracyjnych z autostradami i innymi drogami szybkiego ruchu. Zachowanie żywotnych populacji dużych ssaków drapieżnych wymaga też utrzymania aktualnej powierzchni lasów i zapobieganie ich fragmentacji, przy czym istotna jest też jakość tych lasów; pewną ich część powinny stanowić starodrzewy. Ważne jest uwzględnianie potrzeb pokarmowych wilka i rysia przy ustalaniu wielkości pozyskania łowieckiego saren i jeleni. Zwierzętom należy zapewnić spokój w ostojach. Dotyczy to zwłaszcza miejsc rozrodu; w przypadku niedźwiedzia miejsc gawrowania i najważniejszych żerowisk. Niezbędne są strefy spokoju bez ruchu turystycznego i z ograniczeniem prac leśnych. Dla zapewnienia skutecznej ochrony dużych ssaków drapieżnych, zwłaszcza wilka i niedźwiedzia brunatnego, ważna jest minimalizacja konfliktów z hodowcami zwierząt gospodarskich, w tym działania edukacyjne, wprowadzanie metod ochrony inwentarza przed drapieżnikami oraz sprawne szacowanie i wypłacanie szkód. Dla nietoperzy kluczowa jest ochrona ich schronień letnich i zimowych. W Karpatach schronieniami zimowymi są głównie jaskinie. Dla zapobiegania penetracji jaskiń i wybudzaniu nietoperzy, które może doprowadzić do ich śmierci, wejścia do ważniejszych zimowisk powinny być zabezpieczane kratami o odpowiedniej konstrukcji. W przypadku schronień letnich, z których większość zlokalizowana jest na strychach budynków, ich ochrona wymaga współpracy z właścicielami i użytkownikami tych obiektów. Prace remontowe na strychach należy przeprowadzać w okresie, gdy nietoperze tam nie przebywają, tj. od września do końca marca i z użyciem nietoksycznych środków ochrony drewna. Należy także utrzymywać drożność wlotów do schronień, nie dopuszczać do iluminacji budynków w okresie wiosenno-letnim. Niezbędne jest zachowanie i odtwarzanie alei śródpolnych, żywopłotów i pasów zadrzewień, stanowiących szlaki migracyjne nietoperzy ze schronień letnich na żerowiska. W ochronie leśnych nietoperzy podstawowym działaniem jest zachowywanie starodrzewów oraz odbudowa powierzchni drzewostanów liściastych i mieszanych, zastąpionych przez monokultury świerkowe. W przypadku większości ssaków ważnym zadaniem w ich ochronie jest zwalczanie kłusownictwa. Działania ochronne dla płazów powinny się skupiać na utrzymaniu miejsc rozrodu, którymi są drobne zbiorniki wodne, cieki i rowy z wolno płynącą wodą, rozlewiska i płycizny potoków i rzek. Ochronie kumaka górskiego i traszki karpackiej, które rozradzają się nawet w nietrwałych zbiornikach, jak koleiny dróg i kałuże wypełnione wodą, sprzyjać będzie utrzymywanie tradycyjnej gospodarki rolnej i leśnej, z umiarkowanym ruchem pojazdów. Umożliwia to odnawianie i powstawanie miejsc rozrodu. Ważne jest też utrzymywanie naturalnego charakteru cieków; dzięki naturalnym zmianom biegu koryt tworzą się wciąż nowe rozlewiska, zakola i płycizny. Utrzymywanie i odtwarzanie naturalnego charakteru cieków oraz czystości wód jest podstawowym działaniem w ochronie ryb. Podobnie jak w przypadku dużych ssaków drapieżnych, kluczowe jest umożliwienie gatunkom migracji, którą to możliwość tracą na skutek przegradzania rzek zaporami bez drożnych przepławek. Dla pewnych gatunków istotnymi barierami migracyjnymi są nawet niskie progi piętrzące wodę. Należy prowadzić działania mające na celu udrożnienie rzek i nie dopuszczanie do tworzenia nowych piętrzeń. Ważne jest też utrzymywanie właściwego typu dna i naturalnej zabudowy roślinnej brzegów dla zachowania różnorodności mikrosiedlisk odpowiednich do składania ikry i żerowania. Tu istotnym zagrożeniem jest m.in. pobór kruszywa z koryt rzek. Poprawa jakości wód wymaga uporządkowania gospodarki ściekowej i komunalnej. Wszystkie działania dla ochrony ryb sprzyjać będą także ochronie wydry i bobra. Trzeba podkreślić, że dla ochrony pewnych gatunków kręgowców potrzebna jest współpraca międzynarodowa i wspólne programy ochrony. W przypadku kozicy i świstaka powinna to być współpraca polsko- 95

96 7. Strategia ochrony gatunków zwierząt i ich siedlisk 48. Puszczyk uralski 49. Dzięcioł trójpalczasty > słowacka na poziomie całych Tatr, w przypadku żubra współpraca polsko-słowacko-ukraińska w ramach trójstronnego rezerwatu biosfery w Karpatach Wschodnich, a w przypadku wilka, rysia i niedźwiedzia współpraca wszystkich krajów karpackich na poziomie całego regionu. PTAKI W obszarach Natura 2000 wyznaczonych na terenie Karpat wykazano występowanie 45 gatunków ptaków, których siedliska wymagają ochrony poprzez tworzenie Obszarów specjalnej ochrony ptaków. Część z nich to gatunki rzadkie i zagrożone, część to gatunki występujące jeszcze dość licznie, których istotne populacje występują w wyznaczonych w Karpatach obszarach chronionych. Obszary Natura 2000 w Karpatach mają największe znaczenie dla ochrony cietrzewia, derkacza, dzięcioła białogrzbietego, dzięcioła trójpalczastego, głuszca, jarząbka, muchołówki małej, orlika krzykliwego, orła przedniego, puchacza, puszczyka uralskiego, sokoła wędrownego, sóweczki i włochatki. Rozmieszczenie i zasoby Większość gatunków ptaków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej jest jeszcze dość szeroko rozpowszechniona i występuje na terenie niemal całych Karpat. Tylko w przypadku głuszca, cietrzewia i sokoła wędrownego ich występowanie ogranicza się do kilku pasm górskich. Jarząbek występuje w Karpatach do górnej granicy lasu. Gatunek wykazano w 10 obszarach Natura 2000, największe populacje zanotowano w Beskidzie Niskim ( par), Bieszczadach ( par), Górach Słonnych ( par), Tatrach ( osobników). Cietrzew występuje w Karpatach lokalnie i bardzo nielicznie. Zasiedla przede wszystkim bory i lasy mieszane w sąsiedztwie torfowisk, halizn i innych terenów otwartych. Aktualnie największa populacja występuje na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Gatunek wykazywany w 4 obszarach Natura 2000: Babia Góra (11 15 samców), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie ( samców), Tatry (25 30 samców), Gorce (1 5 samców). Głuszec zamieszkuje rozległe kompleksy borów i lasów mieszanych. W górach preferuje bory świerkowe z udziałem jodły, o dobrze rozwiniętym, urozmaiconym podszycie i runie. W Karpatach głuszce zachowały się jeszcze w Beskidzie Żywieckim (20 60 samców), Gorcach (10 20 osobników), Paśmie Policy (5 12 samców), Tatrach (30 35 samców) i Torfowiskach Orawsko-Nowotarskich (2 3 samców). Bocian czarny występuje nielicznie w Karpatach do wysokości około 1100 m n.p.m., zasiedlając starsze drzewostany, najczęściej w sąsiedztwie dolin rzek i potoków. Występowanie gatunku zostało wykazane w 9 obszarach Natura 2000: Babia Góra (1 2 pary), Beskid Niski (35 40 par), Beskid Żywiecki (8 10 par), Bieszczady (30 40 par), Gorce (1 2 par), Góry Słonne (30 35 par), Pieniny (3 pary), Tatry (1 2 par), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (3 5 par). W Karpatach występuje większa część polskiej populacji orlika krzykliwego. Gniazduje tu zwykle w starych lasach jodłowych i mieszanych w sąsiedztwie polan, wilgotnych łąk i pastwisk. Obszarami najlicz- 96

97 97

98 7. Strategia ochrony gatunków zwierząt i ich siedlisk niejszego gniazdowania gatunku są Beskid Niski i Bieszczady. Wykazany w 6 obszarach Natura 2000: Beskid Niski ( par), Beskid Żywiecki (3 pary), Bieszczady (70 80 par), Góry Słonne (40 45 par), Pieniny (2 pary), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (3 4 par). Orzeł przedni występuje w Polsce głównie w Karpatach. Gniazduje zwykle w starych drzewostanach jodłowych i jodłowo-bukowych w miejscach ustronnych, często w pobliżu rozległych terenów otwartych. W Tatrach zajmuje również półki skalne. Wykazywany w 7 obszarach Natura 2000: Beskid Niski (6 8 par), Beskid Żywiecki (2 3 par), Bieszczady (7 8 par), Gorce (1 2 par), Góry Słonne (7 par), Pieniny (1 para), Tatry (1 2 par). Sokół wędrowny występuje w 2 obszarach Natura 2000 w Karpatach, gniazduje na niedostępnych półkach skalnych w Pieninach (2 pary) i Tatrach (1 para). Derkacz spotykany jest na terenie całych Karpat, najczęściej na łąkach dochodząc do wysokości 1200 m n.p.m., choć preferuje położenia niższe. Najliczniej występuje w Beskidzie Niskim, Bieszczadach i Górach Słonnych. Wykazywany z 6 obszarów Natura 2000: Beskid Niski ( samców), Beskid Żywiecki ( samców), Bieszczady ( samców), Góry Słonne ( samców), Pieniny (>20 samców), Tatry (10 samców), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie ( samców). Puchacz występuje na terenie całych Karpat. W górach preferuje prześwietlone starodrzewy iglaste i liściaste położone na stromych stokach, z wystającymi skałami. Wykazywany w 9 obszarach Natura 2000: Babia Góra (0 1 par), Beskid Niski (4 6 par), Beskid Żywiecki (2 4 par), Bieszczady (10 20 par), Gorce (4 8 par), Góry Słonne (10 20 par), Pieniny (4 6 par), Tatry (5 6 par), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (1 2 par). Karpaty są istotnym obszarem występowania sóweczki w Polsce. Zasiedla tutaj starsze bory świerkowe, jodłowe lub mieszane z istotnym udziałem świerka lub jodły. Została wykazana w 10 obszarach Natura 2000: Babia Góra (4 7 par), Beskid Niski (12 18 par), Beskid Żywiecki (2 4 par), Bieszczady (20 30 par), Gorce (25 45 par), Góry Słonne (25 30 par), Pasmo Policy (3 5 par), Pieniny (3 5 par), Tatry (20 30 par), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (0 1 par). Puszczyk uralski w Karpatach występuje głównie w prześwietlonych buczynach. Wykazywany w 9 obszarach Natura 2000: Babia Góra (3 5 par), Beskid Niski ( par), Beskid Żywiecki (8 12 par), Bieszczady ( par), Gorce (20 40 par), Góry Słonne ( par), Pasmo Policy (2 3 par), Pieniny (2 3 pary), Tatry (2 5 par). Włochatka występuje w całych Karpatach, jednak liczebność gatunku jest lokalnie, silnie zróżnicowana i podlega dużym wahaniom. Zasiedla starsze drzewostany iglaste. Została wykazana w 10 obszarach Natura 2000: Babia Góra (8 13 par), Beskid Niski (10 12 par), Beskid Żywiecki (6 20 par), Bieszczady (20 30 par), Gorce (15 30 par), Góry Słonne (25 35 par), Pasmo Policy (5 8 par), Pieniny (2 4 pary), Tatry (25 50 par), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (3 5 par). W Karpatach dzięcioł białogrzbiety występuje najczęściej w buczynach i mieszanych borach dolnoreglowych do wysokości ok m n.p.m. Karpaty to jeden z najważniejszych obszarów występowania tego gatunku w Polsce. Gatunek wykazywany z 8 obszarów Natura 2000: Babia Góra (8 16 par), Beskid Niski ( par), Beskid Żywiecki (60 65 par), Bieszczady ( par), Gorce (20 30 par), Góry Słonne ( par), Pieniny (5 10 par), Tatry (5 10 par). Najrzadszy z polskich dzięciołów, dzięcioł trójpalczasty w Karpatach zasiedla głównie bory świerkowe, jodłowe i mieszane ze znacznym udziałem zamierających i martwych świerków lub jodeł. W Karpatach występuje znaczna część polskiej populacji tego gatunku. Wykazywany w 9 obszarach Natura 2000: Babia Góra (13 21 par), Beskid Niski (30 40 par), Beskid Żywiecki (78 80 par), Bieszczady (

99 par), Gorce (10 15 par), Góry Słonne (5 10 par), Pasmo Policy (11 12 par), Pieniny (7 10 par), Tatry (35 50 par). Muchołówka mała występuje na terenie całych Karpatach, jednak jej liczebność jest silnie zróżnicowana lokalnie. Wykazana w 8 obszarach Natura 2000, najliczniej występuje w Beskidzie Niskim ( par), Bieszczadach ( par), Górach Słonnych ( par). Program ochrony Podstawowym celem ochrony gatunków ptaków występujących w obszarach Natura 2000 na terenie Karpat jest utrzymanie aktualnej liczebności i zasięgu oraz poprawa stanu ich siedlisk. Ze względu na szeroki zasięg występowania większości gatunków, obejmujący zarówno tereny objęte ochrona w postaci obszarów Natura 2000, jak i tereny nie podlegające ochronie ważne jest podjęcie działań ochronnych w całym areale występowania, także poza obszarami Natura Ponieważ duża grupa gatunków ptaków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej związana jest z siedliskami leśnymi istotne znaczenie dla ich ochrony będzie miała właściwie prowadzona gospodarka leśna. Ochrona dużych ptaków drapieżnych (orlik krzykliwy i orzeł przedni) wymaga podjęcia działań związanych z ochroną obszarów gniazdowania, jak i terenów żerowiskowych. Ważne jest zatem zachowanie fragmentów starszych drzewostanów umożliwiających założenie gniazda w sąsiedztwie terenów otwartych, stanowiących obszary żerowiskowe. Zdecydowanie większe wymagania w tym zakresie ma orzeł przedni. Ochrona grupy gatunków związanych ze środowiskiem leśnym (dzięcioły, głuszec, jarząbek, muchołówki, sóweczka, włochatka) wymaga uwzględnienia w planach urządzania lasów wymagań wynikających z zaleceń ochronnych dla tych gatunków. Dla ochrony dzięciołów, zwłaszcza dzięcioła białogrzbietego i trójpalczastego, niezbędne jest pozostawienie właściwego areału zwartych, starszych drzewostanów z odpowiednią ilością i jakością zamierających i martwych drzew. W przypadku dzięcioła białogrzbietego powinny to być drzewostany liściaste z udziałem drzew o miękkim drewnie a w przypadku dzięcioła trójpalczastego bory świerkowe i jodłowe, w tym także buczyna karpacka z udziałem jodły. Dla ochrony muchołówki małej i białoszyjej niezbędne jest zachowanie starszych drzewostanów liściastych i mieszanych, w tym zachowanie odpowiedniej ilości i jakości zamierających i martwych drzew, a także pozostawianie drzew z gatunków o miękkim drewnie oraz drzew dziuplastych. Dla zachowania cietrzewia niezwykle istotne jest zachowanie w odpowiednim stanie uwodnienia siedlisk podmokłych i torfowiskowych w głównych obszarach występowania. Bardzo ważne jest także utrzymanie przestrzeni otwartych, łąk i pastwisk, stanowiących obszary tokowiskowe. W przypadku tego gatunku ważna jest ochrona obszarów otwartych, aktualnie wykorzystywanych jako tokowiska, ponieważ ptaki wykazują do nich dość duże przywiązanie. Ochrona głuszca wymaga zachowania rozległych obszarów starych borów świerkowych i mieszanych o dobrze rozwiniętym, urozmaiconym podszycie i bogatym runie. Podobnie jak w przypadku cietrzewia, głuszce wykazują bardzo silne przywiązanie do zajmowanych tokowisk, dlatego niezwykle istotne jest zachowanie tych obszarów poprzez ograniczenie do minimum zabiegów gospodarczych oraz eliminację presji człowieka, zwłaszcza w okresie toków. Ochrona derkacza wymaga utrzymania lub przywrócenia tradycyjnego, kośnego użytkowania łąk, ograniczenia liczby pokosów do jednego i opóźnienie jego terminu oraz utrzymania właściwej struktury siedliska gatunku. 99

100 100

101 8 Ochrona aktywna możliwości i przykłady działań Autor Katarzyna Staszyńska Czynna ochrona siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków w programie Natura 2000 Ochrona przyrody na terenie sieci Natura 2000 realizowana jest przede wszystkim poprzez wdrażanie postulatów zrównoważonego korzystania z zasobów środowiska naturalnego. W takim świetle specjalnego znaczenia dla cennych w skali Europy siedlisk przyrodniczych i gatunków nabiera forma czynnej ochrony przyrody. W Polsce realizowana jest od lat 80. XX w., jednakże dopiero implementacja zapisów Dyrektyw Siedliskowej i Ptasiej do krajowego prawa dała możliwość rozciągnięcia jej na cenne, półnaturalne siedliska terenów rolnych, nie objętych ochroną obszarową w formie rezerwatu czy parku narodowego. Aktywna ochrona obejmuje działania zachowawcze i stabilizujące, a także restytucyjne polegające na odtwarzaniu już zniszczonych lub silnie przekształconych ekosystemów (Głowaciński 2007). Ingerencja człowieka oznacza tutaj zarówno zabiegi interwencyjne wspomagające bądź hamujące procesy zachodzące w przyrodzie, jak i czynności ukierunkowane na odtworzenie lub utrzymanie warunków niezbędnych dla istnienia danego siedliska. Może to być wielozadaniowym przedsięwzięciem, jak w przypadku przebudowy zniekształconych lasów dolnoreglowych, renaturyzacji łęgów czy też przywracania właściwego stanu siedliskom torfowiskowym. Z uwagi na fakt, że przeważnie negatywny wpływ człowieka na siedliska trwał bardzo długo, a skala zmian w przyrodzie jest duża, przywracanie im odpowiedniego stanu jest zadaniem kosztownym i bardzo złożonym. W wielu przypadkach ochrona aktywna może oznaczać proste (i stosunkowo tanie) działania. Przykładem może być tutaj aktywna ochrona półnaturalnych, zależnych od ekstensywnej gospodarki człowieka ekosystemów łąkowych. Dla odtworzenia lub utrzymania ich właściwego stanu wystarczy stosunkowo mało skomplikowane działanie regularne wykaszanie i odpowiednie nawożenie. Ochrona polega tu na wykonaniu 1 2 pokosów w ciągu sezonu wegetacyjnego, w zależności od typu łąki, a w mocno przekształconych kompleksach dodatkowego zabiegu odkrzewiania. Zabiegi te zastępują ekstensywną gospodarkę pastwiskową lub kośną, hamując zmiany spowodowane postępującą sukcesją. Czynna ochrona przyrody dotyczyć może również gatunków zwierząt, a polega na poprawianiu stanu siedliska (warunków życia) chronionego gatunku. Za przykład posłużyć może popieranie w podszycie lasów dolnoreglowych wiciokrzewu czarnego Lonicera nigra gatunku krzewu będącego siedliskiem sichrawy karpackiej Pseudogaurotina excellens kózki chronionej w sieci Natura Do aktywnej ochrony zaliczyć można też łagodzenie konfliktu po- 50. Wypas owiec na Siwej Polanie w Tatrach 51. Sianokosy na Polanie Płazówka na Pogórzu Gubałowskim 101

102 8. Ochrona aktywna możliwości i przykłady działań między dużymi drapieżnikami a interesami hodowców owiec. Projekt Natura 2000 w Karpatach nie mógł pominąć kwestii aktywnej ochrony przyrody. W latach zrealizowano 5 takich pilotażowych programów. Działania skoncentrowane były wokół 6 typów siedlisk przyrodniczych oraz dzwonka piłkowanego Campanula serrata gatunku rośliny wymienionego w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Osobny program poświęcono ochronie wilka jednego z 3 dużych drapieżników o priorytetowym znaczeniu w skali Europy. Realizowane programy objęły działaniami: leśne siedliska przyrodnicze dolnego regla (o kodach: 9110, 9130, 9410, 91D0-4), zniekształcone gospodarką leśną XIX w. na terenie Babiogórskiego Parku Narodowego; nieleśne siedliska przyrodnicze polan reglowych łąki (o kodzie 6520) w Bieszczadach, Gorcach i na Babiej Górze; ziołorośla połoninowe w Bieszczadach (o kodzie: 6430); siedliska dzwonka piłkowanego Campanula serrata w Bieszczadach; żywe torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (o kodach: 7110, 7140) w rezerwacie Bór na Czerwonem (obszar Natura 2000 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie ) oraz w Bieszczadach; tereny związane z areałem występowania wilka w Bieszczadach. Programy zrealizowano w ścisłej współpracy z Parkami Narodowymi: Babiogórskim, Bieszczadzkim i Gorczańskim oraz z Nadleśnictwem Nowy Targ. Oprócz bezpośredniego wpływu czynności ochronnych na wspomniane siedliska przyrodnicze i gatunki, celem programów była również ewaluacja zastosowanych metod. W związku z tym, każdemu programowi towarzyszył cykl badań efektywności podjętych działań. Wyniki monitoringu w zestawieniu z wnioskami wyciągniętymi z przeprowadzonych spotkań z lokalną społecznością, posłużyły przygotowaniu rekomendacji dla szerszego wdrażania ochrony czynnej na terenie karpackich obszarów Natura Pilotażowe programy ochrony aktywnej przykłady działań ochronnych 52. Sukcesja postępująca na polanie Gubernasówka w obszarze Natura 2000 Babia Góra 53. Sichrawa karpacka na stanowisku dolina Cebulowego Potoku Przyspieszenie procesu przebudowy lasu w kierunku naturalnej roślinności regla dolnego Babiej Góry ochrona siedlisk: 9110, 9130, 9410, 91D0-4 Lokalizacja: Obszar PLH Babia Góra Opis zadania: Jeszcze ok. 100 lat temu w działaniach gospodarki leśnej przeważał trend promujący wysadzanie wysokoproduktywnych gatunków iglastych. Bez względu na zróżnicowanie warunków siedliskowych, duże powierzchnie zrębowe odnawiane były przy użyciu jednego gatunku świerka pospolitego. W efekcie tego powstały wielkopowierzchniowe, 102

103 składu gatunkowego przyszłych drzewostanów (Hudyka 2010). Dodatkowo wykazano wysoką skuteczność zastosowanej metody zabezpieczania odnowień przed zgryzaniem wełną owczą. niestabilne, podatne na działania czynników chorobotwórczych monokultury świerkowe. Obecnie drzewostany takie znalazły się w fazie rozpadu, co obserwować można na ogromnych połaciach terenu w Beskidach Zachodnich. Problem ten nie ominął również masywu Babiej Góry. Głównym narzędziem ochrony tak zniekształconych siedlisk jest przebudowa drzewostanu. Działania te prowadzone są od lat w ramach działalności Babiogórskiego Parku Narodowego. W ramach realizacji projektu podjęto się ich kontynuacji, rozpoczynając równocześnie badania efektywności stosowanych metod. Działania: Aktywna ochrona leśnych siedlisk przyrodniczych polegała na działaniach restytucyjnych. Kształtowano odpowiadający warunkom siedliskowym skład gatunkowy przyszłego drzewostanu poprzez wprowadzanie i pielęgnację odnowienia jodły oraz zabezpieczanie młodych drzewek przed zgryzaniem przez zwierzynę. Wnioski: W wyniku stosowanych zabiegów uzyskano pożądany, zgodny z siedliskiem skład gatunkowy odnowień na powierzchni 3,3 ha. Zabiegi pielęgnacyjne, zapewniające odpowiednią formę zmieszania odnowienia wykonano na powierzchni 20 ha. Równolegle prowadzony monitoring pozwolił odnotować spontanicznie przebiegające procesy odnawiania się buka i świerka przy jednoczesnym braku naturalnych odnowień jodły. Ingerencja człowieka (wprowadzanie i pielęgnacja odnowienia jodły) wydaje się być konieczna do ukształtowania odpowiedniego Zachowanie siedliska żyznych łąk górskich (6520) na polanach reglowych Lokalizacja: Obszar PLH Babia Góra, Obszar PLH Ostoja Gorczańska Opis zadania: Problem ochrony półnaturalnych zbiorowisk roślinnych związany jest z zanikiem gospodarki kośnej i pastwiskowej, szczególnie mocno rysującym się w polskich Karpatach już od lat 70. XX w. Recesja rolnictwa w górach wynika w dużej mierze z czynników o charakterze społeczno ekonomicznym. Działalności rolnych gospodarstw w terenach górskich nie można uznać za dochodową. Decyduje o tym znaczne rozdrobnienie działek, gleby niskiej bonitacji, duże przewyższenia i urozmaicona rzeźba terenu. Są to warunki zdecydowanie niesprzyjające mechanizacji i intensyfikacji rolnictwa. Natomiast umiarkowane użytkowanie, nastawione na zaspokojenie potrzeb jednego gospodarstwa, nie przynosi obecnie zysku uzasadniającego podejmowanie prac. Dla cennych siedlisk przyrodniczych górskich polan reglowych, zaniechanie gospodarowania oznacza ich 54. Zabezpieczone wełną odnowienie jodły 55. Zabieg koszenia na polanie Gubernasówka 103

104 8. Ochrona aktywna możliwości i przykłady działań stopniowe zarastanie i degradację. W sytuacji, gdy nie ma ekonomicznych przesłanek dla prowadzenia ekstensywnej gospodarki rolnej, remedium na postępującą sukcesję powinny być zabiegi czynnej ochrony naśladujące tradycyjną gospodarkę kośno pastwiskową. Do zagrożonych w wyniku odstąpienia od użytkowania rolnego siedlisk należą zbiorowiska roślinne łąk i pastwisk oraz niektórych ziołorośli. Często stanowią one unikalne, wyjątkowo bogate ekosystemy. Ich ochrona musi mieć charakter czynny, tj. wymaga zachowania dawnego reżimu gospodarki. Sukcesja wtórna, uruchomiona w wyniku zaprzestania ich użytkowania jest dla nich, obok bezpośredniej degradacji w wyniku zabudowy, największym zagrożeniem (Bąba 2007). Przedmiotem ochrony na terenie Ostoi Gorczańskiej były nieleśne siedliska przyrodnicze, które wykształciły się w obrębie polan reglowych pod wpływem tradycyjnej gospodarki kośno pasterskiej. W Gorcach zaledwie 1/3 zasobów siedlisk nieleśnych znajduje się we właściwym stanie zachowania, z czego zdecydowana większość leży w granicach Gorczańskiego Parku Narodowego. Pozostałe, należą z reguły do właścicieli prywatnych, co ma niebagatelny wpływ na możliwości ich ochrony (Ruciński 2010). Siedliska przyrodnicze polan reglowych zostały również objęte pilotażowymi działaniami ochronnymi na terenie obszaru Natura 2000 Babia Góra. Choć w powierzchni ostoi stanowią one niewielki obszar, mają tam ogromne znaczenie biocenotyczne, krajobrazowe i kulturowe (Hudyka 2010). Działania: Działania na terenie obu ostoi siedliskowych polegały na prowadzeniu zabiegów koszenia, a lokalnie, w razie potrzeby usuwania krzewów na polanach reglowych. W parze z nimi szedł monitoring efektywności stosowanych metod. Porównano stan zachowania siedlisk objętych zabiegami z sytuacją roślinności w miejscach nie koszonych. Na terenie Ostoi Gorczańskiej do analiz włączono też zbiorowiska podlegające umiarkowanej gospodarce pasterskiej. Wnioski: W ciągu trzech lat prowadzenia zabiegów ochronnych na babiogórskich polanach odnotowano wyraźne pozytywne reakcje roślinności na zabieg koszenia oraz odkrzewiania. Efekty były różne w zależności od stanu początkowego danej polany (stopnia zaawansowania sukcesji), a także od szczegółów realizacji zabiegu (np. wywożenia biomasy). Również w Gorcach stwierdzono pozytywny wpływ zabiegów na stan zachowania półnaturalnych zbiorowisk łąkowych i murawowych. Wyniki badań potwierdziły, że w bogatych gatunkowo zespołach łąki mieczykowej oraz murawy bliźniczkowej stosowane zabiegi utrzymują wysoką różnorodność i typowy dla nich skład gatunkowy. Odkrzewianie, zabieg stosowany w płatach siedlisk, na których sukcesja postąpiła o krok dalej, wiąże się z większym nakładem kosztów, wyższą pracochłonnością i wolniejszym procesem regeneracji siedliska. Warto więc działania ochronne przewidzieć możliwie wcześnie i wykorzystać wszelkie sposoby organizacyjne i finansowe, by móc zacząć realizować je jak najszybciej. 56. Wypas owiec na Hali Długiej w Gorcach Co ważne, odnotowane oddziaływanie umiarkowanego wypasu na zbiorowiska polan reglowych okazało się być korzystniejsze niż wpływ zabiegów koszenia. Wyniki monitoringu skuteczności stosowanych metod ochrony czynnej wskazują, iż koszenie powinno być stosowane jedynie w pierwszej fazie oczyszczania powierzchni zniekształconych siedlisk lub jako element ochrony w miejscach, gdzie wypas jest niemożliwy. Należy tu podkreślić, że przewrócenie i utrzymanie ekstensywnego pasterstwa na polanach reglowych to najlepszy sposób zachowania cennych, nieleśnych siedlisk przyrodniczych beskidzkich polan. 104

105 Zachowanie siedlisk połoninowych (ziołorośli górskich 6430) Lokalizacja: Obszar PLC Bieszczady Opis zadania: Jednym z zadań realizowanych na terenie ostoi Bieszczady były zabiegi ukierunkowane na ochronę ziołorośli górskich. Obejmowały one ręczne koszenie płatów ziołorośli, a także traworośli i borówczysk. Górskie ziołorośla występujące tuż ponad górną granicą lasu w Bieszczadach również należą do grupy półnaturalnych, zależnych od ekstensywnego użytkowania ekosystemów. Działania: Działania miały na celu ochronę połoninowego siedliska 6430 oraz stwierdzenie czy koszenie jest odpowiednią dla niego metodą ochrony. Pokos realizowano raz w roku, w sierpniu, po zawiązaniu owoców i rozsianiu nasion przez większość gatunków (Szary 2010). klasyfikowanej jako siedlisko przyrodnicze o kodzie Działania: Zadania ochronne obejmowały ręczne wykaszanie płatów z bogatymi populacjami dzwonka piłkowanego Campanula serrata. Wnioski: Potwierdzono pozytywny wpływ zabiegu koszenia na strukturę i skład gatunkowy zbiorowiska, w którym rośnie dzwonek piłkowany Campanula serrata. Swą liczebność zwiększyły tu gatunki typowe dla łąk górskich. W miejscach poddanych odkrzaczaniu powstały dogodne warunki dla regeneracji roślinności łąkowej, co wyraźnie wzmocniło populację dzwonka piłkowanego. Na powierzchniach wyłączonych z koszenia odnotowano dalszy postęp sukcesji. Wnioski: Odkrzewianie (eliminacja krzewinek borówki czarnej) we fragmentach koszonego borówczyska połoninowego skutkuje zwiększeniem udziału gatunków mniej konkurencyjnych, a tym samym wzrostem różnorodności gatunkowej w płatach zbiorowisk objętych zabiegiem. Stwierdzono, że zmiany wywołane zabiegami mogą mieć istotne znaczenie dla ekosystemów w strefie ziołorośli i traworośli dopiero po długotrwałym ich stosowaniu oraz prawdopodobnie przy zwiększonej częstotliwości. Utrzymanie siedliska dzwonka piłkowanego Campanula serrata Lokalizacja: Obszar PLC Bieszczady Opis zadania: Celem zadania było przywrócenie właściwego stanu ochrony siedlisku priorytetowego gatunku dzwonka piłkowanego Campanula serrata. Trwała obecność tego gatunku w górskiej florze jest ściśle zależna os kośno-pasterskiego użytkowania polan. Działania ochronne poprawić miały nie tylko stan populacji dzwonka, ale także samej łąki mietlicowej, stanowiącej wartość w skali europejskiej, 57. Bieszczady. Widok z Bukowego Berda na Krzemień i Tarnicę 58. Dzwonek piłkowany 105

106 8. Ochrona aktywna możliwości i przykłady działań 59. Zarośla kosodrzewiny i porastająca kopułę torfowiska sosna zwyczajna 60. Zarastający rów melioracyjny w borze bagiennym Utrzymanie odpowiedniego stanu ochrony torfowisk wysokich (kod 7110) oraz zahamowanie postępującej na nich sukcesji Lokalizacja: Obszary: PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie i PLC Bieszczady Opis zadania: Karpackie torfowiska wysokie. Od początku XIX w. na całym obszarze Kotliny Orawsko- Nowotarskiej obserwowano szybką degradację torfowisk. Przyczyną tego była działalność człowieka masowa eksploatacja torfu oraz osuszanie terenów wokół nich poprzez budowę rowów odwadniających. Zdolność retencyjna pokładów torfu w całej Kotlinie raptownie się zmniejszyła, znacznie zmalała też sama powierzchnia torfowisk. Zmiany wilgotności podłoża sprzyjały z kolei spontanicznej sukcesji sosny zwyczajnej na kopułach torfowisk, co miejscami nieodwracalnie zmieniło charakter roślinności z torfowiskowej na borową. Sosna zwyczajna był obecna na torfowiskach Orawsko-Nowotarskich od dawna, jej znaczenie było jednak marginalne. W ostatnim dwudziestoleciu zaobserwowano jednak gwałtowny wzrost liczby młodych osobników tego gatunku, o znacznych, jak na warunki torfowisk, przyrostach rocznych. Na kopule torfowiska Bór na Czerwonem zaczęły się tworzyć kilku kilkunastoarowe laski sosnowe (Koczur 2010). Degradacja torfowiska postępowała w takim tempie, iż każdy rok przynosił negatywne zmiany w jego stanie. Rozpoczęto więc prace mające poprawić stosunki wodne terenu oraz przywrócić mu bezleśny charakter. Również bieszczadzkie torfowiska uległy intensywnym przeobrażeniom antropogenicznym. W latach 80. XX wieku na łąkach okalających torfowiska wysokie założono sieć rowów odwadniających. Od chwili przejęcia terenów przez Bieszczadzki Park Narodowy podejmowane są próby przywrócenia odpowiednich stosunków wodnych oraz zahamowania postępującej sukcesji (Szary 2010). Działania: Działania zrealizowane w ramach pilotażowego programu ochrony aktywnej w obszarze Bieszczady polegały na koszeniu okrajków torfowisk oraz budowie zastawek powstrzymujących odpływ wody. W rezerwacie Bór na Czerwonem usuwano sosnę zwyczajną z kopuły torfowiska oraz wykonano zabiegi hydrotechniczne, powstrzymujące odpływ wody rowami odwadniającymi. Wnioski: Doświadczenia bieszczadzkie pokazały, iż systematyczne usuwanie krzewów i samosiewu drzew wyraźnie stabilizuje powierzchnię płatów siedliska, poprawia strukturę poszczególnych zbiorowisk i stwarza warunki dla rozwoju światłolubnych gatunków wysokotorfowiskowych sprzyja więc regeneracji typowej roślinności torfowisk wysokich. W miejscach, gdzie zabiegów takich w ostatnim pięcioleciu nie prowadzono, zaobserwowano wyraźny proces zmniejszania się płatów roślinności torfowiskowej oraz postępującą sukcesję. W rezerwacie Bór na Czerwonem już od pierwszego roku po wybudowaniu zastawek obserwowano spo- 106

107 ny owiec przed atakiem drapieżników, a w efekcie złagodzenie konfliktu na linii hodowca owiec wilk. Działania: Program aktywnej ochrony wilka objął zakup i montaż ogrodzeń tradycyjnych oraz elektrycznych, a także przeszkolenie psów pasterskich i przekazanie ich do wybranych gospodarstw. wolnienie spływu powierzchniowego oraz stopniowe zarastanie powstających nad zastawkami oczek wodnych. Usunięcie sosny zwyczajnej z dużej części kopuły torfowiska przywróciło mu typowy, bezleśny charakter. Efekt ten jest jednak nietrwały. Zmienione warunki torfowiska (niski poziom wód gruntowych, zapoczątkowany proces murszenia torfu) sprzyjają dalszej sukcesji leśnej na jego kopule. W celu utrzymania efektu zrealizowanych zabiegów, należałoby powtarzać podobne działania przynajmniej co 10 lat. Taka częstotliwość wynika z trudności związanych z usuwaniem i wywozem większych drzew z terenów podmokłych. Eliminacja i usuniecie z kopuły odnowienia młodszego niż 10 lat, nie nastręcza tego rodzaju problemów (Przybyła 2010). Ograniczenie sytuacji konfliktowych pomiędzy realizacją ochrony dużych drapieżników a gospodarką pasterską, poprzez podniesienie skuteczności ochrony stad owiec przed atakami drapieżników Wnioski: Zabezpieczanie stad przed atakami zwierząt drapieżnych sprzyja łagodzeniu konfliktu na linii człowiek drapieżnik. Zastosowane rozwiązania (montaż ogrodzeń elektrycznych i tradycyjnych oraz zakup i przeszkolenie psów pasterskich) zostały ocenione przez uczestniczących w programie gospodarzy bardzo pozytywnie. Ponad 80% z nich uznało działania za skuteczne. Liczba ataków, choć wciąż notowanych, spadła średnio o ponad 90%. Jako najskuteczniejszy sposób ochrony owiec wymieniano łączenie grodzenia pastwisk z zabezpieczaniem stad przez psy pasterskie. Gospodarze podkreślają znaczenie obecności pasterza przy stadzie szczególnie nocą. Niektórzy z zwracają jednakże uwagę na wielkość populacji wilka, proponując interwencyjny jego odstrzał, a także konieczność zapewnienia drapieżnikom bazy żerowej w postaci odpowiedniej ilości zwierzyny płowej w bieszczadzkich lasach. Niemniej jednak, większość spośród biorących udział w programie rolników podchodzi do problemu odpowiedzialnie, bezpieczeństwo swoich stad widząc przede wszystkim w ich odpowiednim zabezpieczeniu (na podstawie ankiety ewaluacyjnej przeprowadzonej w ramach programu, Śmietana 2010). 61. Zastawka powstrzymująca odpływ wody z torfowiska Bór na Czerwonem Lokalizacja: Obszar PLC Bieszczady Opis zadania: Przedmiotem ochrony w programie były elementy siedliska wilka gatunku priorytetowego. Z uwagi na fakt pokrywania się w dużym stopniu areału wilka z terenami użytkowanymi przez człowieka (również pastersko), od lat dochodzi do licznych konfliktów na linii gospodarz drapieżca. Podjęte działania nie były jednak skierowane bezpośrednio na wilki. Założeniem programu było rozpowszechnienie stosowania skutecznych metod ochro- 62. Stado owiec i młody owczarek podhalański na pastwisku otoczonym ogrodzeniem elektrycznym 107

108 8. Ochrona aktywna możliwości i przykłady działań Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania wdrażania założeń aktywnej ochrony w regionie alpejskim Działania towarzyszące realizacji zabiegów ochronnych Równolegle z realizacją zabiegów ochrony czynnej prowadzone były prace informacyjne i edukacyjne. Część z nich skierowana była do właścicieli gospodarstw rolnych, położonych w granicach sieci Natura Dla hodowców owiec wydana została broszura informacyjna, która trafiła w ręce gospodarzy bieszczadzkich, ale także w inne regiony Karpat, gdzie podejmowane są starania w kierunku odbudowania tradycji pasterskiej. Prowadzono również spotkania warsztatowe dla właścicieli owiec w Bieszczadach. Działaniem dodatkowym było spotkanie dedykowane usprawnieniu aktywnej ochrony niedźwiedzia (warsztaty poświęcone działaniu grupy interwencyjnej ds. niedźwiedzi w Polsce. Zadania aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych realizowanych w ramach projektu oraz wnioski z monitoringu ich skuteczności opisane zostały w folderze Natura 2000 w Karpatach. Ochrona aktywna. Jest on rozpowszechniany wśród przedstawicieli samorządów lokalnych i jednostek zajmujących się doradztwem rolnym, a także osób prywatnych zainteresowanych tematyką aktywnej ochrony karpackiej przyrody. Przeprowadzono również spotkania szkoleniowe dla gospodarujących na terenach ostoi siedliskowych rolników. Odbyły się m.in.: spotkania z cyklu: Działalność człowieka na obszarach Natura Programy rolnośrodowiskowe a Natura 2000 przeznaczone dla lokalnej społeczności obszarów Ostoja Jaśliska i Ostoja Popradzka ; warsztaty dla rolników powiatu limanowskiego: Gospodarowanie na terenach chronionych ochrona nieleśnych siedlisk przyrodniczych oraz gatunków objętych programem Natura W spotkaniach uczestniczyli przedstawiciele samorządów lokalnych, ośrodków doradztwa rolniczego, izb rolniczych, organizacji pozarządowych, właściciele gruntów prywatnych (w tym aktywni rolnicy) i przedstawiciele lokalnych służb ochrony przyrody. Na podstawie analizy zagadnień poruszanych w trakcie spotkań opracowano założenia do krótkiego badania sondażowego, poświęconego społecznymi i ekonomicznym uwarunkowaniom realizacji czynnej ochrony przyrody na gruntach prywatnych. Wyniki badania pozwoliły na wstępną analizę czynników warunkujących stosowanie czynnej ochrony w Karpatach. Zorganizowano również spotkanie podsumowujące działania pilotażowych programów ochrony aktywnej. Wzięli w nim udział partnerzy projektu (parki narodowe: Babiogórski, Bieszczadzki i Gorczański oraz Nadleśnictwo Nowy Targ), przedstawiciele Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz trzech Dyrekcji Regionalnych: katowickiej, krakowskiej i krośnieńskiej, Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych w Krakowie i w Krośnie oraz karpackich nadleśnictw, jednostek naukowych i organizacji pozarządowych. Prócz analizy działań ochrony aktywnej zrealizowanych w ramach projektu, szeroko omówiono temat finansowych i organizacyjnych możliwości wdrażania czynnej ochrony zasobów sieci Natura 2000 w Karpatach. 108

109 Perspektywy stosowania czynnej ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków w Karpatach Braki w wiedzy o konsekwencjach ustanowienia sieci Natura 2000 Tworzeniu obszarów Natura 2000 nie towarzyszyły właściwie realizowane działania informacyjno-edukacyjne. Informacji brakowało szczególnie najbardziej zainteresowanym prywatnym właścicielom gruntów. Brak wiedzy o celach utworzenia obszaru Natura 2000, o jego granicach, a także o występujących w danym miejscu zasobach przyrodniczych może być przyczyną nieumyślnego niszczenia siedlisk przez ich zabudowę, nieodpowiednie użytkowanie lub jego brak. Jednym z ważniejszych zadań, jakie stoją przed zarządzającym danym obszarem, jest dotarcie do użytkowników gruntu z informacją o rozmieszczeniu siedlisk przyrodniczych i gatunków (szczególnie tych kwalifikujących działki do przyznania dofinansowania z tytułu ekstensywnego gospodarowania). Każde z siedlisk, ze względu na swą specyficzną genezę i strukturę wymaga określonego sposobu ochrony. Sposób ten, choć znany przyrodnikom, nie jest oczywisty dla tych, którzy wywierają bezpośredni wpływ na siedliska poprzez ich użytkowanie. W sytuacji takiej, nawet najżyczliwiej nastawiony do ochrony przyrody właściciel gruntu, może oddziaływać negatywnie na przedmioty ochrony obszaru Natura Dla ochrony zasobów sieci Natura 2000 zlokalizowanych na gruntach prywatnych konieczne jest precyzyjne określenie zasad użytkowania rolnego i upowszechnienie tej informacji wśród lokalnej społeczności na terenach ostoi siedliskowych. Niesprawne mechanizmy wsparcia dla przyjaznych przyrodzie form gospodarki rolnej Aktywna ochrona siedlisk przyrodniczych ulegających sukcesji wtórnej (ekosystemów łąk i pastwisk oraz torfowisk wysokich) jest bez wątpienia jednym z najpilniejszych zadań w programie Natura Dotyczy to zarówno gruntów pozostających własnością Skarbu Państwa, jak i pozostałych terenów. Grunty prywatne, na których do tej pory żadna inna forma ochrony przyrody nie wymagała działań ochrony czynnej, stanowią ok. 1/3 powierzchni ostoi siedliskowych regionu alpejskiego. Kluczowym wydaje się więc dołożenie wszelkich starań (organizacyjnych, finansowych i edukacyjnych), aby zachęcić mieszkańców obszarów Natura 2000 do podjęcia takich zadań. Spotkania z mieszkańcami oraz przeprowadzone badania sondażowe, pozwoliły stwierdzić pozytywny stosunek lokalnej społeczności do aktywnej ochrony przyrody poprzez tradycyjną, bliską naturze gospodarkę rolną. Rolnicy są zainteresowani prowadzeniem gospodarki kośnej czy też gazdowaniem. Jednakże tego typu działalność nie jest na tyle opłacalna, by mogła być kontynuowana bez odpowiedniego wsparcia (Niwczyk i Staszyńska 2010). Na terenach sieci Natura 2000 w Karpatach mechanizmy wspierania rolnictwa są jedynymi, aczkolwiek niedoskonałymi instrumentami dostępnymi dla rolników gotowych podjąć wysiłek ochrony przyrody na swoich gruntach. Stopień wykorzystania takich programów jest jednak bardzo niski, a z roku na rok maleje ilość składanych wniosków o dofinansowania. Według uczestników spotkań oraz rolników, którzy wzięli udział w badaniu sondażowym poświęconym tematyce użytkowania łąk, korzystanie z programów dopłat nie jest proste. Procedury ich przyznawania uważane są za nieprzyjazne i skomplikowane. Niektóre problemy gospodarzy mogą wynikać ze słabej znajomości zasad działania programów rolnośrodowiskowych. Zasady te są jednak wyjaśnione językiem zawiłym, zrozumiałym tylko dla urzędników, doradców rolnych lub zajmujących się tą tematyką przyrodników. Wysokości dofinansowania są za niskie w stosunku do poniesionego przez wnioskodawcę nakładu pracy i kosztów. Dotyczy to zwłaszcza gruntów leżących z dala od gospodarstwa, na znacznej wysokości n.p.m., w miejscach trudno dostępnych i cechujących się dużym spadkiem terenu, jak również o niewielkiej powierzchni. W przypadku małych gospodarstw rolnych, położonych w górach, dofinansowanie nie rekompensuje poniesionych kosztów pracy lub też w ogóle nie kwalifikują się one do dopłat. Jako zasadniczy problem w pozyskiwaniu funduszy wymieniany jest również sposób działania 109

110 8. Ochrona aktywna możliwości i przykłady działań 63. Hala Wzorowa w Gorcach koszenie kosiarką konną oddziałów Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, które odpowiedzialne są za wdrażanie takich programów. Jedną z wielu przyczyn nieporozumień na linii rolnik ARiMR jest sposób weryfikacji zgłaszanej przez rolnika powierzchni, do której naliczane jest dofinansowanie. Płatność ustala się do powierzchni płaskiej geodezyjnie (rzut na mapie), ale w warunkach górskich powierzchnia rzutu jest przeważnie mniejsza (nawet o kilkanaście %) od rzeczywistej. Stanowi to nie tylko o niekorzystnym dla ubiegającego się o dopłaty rozstrzygnięciu wysokości dofinansowania, ale stawia rolnika w nieprzyjemnej sytuacji. Daje bowiem podstawy do oskarżenia go o celowe zawyżanie wielkości swoich działek i próbę wyłudzenia nienależnych płatności. Ponadto, dopłaty dla rolników, na których gruncie stwierdzono siedlisko czy gatunek chroniony programem Natura 2000 nie są znacząco wyższe niż te wypłacane w ramach pakietów standardowych (różnica ta stanowi ok %), nie działają więc motywująco. Nie ma też zróżnicowania wysokości dopłat związanego z warunkami, w jakich prowadzona jest gospodarka (wysokość n.p.m., nachylenie, dostępność czy odległość od najbliższej miejscowości). Nakłady kosztów, jakie ponosić może właściciel takich gruntów sprawiają, iż korzystanie z pakietów rolnośrodowiskowych przestaje być atrakcyjne. Respondenci badania sondażowego najpowszechniej korzystają z bezpośrednich płatności obszarowych oraz programu wspierania gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach (ONW). Jednakże 5 letnie programy ONW uważane są za zbyt długie starsze osoby nie chcą podejmować takich zobowiązań, nie mając pewności, że się z nich wywiążą. Młodsi natomiast nie chcą prowadzić mało opłacalnych gospodarstw, wybierając pracę poza miejscem zamieszkania (Niwczyk i Staszyńska 2010). Aby w pełni wykorzystać istniejące instrumenty motywacji rolników do prowadzenia przyjaznej przyrodzie umiarkowanej gospodarki, niezbędne jest ich udoskonalenie. Programy rolnośrodowiskowe oraz inne sposoby wspierania rolnictwa ekstensywnego powinny zostać dostosowane do specyfiki warunków górskich oraz do rzeczywistych wymogów ochrony dyrektywowych siedlisk przyrodniczych i gatunków. 110

111 Podsumowanie Przyrodniczy efekt zrealizowanych programów można ocenić jako wysoce zadowalający. Wstępne wyniki monitoringu świadczą o wysokiej skuteczności podejmowanych działań i wskazują, gdzie możliwe jest udoskonalanie zastosowanych metod. Warto więc wziąć pod uwagę wdrażanie aktywnej ochrony na szerszą skalę, poprzez realizację kolejnych projektów. Również analiza społeczno ekonomicznych uwarunkowań ochrony karpackiej przyrody daje powody, by optymistycznie patrzeć w przyszłość. Mieszkańcy regionu alpejskiego bardzo wysoko cenią sobie otaczającą ich przyrodę i dostrzegają potrzebę jej ochrony w swoim otoczeniu. Uczestnicy badania sondażowego (szczególnie osoby starsze) są mocno przywiązane do tradycyjnego sposobu użytkowania ziemi i deklarują chęć dalszego prowadzenia gospodarki ekstensywnej, choć jest to działalność zdecydowanie nierentowna. Konieczne jest więc poszukiwanie innych rozwiązań gwarantujących mieszkańcom źródło utrzymania, które eksponować będą jednocześnie przyrodnicze i kulturowe zasoby Karpat jako swego rodzaju produkt regionalny. Taką działalnością może być bez wątpienia ekoturystyka w tym bogata w tradycję beskidzka turystyka krajoznawcza i kwalifikowana. Zielone szkoły, organizacja warsztatów muzycznych czy fotograficznych, plenerów malarskich i bliskich spotkań z rękodziełem i ludowym rzemiosłem to sposób na zaproszenie w Karpaty turysty świadomego, ceniącego ich kulturowe i przyrodnicze bogactwo. W takiej wizji rozwoju regionu jak najbardziej mieści się dbałość o zachowanie niezmienionego krajobrazu, a w tym umiarkowanie użytkowanych pól i trwałych użytków zielonych. Nie można jednak pominąć faktu, że popyt na produkty ekologiczne czy rękodzielnicze jest mocno ograniczony, a ich rozpoznawalność mała. Ekologicznemu trendowi w turystyce i rolnictwie górskim towarzyszyć powinna szeroka kampania promocyjna połączona z organizacją szkoleń dla rolników z zakresu eko- i agroturystyki. Warto w nią włączyć również działania popularyzujące zabezpieczania zwierząt gospodarskich przed atakiem dużych drapieżników, co może mieć nie tylko pozytywny wpływ na stan ochrony wilka, ale i na kondycję pasterstwa. Wiedza o bogactwie przyrodniczym i kulturowym Karpat oraz sposobach ich zachowania powinna być podstawą dla planu rozwoju zrównoważonej turystyki tego regionu, a ten uwzględniany w planach samorządów (szczególnie inwestycyjnych) i lokalnych strategiach rozwoju. 64. Kotlina Orawsko- -Nowotarska 111

112 112

113 9 Działania edukacyjne w sieci Natura 2000 Autorzy Małgorzata Grodzińska-Jurczak, Agata Uliszak Celem działań edukacyjnych prowadzonych w projekcie PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach było upowszechnianie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat oraz aktywizacja lokalnej ludności do działań ochroniarskich na obszarach Natura 2000 i w ich pobliżu. Poziom wiedzy na temat europejskiej sieci Natura 2000 jest wciąż w Polsce bardzo niewielki. Brak informacji oraz nieprzychylny odbiór idei sieci Natura 2000 mogą mieć negatywny wpływ na ochronę przyrody na tych obszarach. Stąd duża potrzeba, by wyjaśniać i promować cele tworzenia obszarów powoływanych dla ochrony konkretnych siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt wymienianych w Dyrektywach: Siedliskowej i Ptasiej. Określenie poziomu świadomości środowiskowej Działania edukacyjne prowadzone w ramach projektu PL0108 Natura 2000 w Karpatach zostały poprzedzone badaniami społecznymi. Badania te, mające określić poziom świadomości środowiskowej lokalnej ludności, zostały przeprowadzone przez Zespół Ochrony Przyrody, Badań Łowieckich i Edukacji Środowiskowej INOŚ UJ. Była to pierwsza faza całościowego programu, który dodatkowo zakładał opracowanie koncepcji programowej działań edukacyjnych, przeszkolenie nauczycieli szkół oraz ewaluację działań edukacyjnych na terenach objętych badaniami. Do badań wybrano cztery gminy położone na obszarach Natura 2000 w granicach województw: małopolskiego (Jabłonka, Lipnica Wielka) i podkarpackiego (Komańcza, Cisna). Badania przeprowadzono wśród losowo wybranych mieszkańców. Dobór respondentów odbywał się w dwóch etapach: na podstawie list adresów otrzymanych z poszczególnych urzędów gmin wylosowano mieszkania i domy, w których realizowane były wywiady. Wywiady przeprowadzane były wyłącznie z osobami pełnoletnimi zamieszkującymi na stałe pod wylosowanym adresem. Kwestionariusz ankiety opracowano w oparciu o informacje uzyskane podczas rozmów z władzami i pracownikami samorządów wybranych gmin, urzędów wojewódzkich i lokalnych organizacji związanych z edukacją ekologiczną i ochroną przyrody na temat specyfiki każdej z gmin w zakresie wprowadzania i realizowania programu Natura 2000, a także potencjalnych potrzeb edukacyjnych dla tamtejszych mieszkańców. Przygotowany kwestionariusz do wywiadów zweryfikowano podczas badań pilotażowych Kwestionariusz zawierał m.in. pytania dotyczące istniejących w okolicy form ochrony przyrody, w tym obszarów sieci Natura 2000, pytania o opinie na temat ochrony przyrody oraz na temat szkodliwości niektórych inwestycji dla przyrody. W czterech wybranych gminach przeprowadzono wywiady z 400 osobami. Badania ilościowe Poniżej przedstawiono najważniejsze wyniki i wnioski z przeprowadzonych badań na terenie gmin: Jabłonka i Lipnica Wielka oraz Komańcza i Cisna. Wiedza respondentów na temat programu Natura ,6% mieszkańców badanych gmin słyszało wcześniej o programie Natura 2000, pozostałych 65. Wilk 113

114 9. Działania edukacyjne w sieci Natura 2000 o programie poinformowano w trakcie przeprowadzania ankiety (dla porównania 6% mieszkańców 27 krajów UE deklaruje, że wie, czego dotyczy program Natura 2000, w Polsce ok. 15% - wyniki sondażu generalnego). 40% wszystkich respondentów woj. podkarpackiego wiedziało, że program Natura 2000 jest wdrażany w ich okolicy, w woj. małopolskim jedynie 7,7% respondentów. Spośród osób, które słyszały o sieci Natura ,6% respondentów twierdzi, że wie mało na ten temat, a kolejne 17,7%, że prawie nic nie wie. Ponad połowa badanych respondentów deklaruje, że jest raczej zadowolona lub bardzo zadowolona z wprowadzonego programu w ich okolicy. Zdecydowana większość (ponad 80%) respondentów chciałaby w przyszłości dowiedzieć się więcej o programie Natura Ryc. 11. Postrzeganie zagrożeń inwestycji w woj. małopolskim. Ryc. 12. Postrzeganie zagrożeń inwestycji w woj. podkarpackim. Ryc. 10. Wiedza respondentów na temat programu Natura Wiedza i opinie na temat ochrony przyrody Większość mieszkańców wszystkich omawianych gmin wie, że w okolicy ich miejsca zamieszkania występują chronione rośliny (71%) i zwierzęta (77%). Mieszkańcy Cisnej, mimo iż są nastawieni najbardziej negatywnie spośród respondentów wszystkich badanych gmin do terenów chronionych, to w największym stopniu dostrzegają możliwość rozwoju lokalnego poprzez ekoturystykę. Zdecydowanie mniejsze możliwości rozwoju ekoturystyki widzą natomiast mieszkańcy gmin małopolskich Jabłonki i Lipnicy Wielkiej oraz Komańczy w województwie podkarpackim. Większość mieszkańców popiera rozwój infrastruktury i nie widzi zagrożenia dla przyrody wyraźniej jest to widoczne wśród mieszkańców z wykształceniem zawodowym lub technicznym oraz wśród osób starszych. 114

115 Potrzeby edukacyjne do kogo powinny być skierowane działania edukacyjne? Właściciele ziem z punktu widzenia efektywności ochrony wybranych terenów chronionych. Rolnicy brakuje im praktycznych informacji na temat zasad funkcjonowania obszarów Natura Z racji potencjalnych dopłat rolnośrodowiskowych powinni być zainteresowani programem, jednak wiedzą o nim niewiele (w Komańczy tylko 23% rolników wie, że program łączy się z dopłatami do koszenia łąk, w Lipnicy Wielkiej 11%, a w Jabłonce jedynie 5,5%). Osoby, które czerpią korzyści finansowe z odpowiedniego gospodarowania na obszarach Natura 2000 (np. poprzez programy rolnośrodowiskowe albo poprzez reklamowanie swojej działalności agroturystycznej). Badania jakościowe Dla pełniejszego obrazu sytuacji edukacyjnej w zakresie programu Natura 2000 w poszczególnych gminach oprócz badań kwestionariuszowych przeprowadzono badania jakościowe. Na podstawie wcześniej opracowanych scenariuszy wywiadów przeprowadzono 14 wywiadów (12 z nauczycielami szkół podstawowych, gimnazjów i liceów oraz 1 z pracownikiem ośrodka kultury i 1 z przedstawicielem organizacji pozarządowej). Celem badań była przede wszystkim diagnoza działań edukacyjnych dotyczących zagadnień lokalnej przyrody na terenie badanych gmin oraz określenie zapotrzebowania i możliwości włączania w te działania również zajęć tematycznie skierowanych na program Natura Edukacja ekologiczna w szkołach: W większości badanych szkół prowadzona jest edukacja ekologiczna. Jej tematyka dotyczy najczęściej segregacji odpadów komunalnych oraz rzadziej i w mniejszym zakresie tematycznym zagadnień dotyczących lokalnej przyrody i jej ochrony. Nauczyciele widzą bardzo dużą potrzebę prowadzenia zajęć poświęconych tematyce lokalnej przyrody. Z ich obserwacji wynika, że uczniowie często nie posiadają podstawowej wiedzy na temat np. gatunków okolicznych roślin i zwierząt czy też istniejących w ich sąsiedztwie form ochrony przyrody. Większość zajęć przyrodniczych jest prowadzona w formie zajęć dodatkowych po lekcjach. Wyjątek stanowią niektóre lekcje biologii lub geografii, w ramach których nauczyciele poruszają zagadnienia związane z lokalną przyrodą, głównie jako przykłady ilustrujące treści określone w programie nauczania poszczególnych przedmiotów. Część zajęć jest prowadzona w terenie. Wykorzystywanie takiej formy dydaktycznej i częstotliwość wyjść z uczniami poza szkołę zależy od osobistych preferencji nauczyciela. Organizowane są również dłuższe (całodzienne lub kilkudniowe) wycieczki tematyczne poświęcone różnym zagadnieniom przyrodniczym, różnorakie konkursy szkolne, wystawy, gazetki i przedstawienia. Prowadzi się także zajęcia z uczniami biorącymi udział w konkursach międzyszkolnych. Szkoły prowadzą współpracę w zakresie edukacji ekologicznej i prowadzenia dodatkowych zajęć dla uczniów z różnymi instytucjami zajmującymi się lokalną przyrodą: w gminach bieszczadzkich jest to Bieszczadzki Park Narodowy oraz wybrane leśnictwa, w gminach orawskich Babiogórski Park Narodowy i nadleśnictwo Nowy Targ. Postrzegane efekty prowadzonej edukacji: Nauczyciele widzą pozytywne efekty edukacji ekologicznej, w szczególności tej dotyczącej szkodliwości odpadów komunalnych na środowisko naturalne oraz zasad ich segregacji. Edukacja w tym zakresie we wszystkich badanych gminach funkcjonuje dobrze mając bezpośrednie przełożenie na ilość selekcjonowanych odpadów w tamtejszych domostwach. Zainteresowanie uczniów lokalną przyrodą oceniane jest przez nauczycieli jako umiarkowane, natomiast widzą oni skuteczność wzbudzania wśród młodzieży ogólnej wrażliwości i uczenia odpowiedzialności za okoliczne środowisko naturalne. Potrzeba prowadzenia szeroko pojętej edukacji przyrodniczej wynika również w ocenie nauczycieli z niskiej wiedzy o lokalnej przyrodzie dorosłych i ich często negatywnych postaw i szkodliwych dla środowiska zachowań. Konsekwentna 115

116 9. Działania edukacyjne w sieci Natura 2000 edukacja dzieci, według nauczycieli, przekłada się na poprawę zachowań i postaw dorosłych. Możliwości i zapotrzebowanie dotyczące wprowadzania zagadnień związanych z programem Natura 2000 do programu zajęć szkolnych: Nauczyciele postrzegają temat sieci Natura 2000 jako interesujący i możliwy, choć nie konieczny do realizacji w edukacji szkolnej. Tematyka związana z siecią Natura 2000 może być łączona z innymi, regularnie prowadzonymi zajęciami pozaszkolnymi dotyczącymi zagadnień przyrodniczych. Do prowadzenia zajęć dotyczących sieci Natura 2000 potrzebne są, według nauczycieli, dodatkowe materiały edukacyjne, których obecnie szkoły nie posiadają. Część nauczycieli widzi potrzebę organizacji warsztatów/szkoleń dotyczących sieci Natura 2000 dla nauczycieli. Zajęcia takie miałyby być poświęcone zarówno samemu programowi ochrony przyrody, jak też metodyce prowadzenia zajęć. Bariery wprowadzania programów edukacyjnych dotyczących sieci Natura 2000: Brak wiedzy nauczycieli dotyczącej programu Natura Brak materiałów pomocnych przy wprowadzaniu tej tematyki. Brak czasu w trakcie zajęć przedmiotowych oraz duże obciążenie pozalekcyjne zarówno uczniów, jak i nauczycieli. Brak środków finansowych na realizację takich działań, jak wycieczki pozaszkolne. Brak pomocy dydaktycznych, w szczególności map usytuowania obszarów Natura 2000, sprzętu wykorzystywanego do zajęć w terenie (lornetki, lupy itp.). Rekomendacje dla działalności edukacyjnej na terenie obszarów chronionych programem Natura 2000 Efektywność działania nowej formy ochrony przyrody, tj. programu Natura 2000 zależy w dużej mierze od informowania, edukowania i przede wszystkim od włączania w procesy decyzyjne ludności zamieszkującej obszary chronione tymże programem. Wśród społeczności lokalnych badanych gmin powinno się promować zasady partycypacji społecznej w ochronie przyrody, angażować mieszkańców do aktywnego uczestnictwa w tworzeniu programów ochrony dla lokalnych zasobów sieci Natura Przy planowaniu działań informacyjnych i edukacyjnych konieczne jest wzięcie pod uwagę specyfiki regionu, a nawet gminy. Potrzeby edukacyjne są inne dla poszczególnych społeczności i zależą od kondycji społeczno-gospodarczej danej gminy, od płci, wieku, wykształcenia, wykonywanego zawodu i źródeł utrzymania jej mieszkańców. Stan wiedzy o zasobach przyrodniczych i potrzeby edukacyjne zależne są również od już istniejących w granicach gminy form ochrony przyrody. Edukacja kierowana do społeczności lokalnych powinna uwzględniać tego rodzaju lokalną specyfikę i skupiać się przede wszystkim na praktycznych zasadach gospodarowania na obszarach sieci Natura 2000 oraz na możliwych korzyściach wypływających z faktu zamieszkiwania w granicach istniejącego obszaru chronionego. Mieszkańcy widzą potrzebę w zakresie edukacji o ochronie przyrody i o sieci Natura Najbardziej preferowaną formą jest edukacja prowadzona przez nauczycieli, urzędników samorządowych oraz informacja dostarczana poprzez środki masowego przekazu. Zasadne wydaje się więc rozwijanie działalności instytucji lokalnych zajmujących się edukacją, głównie szkół i ośrodków kultury. Opracowywanie programów informacyjno-edukacyjnych musi zostać powierzone specjalistom w tej dziedzinie i powinno zawsze być poprzedzane wnikliwą analizą poziomu wiedzy i postaw poszczególnych grup, do których programy są adresowane. Szczególnie pilne wydaje się prowadzenie działalności informacyjno-edukacyjnej wśród rolników. Jako grupa zawodowa posiadają oni stosunkowo niską wiedzę o programie Natura 2000, często nie znają korzyści jakie mogą czerpać przystępując do proponowanych działań programu (np. programy rolnośrodowiskowe, programy promujące agroturystykę). 116

117 Więcej informacji dotyczących przeprowadzonych badań znaleźć można w artykule: Pietrzyk A., Grodzińska-Jurczak M., Cent J Potrzeby edukacyjne społeczności lokalnych w wybranych gminach polskich Karpat w związku z wdrażaniem programu Natura Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (6): Przykłady materiałów edukacyjnych W trakcie trwania projektu PL0108 Natura 2000 w Karpatach wydanych zostało wiele różnorodnych materiałów edukacyjnych. Mogą być one doskonałą pomocą dydaktyczną dla szkół, organizacji zajmujących się ochroną przyrody czy jednostek samorządu lokalnego. Większość z opracowanych materiałów dostępna jest na stronie internetowej projektu tam także znajduje się informacja o możliwościach bezpłatnego otrzymania wydawnictw. Plakaty Natura 2000 w Karpatach Seria plakatów edukacyjno-informacyjnych Natura 2000 w Karpatach promujących wiedzę na temat sieci Natura 2000 oraz walory wybranych obszarów sieci znajdujących się na obszarze polskich Karpat. Wydano 5 plakatów tematycznych (Natura 2000 w Karpatach, Siedliska Leśne, Siedliska Nieleśne, Ptaki, Zwierzęta) oraz 20 plakatów dotyczących poszczególnych obszarów ( Babia Góra, Cerkiew w Łosiu koło Ropy, Czarna Orawa, Dolina Białki, Luboń Wielki Kostrza Grota Zbójnicka na Łopieniu, Małe Pieniny, Na Policy, Ostoja Gorczańska, Ostoja Popradzka, Pieniny, Tatry, Torfowiska Orawsko Nowotarskie, Bieszczady, Beskid Mały, Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Kościół w Górkach Wielkich, Kościół w Radziechowach ). Foldery Natura 2000 w Karpatach Seria folderów edukacyjno-informacyjnych Natura 2000 w Karpatach promujących wiedzę na temat sieci Natura Wydano 19 książeczek poświęconych poszczególnym obszarom sieci Natura 2000: Babia Góra, Cerkiew w Łosiu koło Ropy, Czarna Orawa, Dolina Białki, Luboń Wielki Kostrza Grota Zbójnicka na Łopieniu, Małe Pieniny, Na Policy, Ostoja Gorczańska, Ostoja Popradzka, Pieniny, Tatry, Torfowiska Orawsko Nowotarskie, Bieszczady, Ostoja Jaśliska, Beskid Mały, Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Kościół w Górkach Wielkich, Kościół w Radziechowach. Plan lekcji Plan lekcji w formacie A4 dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjum, który oprócz miejsca na faktyczny plan zajęć szkolnych posiada informację 117

118 9. Działania edukacyjne w sieci Natura 2000 o programie Natura 2000 wraz z fotografiami gatunków roślin i zwierząt, a także siedlisk występujących na obszarach Natura dla starszych klas szkoły podstawowej i gimnazjum dołączono specjalnie przygotowaną atrakcyjną grę edukacyjną Agrobiznes. Film Babia Góra - Obszar Natura Park Narodowy We współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym powstał film Babia Góra - Obszar Natura Park Narodowy (produkcja GoodEye ). Film prezentuje bogactwo przyrodnicze Królowej Beskidów, nieco historii ochrony przyrody w tym rejonie, a także wyjaśnia powody włączenia obszaru Babiej Góry do sieci Natura Poradniki Jak uczyć o Naturze 2000? Zespół w składzie: Hanna Kobierska (INOŚ UJ), Małgorzata Grodzińska Jurczak (INOŚ UJ), Katarzyna Nieszporek (INOŚ UJ), Wojciech Mróz (IOP PAN) opracował poradniki metodyczne zawierające koncepcje działań edukacyjnych na obszarach Natura Wydane zostały w dwóch częściach, przewidzianych dla nauczycieli i uczniów klas I-III oraz klas IV-VI i gimnazjum. Zawierają one propozycje scenariuszy lekcji i zajęć pozalekcyjnych (zajęcia terenowe, koła biologiczne). Scenariusze zostały przygotowane z myślą o rozwiązaniu lokalnych problemów i ukazaniu wartości przyrodniczych regionu, który ze względu na swoje walory został uznany za cenny na skalę europejską i włączony do sieci obszarów chronionych Natura Do poradnika skierowanego Broszura promująca skuteczne sposoby zapobiegania szkodom wśród zwierząt gospodarczych wywoływanych przez duże drapieżniki Z myślą o hodowcach owiec opracowana została broszura informująca o wykorzystaniu ogrodzeń elektrycznych do zabezpieczania zwierząt gospodarskich przed atakami wilków i innych dużych ssaków drapieżnych. 118

119 wartości przyrodnicze obszaru Natura 2000 Bieszczady. Podobny program z powodzeniem można realizować na innych obszarach, dostosowując go do lokalnie występujących walorów przyrodniczych i kulturowych. Program edukacyjny został zorganizowany dla uczniów Zespołu Szkół w Rzepedzi oraz Zespołu Szkół w Komańczy. Dla każdej ze szkół przygotowano tygodniowe warsztaty pt. Bieszczadzkie Spotkania z Naturą, podczas których uczestnicy mogli zapoznawać się z walorami przyrodniczymi obszarów Natura 2000, na terenie których mieszkają Bieszczady oraz Ostoja Jaśliska. Folder Ochrona aktywna Folder Ochrona aktywna jest podsumowaniem pilotażowych programów aktywnej ochrony prowadzonych na terenie parków narodowych: Bieszczadzkiego, Babiogórskiego, Gorczańskiego oraz na terenie Nadleśnictwa Nowy Targ. Zapoznać się w nim można z celami ochrony takich zbiorowisk, jak: roślinność połoninowa, polany reglowe, roślinność torfowiskowa czy lasy dolnoreglowe. Opisano metody ochrony aktywnej na wybranych siedliskach i w wybranych obszarach, a także efekty wskazujące na stopień skuteczności podjętych działań. Uczestnicy w pierwszym dniu podzielili się na grupy, w których razem realizowali poszczególne zadania. Każdy z uczestników otrzymał swój zeszyt pracy, w którym każdego dnia mógł notować ciekawe dla niego informację. Na zakończenie każdego dnia uczestnicy mieli za zadanie przyporządkować przygotowane wcześniej naklejki do odpowiednich podpisów. Na naklejkach umieszczone zostały gatunki roślin i zwierząt oraz zbiorowiska, o których była mowa w czasie warsztatów. Po wykonaniu wszystkich zadań z danego dnia, Przykład działań edukacyjnych - program edukacyjny w gminie Komańcza Program edukacyjny przeprowadzony w gminie Komańcza był próbą zrealizowania kompleksowych warsztatów przybliżających młodym mieszkańcom 119

120 9. Działania edukacyjne w sieci Natura Rozpoznawanie roślin po smaku, dotyku i zapachu 66. Oznaczanie gatunków drzew i krzewów prowadzący warsztaty w zeszycie pracy przybijał specjalną pieczątkę i swym podpisem potwierdzał aktywny udział dziecka. Podliczano także punkty zdobyte przez grupę, zaś członkowie najlepszej otrzymywali w nagrodę tematyczne przewodniki. Grupowa rywalizacja przysparzała uczestnikom wiele zabawy i była dobrym środkiem zaradczym na chwilowe roztargnienia uczestników. Warsztaty dotyczyły pięciu głównych zagadnień: siedliska leśne, siedliska łąkowe, torfowiska, ptaki i ich siedliska oraz duże drapieżniki. Każdy dzień prowadzony był przez specjalistę z danej dziedziny. Zajęcia składały się z części kameralnej oraz terenowej. Podczas części kameralnej prezentowana była wiedza teoretyczna, która potem mogła być wykorzystana w terenie. Dwa spotkania odbyły się w najbliższej okolicy szkoły, a trzy na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego. O czym szumi las? W dniu poświęconym siedliskom leśnym uczestnicy zostali zapoznani z podstawowymi zagadnieniami ekologii lasu. Omówione zostały takie zagadnienia, jak: bogactwo szaty roślinnej gór i jej zmienność w zależności od rzeźby terenu, podłoża, klimatu oraz antropopresji; fazy rozwojowe lasu naturalnego od kilkuletniego drzewostanu do starodrzewu; życie drzewa od nasienia do sędziwego leśnego olbrzyma; śmierć drzewa - jej przyczyny i skutki dla środowiska leśnego; drzewo żyje po śmierci - funkcje martwych drzew leżących i stojących, ich związek z życiem ptaków, owadów, grzybów, mikroorganizmów. Podczas prezentacji uczestnicy mogli wykazać się już posiadaną wiedzą i zdobyć punkty. Po części kameralnej udano się w teren. Uczestnicy zapoznali się z zasadami korzystaniem z dychotomicznego klucza do oznaczania drzew i krzewów, a następnie samodzielnie oznaczali spotkane gatunki. Tam, gdzie dzwoni dzwonek W dniu przewidzianym na poznanie siedlisk nieleśnych zorganizowano wycieczkę do Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wraz z dziećmi z Rzepedzi udano się do Wołosatego i stamtąd na Tarnicę, dla dzieci z Komańczy przygotowano wyprawę na Małą Rawkę. Na obydwu wycieczkach omówiono przekrojowo szatę roślinną Bieszczad od piętra pogórza po piętro subalpejskie. Przedstawiona została różnorodność ekosystemów łąkowych. Uczestnicy rozpoznawali gatunki roślin po wyglądzie, a także po zapachu i smaku. Zaprezentowane zostały powierzchnie monitoringowe dzwonka piłkowanego, prezentujące program aktywnej ochrony realizowany w ramach projektu PL0108 na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Na zakończenie przeprowadzono grę dydaktyczną, obejmującą rozpoznawanie gatunków łąkowych i określenie ich preferencji siedliskowych. Historia o kopciuszku i innych ptakach Podczas części kameralnej dnia poświęconego ptakom i ich siedliskom uczestnicy zapoznali się ze specyfiką pracy ornitologa. Zaprezentowano siatkę 120

121 ornitologiczną, obrączki oraz metody łapania i znakowania ptaków. Uczestnicy układali historyjkę obrazkową przedstawiającą rok z życia bociana. Przeprowadzono konkurs na rozpoznawanie ptaków po odgłosach i wyglądzie. Dzieci samodzielnie przygotowywały prezentację przedstawiającą zachowania i ekologię wybranych gatunków sów. Część terenową przeprowadzono przez różne siedliska (łąka, skraj lasu, las) - wypatrywano i nasłuchiwano omówione wcześniej gatunki. Skąd się bierze torf? Zagadnienia ekosystemów torfowisk zostały poprowadzone również na terenie Bieszczadzkiego PN grupa dzieci z Rzepedzi mogła zapoznać się z kompleksem torfowisk w Tarnawie Niżnej, grupa z Komańczy z torfowiskiem w Wołosatym. Uczestnicy poznali specyfikę priorytetowego siedliska przyrodniczego 7110* (torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą). Zaprezentowano podstawowe gatunki występujące na torfowisku oraz przykłady ich przystosowań do warunków wysokiego uwilgotnienia. Dyskutowano nad przyczynami niszczenia torfowisk i sposobami zapobiegania ich przesuszenia. i tropy pozostawiane przez duże drapieżniki. Pokazane zostały zdjęcia z fotopułapek, na których można było podpatrzeć sceny z życia wilków i niedźwiedzi. W terenie zaprezentowano telemetrię jako narzędzie badania dużych drapieżników (poszukiwanie obroży za pomocą nadajnika). Uczestnicy wykonywali gipsowe odlewy spotkanych tropów niedźwiedzia, psa i lisa. Szukali także pozostawionej przez zwierzęta sierści na drzewach, zbierali ją, a następnie oznaczali. W krainie rysia, wilka i niedźwiedzia W dniu poświęconym dużym drapieżnikom udano się kolejka wąskotorową ze stacji Majdan na Balnicę (Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy). W multimedialnej części kameralnej zajęć przedstawiono rolę dużych drapieżników w przyrodzie, sposoby polowania wilków i rysi, dzieci nauczyły się rozróżniać ślady Na zakończenie całego cyklu warsztatów uczestnikom wręczono dyplom Przyjaciela Natury potwierdzający udział w Bieszczadzkich Spotkaniach z Naturą. Grupa, która wygrała całotygodniową rywalizację, miała przywilej wybrania jako pierwsza książek przeznaczonych na główne nagrody. Prócz książki każdy uczestnik otrzymał także inne wydawnictwa projektu PL0108: folder Natura 2000 w Karpatach Bieszczady, film Babia Góra obszar Natura Park Narodowy oraz grę edukacyjną Agrobiznes. Po zakończonej półkolonii uczestnicy dostali na płycie CD ok. 10 minutowy film, będący przypomnieniem najważniejszych informacji merytorycznych oraz pamiątką z uczestnictwa w warsztatach. Na płycie znajduje się także klip promocyjny oraz fotografie z przeprowadzonych warsztatów. 68. Na torfowisku w Tarnawie Niżnej 121

122 122

123 10 Podsumowanie i rekomendacje do zarządzania siecią Natura 2000 w Karpatach Autorzy Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska Przedstawione poniżej wnioski i uwagi oparte są przede wszystkim na strategiach zarządzania wypracowanych dla 23 obszarów Natura 2000 w Karpatach. Staraliśmy się uwzględnić zarówno wnioski koordynatorów strategii, postulaty zgłaszane przez uczestników licznych spotkań i własne spostrzeżenia zebrane w czasie czteroletniej pracy w ramach projektu Natura 2000 w Karpatach. Zakładamy, że przedstawione rekomendacje nie stanowią zestawu gotowych recept na sprawne funkcjonowanie sieci Natura 2000, lecz raczej są listą tematów do dalszej dyskusji pomiędzy służbami ochrony przyrody, społecznościami lokalnymi i naukowcami. W pierwszej części rozdziału przedstawiliśmy uproszczoną analizę SWOT dla sieci Natura 2000 w Karpatach, będącą zestawieniem cząstkowych analiz możliwości skutecznej ochrony wybranych obszarów Natura Jest to standardowe narzędzie analityczne polegające na zestawieniu 4 grup czynników wpływających na przedmiot analizy: S (Strengths) mocne strony, czyli to, co może nam pomóc w ochronie obszaru Natura 2000; W (Weaknesses) słabe strony, czyli to, co może być barierą dla skutecznej ochrony; O (Opportunities) szanse, możliwości; T (Threats) zagrożenia, czyli to, co może stworzyć niebezpieczeństwo niekorzystnej zmiany. Mocne strony Nałożenie na organy administracji państwowej prawnego obowiązku i odpowiedzialności przed Komisją Europejską za utrzymanie lub odtworzenie właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura Oznacza to znaczne wzmocnienie ich dotychczasowej ochrony, jako składników przyrody w już istniejących formach ochrony obszarowej oraz konieczność racjonalnego użytkowania zasobów przyrodniczych na terenach dotychczas nie chronionych. Skupienie większości kompetencji w zakresie wdrażania sieci Natura 2000 w jednych rękach : Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska i Regionalnych Dyrekcjach Ochrony Środowiska. Duże zasoby (znaczna liczba stanowisk i powierzchnia występowania) oraz stosunkowo dobry stan zachowania przedmiotów ochrony (siedlisk i populacji gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych) w obszarach Natura 2000 w regionie alpejskim. Wysoki reżim ochronny wielu obszarów (parki narodowe, rezerwaty przyrody), zasadniczo sprzyjający utrzymaniu właściwego stanu ochrony siedlisk i gatunków Natura Zachowana duża powierzchnia zwartych kompleksów leśnych, z których znaczna część jest objęta ochroną w granicach parków narodowych i rezerwatów przyrody. Na dużej części terenów leśnych, w tym na gruntach pozostających w administracji Lasów Państwowych, prowadzona ekstensywna, tradycyjna gospodarka leśna, zgodna z wymogami ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków. Kolonie nietoperzy w opisywanych obszarach znajdują się na ogół w budynkach o dobrym stanie technicznym, a gospodarze obiektów odnoszą się pozy- 69. Tradycyjne użytkowanie łąk w Pieninach 123

124 10. Podsumowanie i rekomendacje do zarządzania siecią Natura 2000 w Karpatach tywnie do ochrony nietoperzy oraz przestrzegają zaleceń z tym związanych. Istniejące silne ośrodki edukacyjne w parkach narodowych leżących na terenie Karpat. Stosunkowo dobrze zachowana sieć korytarzy ekologicznych pomiędzy obszarami Natura 2000 oraz istniejące powiązanie przestrzenne z obszarami Natura 2000 na Słowacji. Korzystne warunki przyrodnicze i kulturowe dla rozwoju rolnictwa ekologicznego i ekoturystyki. Słabe strony Zarzucenie gospodarki kośno-pasterskiej w większości obszarów, szczególnie w wyższych położeniach, gdzie gospodarowanie jest mniej opłacalne. Prowadzi to do szybkiej degradacji cennych, półnaturalnych siedlisk przyrodniczych i zmniejsza funkcje biocenotyczne polan reglowych. Ograniczone i niewystarczające środki finansowe na prowadzenie kosztownych działań z zakresu ochrony przyrody (w tym m.in. ochrony aktywnej). Przy stosunkowo dobrze dostępnych funduszach zewnętrznych, na ogół największym problemem jest brak wkładu własnego, brak zaplecza do przygotowania, realizacji i rozliczania dużych projektów, brak możliwości czasowego kredytowania przedsięwzięć oraz bardzo ograniczone zasoby ludzkie w instytucjach, które mają największe szanse na pozyskanie takiego finansowania (np. w parkach narodowych, regionalnych dyrekcjach ochrony środowiska, parkach krajobrazowych). Brak kompleksowej gospodarki odpadami, problemy z zaśmiecaniem terenów przydrożnych, nadrzecznych i lasów, niezadowalający stan gospodarki wodno-ściekowej, co prowadzi m.in. do pogorszenia stanu sanitarnego wód. Masowe przekształcanie górskich rzek i potoków (budowa progów, zapór, umocnienień brzegów, prostowanie koryt), głównie pod pretekstem działań ochrony przeciwpowodziowej. Na wielu terenach działaniom tym nie towarzyszy rzetelny rachunek ekonomiczny, jak również kompleksowa ocena wpływu na środowisko. Brak stref buforowych w obszarach wyznaczonych dla ochrony dolin rzecznych (np. Czarna Orawa). Silne przekształcenie siedlisk podmokłych młak i torfowisk (efekt wcześniejszego osuszenia, sukcesja drzew i krzewów). Postrzeganie tworzenia obszarów Natura 2000 wyłącznie jako niepożądanej ingerencji w prawa własności. Brak perspektywicznej oceny korzyści wynikających z zachowania bądź poprawy stanu przyrody. Niewystarczający potencjał organizacji pozarządowych, działających w dziedzinie ochrony przyrody na terenie Karpat. Liczne, niewielkie organizacje ekologiczne nie mają na ogół możliwości realizacji dużych projektów w tym zakresie. Bardzo dużym ograniczeniem jest zarówno brak odpowiedniego zaplecza organizacyjnego, jaki i brak wyszkolonej kadry w tej dziedzinie. Obiekty istotne dla ochrony nietoperzy (na ogół kościoły) są często oświetlane w nocy, co nie sprzyja ochronie tych zwierząt. Kolonie rozrodcze nietoperzy często pozbawiane są optymalnych żerowisk w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Ochronę nietoperzy utrudniają również wysokie koszty remontów obiektów stanowiących ostoje nietoperzy. Brak spójnego planu rozwoju turystycznego obszarów Natura Promowanie i presja na rozwój turystyki masowej, kosztem turystyki indywidualnej. Koncentracja turystyki w partiach przyszczytowych masywów górskich (np. na Babiej Górze) prowadzi do wzmożonej antropopresji w miejscach występowania najcenniejszych siedlisk i gatunków. Znaczne przekształcenie drzewostanów dolnoreglowych, zwłaszcza zbyt duży udział świerka, prowadzące do masowego wypadania drzewostanów oraz gradacji owadów, głównie kornika drukarza. 124

125 Chaotyczna i bezplanowa gospodarka leśna prowadzona w lasach prywatnych, wynikająca m.in. z braku planów urządzania lasu oraz braku środków na ich sporządzenie. Szanse Możliwość wykorzystania sieci Natura 2000 do finansowania działań wspierających ochronę przyrody, z których część może mieć również istotne znaczenie ekonomiczne dla lokalnej społeczności (np. pozyskanie funduszy na przywrócenie i wspieranie ekstensywnej gospodarki kośno-pasterskiej, remont budynków, stanowiących istotne ostoje nietoperzy, prace z zakresu przebudowy drzewostanu). Wykorzystanie Natury 2000 do promocji zrównoważonej turystyki w obszarach Natura Rozpoczęty proces przebudowy drzewostanów, zwłaszcza regla dolnego. Możliwość rozwoju działań edukacyjnych i promocyjnych. Popularność agroturystyki i wzrost indywidualnego ruchu turystycznego Wzrost popytu na zdrową żywność. Moda na regionalizm, zainteresowanie kulturą etniczną Karpat. Ułatwienie pozyskania przez lokalną społeczność środków zewnętrznych na inwestycje w obszarze Natura 2000 i jego otoczeniu, w tym na infrastrukturę turystyczną. Wzrastająca presja inwestycyjna na atrakcyjne górskie tereny nieleśne przy jednoczesnym spadku opłacalności prowadzenia gospodarki rolniczej na tych terenach. Wzrastająca presja turystyczna i rekreacyjna w zakresie takich form aktywności, jak: quady, rajdy motorowe, narciarstwo zjazdowe. Prowadzenie remontów budynków sakralnych, istotnych dla ochrony nietoperzy, w niewłaściwy sposób (czas i dobór materiałów), likwidacja lub niedrożność wlotów do kolonii rozrodczych, oświetlanie budynków. Zmniejszanie powierzchni lub przerywanie zadrzewień i linearnych ciągów roślinności, stanowiących żerowiska nietoperzy. Liczne plany wykorzystania i przekształcenia naturalnych dolin rzecznych (zabezpieczenia przeciwpowodziowe, zapory, małe elektrownie wodne, lokalne spiętrzenia). Postępująca fragmentacja siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, będąca efektem wzrastającej urbanizacji terenów górskich, zabudowy rekreacyjnej oraz modernizacji ciągów transportowych. Występowanie niektórych przedmiotów ochrony w postaci izolowanych populacji (także na skraju zasięgu), co grozi im wymarciem, pomimo podjęcia starań na rzecz ich zachowania. 70. Tradycyjna zabudowa na Orawie Zagrożenia Możliwość ograniczenia finansowania ochrony obszarów Natura 2000 i zakończenie lub zmniejszenie się zakresu działania obecnych mechanizmów finansowania (Norweski Mechanizm Finansowy, Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Polsko-Szwajcarski Program Współpracy, Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Eko-Fundusz, Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Life+). 125

126 10. Podsumowanie i rekomendacje do zarządzania siecią Natura 2000 w Karpatach 71. Wypas owiec Zarządzanie obszarami Natura 2000 i rekomendacje do ich ochrony Jednym z najistotniejszych kierunków działań, które mogą poprawić funkcjonowanie sieci Natura 2000 w Karpatach jest poprawa organizacji zarządzania poszczególnymi obszarami, będącymi jej składowymi. Warunkami niezbędnymi do zapewnienia możliwości realizacji celów postawionych przed służbami ochrony przyrody w tym zakresie jest: oddelegowanie odpowiedniej liczby osób do prac związanych z wdrażaniem sieci ekologicznej w każdym z obszarów Natura 2000; określenie jednostki wiodącej w sprawowania nadzoru nad każdym z obszarów lub podział terytorialny kompetencji; stworzenie odpowiedniego zaplecza organizacyjnego, które umożliwi pozyskiwanie środków przeznaczonych na ochronę obszaru i sprawne rozliczanie projektów z tego zakresu; wyraźne określenie kompetencji w zakresie monitoringu przyrodniczego i nadzoru naukowego nad prowadzonymi pracami; zapewnienie skutecznych mechanizmów komunikacji społecznej i udziału społeczeństwa w prowadzonych działaniach; stworzenie podstaw do współpracy transgranicznej ze Słowacją, Ukrainą i Czechami, szczególnie w zakresie ochrony dużych drapieżników. Istnieje możliwość przyjęcia alternatywnych modeli zarządzania obszarami Natura 2000: 1. Obecnie funkcjonujący pełna odpowiedzialność spoczywa na właściwych terytorialnie Regionalnych Dyrekcjach Ochrony Środowiska oraz w przypadku obszarów Natura 2000 leżących przynajmniej częściowo na terenie parków narodowych na administracji tychże parków. Brakuje promocji obszaru, mechanizmu dofinansowania projektów z zakresu ochrony przyrody, a przede wszystkim osób bezpośrednio oddelegowanych do opieki nad poszczególnymi obszarami Natura Alternatywny przekazanie możliwie dużych kompetencji innym instytucjom, które w danym obszarze zarządzają większością terenu, np. Lasom Państwowym i pozostawienie RDOŚ funkcji koordynująco-kontrolnej. Przekazanie możliwie dużej liczby zadań, szczególnie w zakresie promocji, edukacji i komunikacji parkom krajobrazowym oraz organizacjom pozarządowym. Inną teoretyczną możliwością jest powołanie nowych instytucji/organizacji sprawujących nadzór nad każdym z obszarów (lub ich grupą). Byłoby to jednak bardzo kosztowne i mogłoby spowodować dodatkowe spiętrzenie konfliktów kompetencyjnych. Wydaje się, że najbardziej praktycznym podejściem jest maksymalne wykorzystanie (i w miarę potrzeb odpowiednie wzmocnienie) istniejącej struktury zarządzania. Bardzo istotne jest jednak, aby szczegółowy model zarządzania był dostosowany do specyfiki każdego z obszarów. Zdecydowanie inaczej będzie wyglądało zarządzanie np. obszarem dla ochrony nietoperzy, w którym kluczową rolę odgrywa zachowanie ich kolonii, znajdującej się na strychu kościoła oraz terenów żerowiskowych, leżących na gruntach prywatnych i gminnych we wsi i jej otoczeniu. Z innymi problemami spotkamy się w obszarze znajdującym się w całości na terenach będących w administracji Lasów Państwowych, jak również w obszarze, którego większość powierzchni stanowi park narodowy. Najtrudniejsze będzie zarządzanie ogromnymi obszarami, do których włączono całe pasma górskie np. Bieszczady, Beskid Sądecki czy Beskid Niski. W każdym z tych przypadków oczywistym jest, że niemożliwe 126

127 jest skuteczne zarządzanie bez zaangażowania kluczowych interesariuszy. Nie praktykowanym dotychczas sposobem mogłaby być próba powołania w takich obszarach Komisji, w której zasiadaliby przedstawiciele najistotniejszych instytucji (RDOŚ, park narodowy, nadleśnictwa, park krajobrazowy, gminy) sprawującej funkcje doradcze, zapewniającej wsparcie logistyczne dla prowadzonych działań. Jednak nawet w takim przypadku warto powołać Biuro/Sekretariat obszaru, posiadający podstawowe zaplecze organizacyjne, finansowe i kadrowe (prawdopodobnie nawet 2 3 osoby) i umiejscowienie go przy jednej z lokalnej instytucji (np. jednym z nadleśnictw lub lokalnym oddziale Zarządu Parków Krajobrazowych). Niezależnie od lokalnej specyfiki, bardzo ważnym elementem zarządzania jest utworzenie dla każdego z obszarów jednego punktu kontaktowego. Może to być np. osoba fizyczna, tzw. opiekun obszaru takie rozwiązanie zostało skutecznie wdrożone w innych krajach UE, np. Francji i Wielkiej Brytanii. Do takiej roli warto zaangażować lokalne organizacje pozarządowe, pracowników parków krajobrazowych, czy np. leśniczego, których rolą powinna być koordynacja prac związanych z działaniami ochronnymi, poszukiwanie źródeł finansowania, usprawnienie przepływu informacji pomiędzy instytucjami, pomoc w przygotowaniu lokalnych projektów i ich realizacji. Wydaje się, że w chwili obecnej została zmarginalizowana rola parków krajobrazowych. Być może w niektórych obszarach (np. w Ostoi Jaśliskiej, Beskidzie Sądeckim ) jednym ze skuteczniejszych kierunków byłoby zwiększenie roli administracji tych parków, przy zapewnieniu odpowiedniego wsparcia ze strony RDOŚ i nadleśnictw. Pomimo tego, że standardowym kierunkiem ochrony, wyznaczonym przez Dyrektywę Siedliskową, jest konieczność zachowania powierzchni półnaturalnych siedlisk, np. przez utrzymanie bądź wprowadzenie ekstensywnej gospodarki kośno-pasterskiej, wydaje się, że w przypadku niektórych obszarów, lub ich części, można świadomie odstąpić od tych zaleceń, wyznaczając nowe cele (ustalając hierarchię celów ochrony) w planach ochrony (lub planie działań ochronnych) obszaru. W przypadku rezerwatu Źródliska Jasiołki zwiększenie zakresu prac rolniczych (koszenie, wypas) może np. wpłynąć negatywnie na inne cele ochrony (ostoja zwierzyny, ochrona siedlisk podmokłych przed zniszczeniami mechanicznymi). Dlatego też warto rozpatrzeć pozostawienie pewnej części terenu do naturalnej sukcesji, nawet kosztem utraty powierzchni siedlisk przyrodniczych. W wielu obszarach niezbędne jest kompleksowe wspieranie rolnictwa ekstensywnego i działań w zakresie aktywnej ochrony siedlisk nieleśnych. Powinno ono polegać na: uznaniu ochrony aktywnej siedlisk przyrodniczych ulegających sukcesji wtórnej (ekosystemów łąk i pastwisk oraz torfowisk wysokich) za zadanie priorytetowe i wykorzystanie wszelkich możliwości organizacyjnych, finansowych i edukacyjnych w celu jej realizacji. Dotyczy to zarówno gruntów własności Skarbu Państwa, jak i pozostałych terenów; dostosowanie programów rolnośrodowiskowych oraz innych sposobów wspierania rolnictwa ekstensywnego do specyfiki warunków górskich (m.in. dostosowanie wysokości dopłat do stopnia trudności realizacji wymogów programu); zabezpieczenie środków na ochronę zarówno siedlisk aktualnie objętych programami wsparcia, jak i tych, których dofinansowania obecnie nie dotyczą (np. torfowiska wysokie); dostosowanie wymogów pakietów dopłat rolnośrodowiskowych wspierających ochronę dyrektywowych siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków do ich rzeczywistych wymagań ochronnych; wspieranie umiarkowanej gospodarki pasterskiej oraz popularyzacja odpowiedniego zabezpieczania zwierząt gospodarskich przed atakiem dużych drapieżników. Najistotniejsze informacje o wymaganiach i sposobach ochrony poszczególnych typów siedlisk, takich jak: łąki, murawy, siedliska podmokłe (młaki i torfowiska) oraz siedliska leśne zostały zawarte w poprzednich rozdziałach. Niemniej jednak, w całych 127

128 10. Podsumowanie i rekomendacje do zarządzania siecią Natura 2000 w Karpatach Karpatach, do głównych zaleceń, co do zarządzania siedliskami nieleśnymi należą: utrzymanie, przywrócenie lub modyfikacja gospodarczego użytkowania łąk i muraw bliźniczkowych oraz kserotermicznych; wskazane jest przywrócenie tradycyjnego użytkowania kośno-pasterskiego; ochrona przed zalesianiem tych siedlisk; przeprowadzenie zabiegów z zakresu ochrony czynnej (np. intensywny wypas, kilkukrotne koszenie, usuwanie samosiewów drzew i krzewów) dla części płatów siedlisk łąkowych i murawowych, na których już zapoczątkowany został proces sukcesji; zabezpieczenie przed mechanicznym zniszczeniem siedlisk oraz zajmowaniem ich powierzchni przez zabudowę mieszkaniową i rekreacyjną, a także infrastrukturę turystyczną; prowadzenie gospodarki leśnej uwzględniającej wymogi ochrony nieleśnych siedlisk przyrodniczych, z wprowadzeniem odpowiednich zapisów w planach urządzenia lasu; ochrona bierna wybranych płatów małopowierzchniowych siedlisk nieleśnych, np. ziołorośli górskich, młak; ochrona bierna jako całości, kompleksu siedlisk wysokogórskich, położonych powyżej górnej granicy lasu. Ochrona siedlisk wodnych w Karpatach wymaga kompleksowego podejścia do kwestii zarządzania siecią rzeczną i powinna być realizowana w ścisłej współpracy z instytucjami odpowiedzialnymi za ten sektor, czyli Regionalnymi Zarządami Gospodarki Wodnej w Krakowie i Gliwicach oraz ich lokalnymi jednostkami organizacyjnymi Zarządami Zlewni. Zasadniczo, wymogi w zakresie stanu wód określone są przez Dyrektywę Wodną (w Polsce ma być ona wdrożona do 2015 r.), do której zapisów należy się stosować również w czasie wdrażania sieci Natura Jednym z podstawowych wskazań, co do planowania i realizacji ochrony tej grupy siedlisk jest działanie w granicach całej zlewni, nie tylko chronionego fragmentu koryta czy doliny rzecznej. Natomiast doraźnie, w poszczególnych obszarach Natura 2000, utrzymanie właściwego stanu ochrony siedlisk chronionych ryb i nadrzecznych siedlisk przyrodniczych, wymaga przede wszystkim zachowania naturalnego koryta rzeki i jej dynamiki. Na ogół nie ma potrzeby prowadzenia żadnych działań mających charakter zabiegów ochrony aktywnej (z wyjątkiem udrożnienia koryt), gdyż dla ich ochrony, najwłaściwszą formą jest ochrona bierna. Utrzymanie właściwego stanu ochrony siedlisk leśnych pozostających w sieci Natura 2000 wymaga: wytypowania reprezentatywnych fragmentów najczęściej spotykanych typów siedlisk leśnych: borów górno- i dolnoreglowych, żyznych i kwaśnych buczyn oraz łęgów, które będą wyłączone z gospodarczego użytkowania; taka ochrona bierna zapewni niezakłócony przebieg i możliwość obserwacji naturalnych procesów przyrodniczych; wyłączenia z gospodarczego użytkowania płatów jaworzyn oraz borów bagiennych i łęgów na obszarach źródliskowych; zapewnienie im ochrony biernej oraz utworzenia wokół nich odpowiednich stref ochronnych ; utrzymanie właściwych stosunków wodnych w zależnych siedliskach przyrodniczych: rezygnacja z odwadniania borów bagiennych, umożliwienie okresowych zalewów łęgów; spośród działań ochrony czynnej, najpilniejsze jest usuwanie obcych gatunków inwazyjnych, takich jak: rdestowiec japoński, barszcz Sosnowskiego, niecierpek gruczołowaty, kolczurka klapowana, nawłoć późna; prowadzenie gospodarki leśnej uwzględniającej wymogi ochrony leśnych siedlisk przyrodniczych, co do rodzaju i zakresu rębni, sposobu jej prowadzenia, odnowy drzewostanu, stosowaniu do zrywki i wywozu drewna odpowiedniego sprzętu, z wprowadzeniem odpowiednich zapisów w planach urządzenia lasu; przeciwdziałanie nadmiernemu pozyskaniu surowca w lasach prywatnych, w tym wdrożenie programów leśnośrodowiskowych (analogicznych do rolnośrodowiskowych), kompensujących właścicielom korzyści utracone w wyniku ograniczeń w gospodarowaniu; zachowanie zwartych kompleksów leśnych; przeciwdziałanie fragmentacji kompleksów leśnych i intensyfikacji użytkowania turystyczno-rekreacyjno-sportowego. 128

129 Korytarze ekologiczne W wielkoskalowych opracowaniach, cały obszar Karpat jest traktowany jak jeden korytarz ekologiczny. W rzeczywistości jednak, także w ich obrębie obserwujemy fragmentację naturalnych ekosystemów, zwłaszcza kompleksów leśnych i rzek, co narzuca konieczność zadbania o zachowanie między nimi odpowiednich połączeń. Pierwszym krokiem w planowaniu przebiegu sieci korytarzy jest ustalenie gatunków czy siedlisk, dla których należy stworzyć możliwość kontaktowania się poszczególnych populacji. Od wymogów biologii gatunków zależy, jaki charakter powinny mieć zabezpieczane korytarze. I tak dla organizmów wodnych, rolę taką spełnia sieć rzeczna o naturalnym charakterze. Przekształcone odcinki koryt lub poprzeczna zabudowa cieków może stanowić barierę dla przemieszczających się organizmów, jak ryby czy bezkręgowce wodne. Utrzymanie korytarzy rzecznych polega więc przede wszystkim na zachowaniu (lub odtworzeniu) drożności rzek i potoków, a także ich naturalnego przebiegu (przekrojów podłużnych i poprzecznych) na większości ich biegu. Szczególnie niebezpieczne są plany budowy dużych zapór i zbiorników retencyjnych, które nie tylko stanowią barierę nie do pokonania pomiędzy poszczególnymi częściami rzeki, ale zmieniają też charakter środowiska rzecznego poprzez zmiany rodzaju nurtu, dna, termiki wody, hamowanie transportu surowca skalnego, a poprzez zmiany poziomu wód gruntowych wpływają na warunki siedliskowe zbiorowisk nadrzecznych. Najbardziej mobilne zwierzęta, jak duże drapieżniki czy zwierzyna płowa, wykorzystują do przemieszczania się na większe odległości przede wszystkim kompleksy leśne. W tym wypadku, zabezpieczenie korytarzy wymaga przede wszystkim zapobiegania ich fragmentacji poprzez elementy liniowe, jak sieć transportowa czy zabudowa mieszkalna typu ulicowego. Odpowiednie zapisy, umożliwiające pozostawienie dostępnych dla zwierząt przestrzeni, powinny być umieszczone w planach zagospodarowania przestrzennego, równolegle z informacjami o istniejących formach ochrony obszarowej. W ostateczności powinno się dbać, o pozostawianie nawet małych enklaw zadrzewień i przylasków rozrzuconych w niewielkich od siebie odległościach na terenach odkrytych. Będą one stanowiły elementy korytarza typu stepping stones, czyli nieciągłego korytarza, składającego się z niewielkich wysp, np. zadrzewień, stanowiących przystanki pośrednie, będących ostojami dla migrujących zwierząt. Także w przypadku siedlisk przyrodniczych, zasadniczo mamy do czynienia z korytarzami typu stepping stones. Wyjątkiem są siedliska pokrywające rozległe przestrzenie w poszczególnych pasmach górskich, jak buczyny w reglu dolnym czy bory. Także łęgi w obrębie jednej zlewni na ogół tworzą rozgałęzioną strukturę liniową, poprzerywaną tylko na pewnych odcinkach. Brak jednak łączności dla roślinności nadrzecznej pomiędzy poszczególnymi zlewniami. Natomiast inne, rzadkie siedliska przyrodnicze występują wyspowo i istotna jest dbałość o zachowanie poszczególnych ich płatów, nawet jeśli zajmują niewielkie powierzchnie, rozrzucone w pewnych odległościach od siebie. Należy aktywnie przeciwdziałać likwidacji takich enklaw siedlisk, jak np. stanowiska roślinności kserotermicznej związanej z ostańcami wapiennymi czy młak eutroficznych, wykształcających się przy wysiękach wody. Ich utrata mogłaby zwiększyć dystans pomiędzy pozostałymi stanowiskami i w efekcie doprowadzić do braku możliwości jakiejkolwiek łączności między nimi. 72. Żniwa w Glince 129

130 10. Podsumowanie i rekomendacje do zarządzania siecią Natura 2000 w Karpatach 73. Małe Pieniny nad Wąwozem Skalskim Narzędziem do zarządzania elementem sieci, jakim są korytarze ekologiczne są oceny oddziaływania na środowisko, które w przypadku inwestycji liniowych na terenie Karpat powinny być szczególnie skrupulatnie wykonywane. Nacisk należy położyć na wymóg przeprowadzenia analizy skumulowanych efektów inwestycji, wpływu na integralność obszaru oraz oddziaływania transgraniczne. Szczególnym przypadkiem korytarzy są zadrzewienia liniowe wykorzystywane przez nietoperze do przemieszczania się zarówno w ramach migracji, jak i przelotów na żerowiska. Pozostawianie lub odtworzenie takich zadrzewień na terenach zurbanizowanych, ale i wśród pól, ma szczególne znaczenie dla tej grupy zwierząt i w dużej mierze zależne jest od dobrej woli mieszkańców. Dlatego tak duże znaczenie może mieć podejmowanie programów współpracy z lokalnymi społecznościami i aktywne włączanie ich w działania ochronne. Turystyka Jedną z najistotniejszych dziedzin działalności gospodarczej prowadzonej w Karpatach jest turystyka. Będzie ona prawdopodobnie w przyszłości jednym z głównych źródeł dochodów lokalnych społeczności. Rozwój turystyki i utrzymanie jej na właściwym poziomie jest uwarunkowane, obok odpowiednio rozwiniętej infrastruktury, zachowaniem środowiska przyrodniczego w jak najlepszym stanie. Celowi temu, w wieloletniej perspektywie, sprzyja ochrona realizowana w sieci Natura W poszczególnych pasmach górskich konieczne jest kompleksowe zarządzanie rozwojem turystyki tak, aby nie powodowała ona strat w środowisku, skutkujących obniżeniem walorów przyrodniczych, ale i rekreacyjnych. Do działań niezbędnych dla uporządkowania użytkowania turystyczno-rekreacyjnego należą: ustalenie kierunków działań dotyczących sposobów oraz intensywności wykorzystania rekreacyjnego i turystycznego każdego z pasm górskich; określenie pojemności środowiska dla poszczególnych typów aktywności rekreacyjnej (zabudowa letniskowa, ośrodki narciarskie, szlaki, schroniska, punkty gastronomiczne itp.) ze szczególnym uwzględnieniem wpływu na przedmioty ochrony; ograniczenie rozwoju sieci dróg, zwłaszcza w obrębie obszarów leśnych; ograniczanie uprawiania sportów motorowych i sportów ekstremalnych w cennych partiach Karpat; propagowanie turystyki przyjaznej środowisku, zwłaszcza tzw. turystyki kwalifikowanej; stwarzanie alternatywnych sposobów korzystania z przestrzeni kanalizowanie ruchu masowego z pominięciem wrażliwych i szczególnie cennych rejonów, zatrzymanie turystów przy atrakcyjnie zorganizowanych miejscach rozrywki parki linowe, kompleksy parków wodnych, basenów itp. promocja poszczególnych obszarów Natura 2000 oraz edukacja ekologiczna, czyli upowszechnienie informacji o najcenniejszych z przyrodniczego punktu widzenia gatunkach i siedliskach. Warto podkreślić, że w porównaniu do innych obszarów włączonych do sieci Natura 2000 w Polsce i w innych krajach UE, obszary karpackie charakteryzują się stosunkowo dużym udziałem terenów naturalnych, puszczańskich, częstokroć można nawet użyć terminu dzikich. Powinno to wpłynąć na nieco inne podejście do planowania ochrony obszarów Natura 2000 na tym terenie. Szczególnie na tere- 130

131 nie parków narodowych należy unikać planowania ochrony poszczególnych elementów wymienionych w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej i Dyrektywy Ptasiej, lecz skupić się na ochronie całych kompleksów przyrodniczych i zachodzących w nich procesów np. całego piętra subalpejskiego i alpejskiego. Przykładowo nie należy wówczas przywiązywać dużej wagi do konieczności zachowania powierzchni zajmowanej przez każdy typ siedliska przyrodniczego. Wręcz przeciwnie można uznać, że proces sukcesji naturalnej prowadzi w takich miejscach często do regeneracji roślinności oraz powoduje powstanie bardziej trwałych układów ekologicznych. Na etapie tworzenia planów ochrony dla tych obszarów należy podkreślać, że ochrona całości układów naturalnych (i zbliżonych do nich) jest priorytetem ochrony oraz jest niezbędna do zachowania integralności i funkcji całego obszaru Natura W związku z mozaikowatością takich kompleksów siedlisk przyrodniczych i ich wzajemnym przenikaniem się, błędem i chyba niemożliwym do realizacji celem, byłoby sztywne trzymanie się standardowych zaleceń Dyrektywy Siedliskowej zachowania powierzchni i właściwego stanu ochrony każdego z występujących tam przedmiotów ochrony. Ostatnim, ale chyba tak naprawdę kluczowym elementem w planowaniu ochrony obszarów Natura 2000 i zarządzaniu tą siecią, jest dostęp do rzetelnej i aktualnej informacji przyrodniczej. Musimy przecież wiedzieć co, dlaczego i jak powinniśmy chronić w tej sieci. Bardzo istotne jest przed wszystkim: standaryzowanie istniejących danych; ciągłe uzupełnianie tych informacji w oparciu o aktualnie prowadzone prace inwentaryzacyjne i monitoringowe; zapewnienie mechanizmu przepływu informacji i gromadzenia danych z różnych źródeł (np. ocen oddziaływania na środowisko, grantów naukowych, projektów wdrożeniowych itp.); zapewnienie dostępu do danych wszystkim interesariuszom. Należy jednak bardzo wyraźnie podkreślić, że nie chodzi tu li tylko o zwiększanie ilości bardzo szczegółowych danych naukowych. Istotniejsza jest odpowiednia selekcja dostępnych informacji i zachowanie bieżącej aktualizacji kluczowych dla wdrażania sieci Natura 2000 informacji przestrzennych i ilościowych rozmieszczenia i stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, trendów w liczebności populacji najważniejszych gatunków, położenia siedlisk rozrodczych i żerowisk oraz informacji o korytarzach ekologicznych i barierach dla ich funkcjonowania. Bardzo ważne jest również uzupełnienie podstawowych informacji o dynamice słabiej poznanych typów siedlisk przyrodniczych oraz wymaganiach ekologicznych gatunków roślin i zwierząt. Wreszcie na koniec chcielibyśmy podkreślić, że żadne przedsięwzięcie, a w szczególności tak szeroko zakrojone i przekrojowe jak wdrażanie sieci Natura 2000, nie może się zakończyć sukcesem, bez zapewnienia wystarczającej liczby odpowiednio przeszkolonych osób i stworzenia odpowiedniej motywacji do związania kariery zawodowej młodych osób z tą dziedziną. Nasze doświadczenia wyniesione z opisywanego w książce projektu, wskazują, że liczba takich osób jest zdecydowanie zbyt mała. Stosunkowo łatwo znaleźć specjalistów o wąskiej specjalizacji, np. naukowców zajmujących się badaniem biologii jakiejś grupy zwierząt czy roślin. Problemy się zaczynają, gdy staramy się znaleźć osoby o przekrojowej wiedzy przyrodniczej, umiejące w kompleksowy sposób planować zadania z zakresu ochrony przyrody, nie wspominając nawet o osobach, które potrafią na ten temat rozmawiać ze społecznością lokalną i poszukiwać rozwiązań konfliktów w planowaniu przestrzennym. Mamy więc wielką nadzieję, że prezentowana książka nie odstraszyła potencjalnych młodych przyrodników od tej trudnej pracy, a wielość zadań stojących przed służbami ochrony przyrody, naukowcami i samorządami lokalnymi, będzie raczej twórczym wyzwaniem i zachętą do dalszego zgłębiania tej tematyki. 131

132 132

133 II. Część szczegółowa Opis przedmiotów ochrony i wskazania do ich zachowania 11 Siedliska przyrodnicze 11.1 Siedliska nieleśne 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków Autorzy Joanna Perzanowska, Anna Koczur, Joanna Korzeniak, Katarzyna Staszyńska, Agata Uliszak środowiska fizyczno-geograficznego dorzecza oraz morfologię doliny, za górskie uważa się odcinki rzek o głębokich dolinach, dużych spadkach, wąskich korytach (często z progami i wodospadami), znacznych przepływach oraz znacznych rocznych wahaniach stanów wody. Najlepiej wykształcone siedlisko występuje na roztokowych odcinkach cieków. Rozmieszczenie Kamieńce występują pospolicie nad rzekami i potokami karpackimi. Znaczna część odcinków rzek z wykształconymi kamieńcami znajduje się na terenie obszarów Natura Są to: Dolna Skawa (Skawa), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (Czarny Dunajec), Tatry (Siwa Woda, Rybi Potok, Potok Filipczański), Białka (Białka), Środkowy Dunajec z dopływami (Kamienica Łącka, Ochotnica, Dunajec), Ostoja Magurska (Wisłoka), Wisłoka z dopływami (Wisłoka, Ropa), Jasiołka, Bieszczady (San). Rzeki w Beskidzie Śląskim i Żywieckim mają wykształcone kamieńce głównie poza granicami obszarów Natura 2000, ponieważ w chronionych, górnych biegach tych rzek nie ma odpowiednich warunków morfologicznych. Ochronie podlegają jedynie kamieńce w tzw. górskich odcinkach rzek. Ze względu na charakter Charakterystyka Za siedlisko uznaje się odcinek łożyska rzeki (koryto wraz z terenem zalewowym), gdzie są wyraźnie wykształcone kamieńce, o szerokości przynajmniej kilku metrów, wraz z ewentualnymi wyspami położonymi w nurcie rzeki. Zajmują różne areały: od niewielkich odsypów w zakolach potoków, po rozległe, liczone nawet w hektarach powierzchnie na roztokowych odcinkach rzek. Zmienny jest charakter pokrywy roślinnej, wykazującej różny stopień zwarcia, składającej się głównie z gatunków pionierskich, często z udziałem gatunków górskich, przemieszczających się w dół rzeki. Zagrożenia Zagrożenie stanowi zagospodarowywanie potoków i rzek górskich, pod pozorem ochrony przeciwpowodziowej, a w szczególności działania regulujące: prostowanie koryt, budowa progów (zwłaszcza tzw. kaskadyzacja koryt) i zbiorników retencyjnych, zwężanie koryta i jego obudowa betonowymi opaskami, przyspieszające przepływ wody, nie pozwalające na kształtowanie się kamienisk, jak również na uzupełnianie zapasu materiału skalnego. Stan ochrony Siedlisko występuje jeszcze nad szeregiem cieków, odnawia się samoczynnie, a wobec pełnej zależno- 75. Kamieńce nad Białką przy ujściu Waksmundzkiego Potoku 74. Dolina Roztoki 133

134 11. Siedliska przyrodnicze ści od naturalnych czynników, procesy te mogą być skuteczne i powtarzać się w czasie. Niepokojąca jest przede wszystkim utrata siedliska na zachodzie zasięgu w Beskidzie Śląskim i częściowo także w Beskidzie Żywieckim. W pozostałej części Karpat, siedlisko zmniejsza swój areał. Mimo obecności szeregu niekorzystnych zjawisk, ale jeszcze licznych stanowisk oraz elastyczności siedliska, ocenia się jego stan w regionie alpejskim jako niezadowalający: U Zarośla wrześni nad Białą Tarnowską Program ochrony Dotychczas, w płatach siedliska, nie były prowadzone działania ochronne. Generalnie siedlisko jest z natury bardzo plastyczne i nie wymaga podejmowania działań ochrony czynnej. Dla jego funkcjonowania wystarczy naturalny rytm zalewów rzeki. Jednakże zaleca się: przeanalizować celowość istniejących planów hydrotechnicznych przygotowanych dla karpackich rzek i w razie potrzeby je zmodyfikować; w razie układania narzutu kamiennego na brzegach rzeki należy pozostawić szerokie łożysko, stwarzając szanse na odnowienie się siedliska w obrębie tych uregulowanych odcinków; usuwać gatunki obce, inwazyjne, w miejscach ich pojawiania się Zarośla wrześni pobrzeżnej na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków Rozmieszczenie Września pobrzeżna występowała nad większością rzek karpackich. Aktualnie udało się potwierdzić stanowiska tego gatunku nad rzekami Beskidów Zachodnich: Czarny Dunajec, Białka, Ochotnica, Kamienica Łącka, Kamienica Sądecka, Biała Tarnowska, Wisłoka, potok Ryjak, Jasiołka. Tworzy tu zarośla o zmiennej wielkości. Ponadto pojedyncze krzewy wrześni można spotkać nad Koszarawą (dopływ Soły) i Sołą, potokiem Głębokim w Pieninach, Białą Wodą w Małych Pieninach, nad potokami tatrzańskimi: Siwa Woda, Lejowy Potok i Kościeliski Potok, w Gorcach nad Lepietnicą (dopływ Dunajca), Krzczonówką (dopływ Raby), Ropą (dopływ Wisłoki) oraz w Bieszczadach nad potokami: Wołosaty i Stebnik. Charakterystyka Zarośla wrześniowe zajmują zwykle niewielkie powierzchnie na utrwalonych i świeżych kamieńcach nad rzekami, w strefie corocznych zalewów. Największe płaty odnotowano nad: Białką, Czarnym Dunajcem, Białą Tarnowską, Wisłoką, Ochotnicą i Kamienicą Łącką. Ich występowanie jest zmienne w czasie i uzależnione od swobodnego przemieszczania materiału skalnego, tworzenia się łach żwirków i utrzymującej się znacznej wilgotności podłoża. Wrześni towarzyszy często wierzba siwa Salix eleagnos, a w domieszce wierzba krucha S. fragilis, wierzba purpurowa S. purpurea, wierzba trójpręcikowa S. triandra i rzadziej wierzba wiciowa S. viminalis. Września tworzy z nimi zespół Salici-Myricarietum. Są to krótkotrwałe stadia sukcesyjne (długość życia krzewu wrześni to około 10 lat), zastępowane w wyniku stabilizacji koryta rzeki i braku zalewów, przez zarośla wierzbowe, a następnie olszynkę karpacką. Zagrożenia Głównym, antropogenicznym zagrożeniem jest stabilizacja koryta i brak wylewów rzeki. Ingerencja w koryto skutkuje w pierwszym rzędzie ustępowaniem wrześni pobrzeżnej. Poważnym zagrożeniem jest rozprzestrzenianie się gatunków inwazyjnych (rdestowca japońskiego, nawłoci, barszczu Sosnowskiego, niecierpka gruczołowatego), wypierających wrześnię. Spośród naturalnych procesów, istotnym zagrożeniem jest sukcesja. Naturalne zmiany przebiegu koryta, przyczyniające się do lokalnego nisz- 134

135 czenia siedliska, nie mają większego znaczenia, gdyż zwykle odnawia się ono w innym miejscu. Stan ochrony Niepokojący jest proces ustępowania wrześni znad szeregu rzek i zmniejszanie się zasięgu tego gatunku w Karpatach. Stan ochrony w skali regionu alpejskiego należy ocenić jako niewłaściwy, zły: U2. Program ochrony W płatach siedliska nie były dotąd prowadzone działania ochronne. Siedlisko jest z natury dość plastyczne i nie wymaga ochrony czynnej. Dla jego funkcjonowania wystarczy naturalny rytm zalewów rzeki. Zaleca się: usuwać gatunki obce inwazyjne, sukcesywnie w miarę ich pojawiania się; w przypadku niewielkich stanowisk siedliska, gdy zachodzi niebezpieczeństwo utraty wrześni pobrzeżnej, usuwać głuszące ją krzewy wierzbowe (będzie to ingerencja w areał siedliska 3240 zarośla wierzbowe na kamieńcach górskich potoków z udziałem wrześni, ale ze względu na częstość występowania i wrażliwość na warunki środowiskowe tych dwóch siedlisk, ważniejsza jest ochrona siedliska 3230); podjąć eksperymenty w zakresie restytucji, np. w Pieninach, gdzie siedlisko było dawniej obecne i jeszcze utrzymują się pojedyncze krzewy Zarośla wierzby siwej na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków Rozmieszczenie Siedlisko występuje w Beskidach Zachodnich i jest skorelowane z zasięgiem wierzby siwej. Notowane jest na terenie 9 obszarów Natura 2000: Dolna Soła, Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, Górny Dunajec, Dolina Białki, Środkowy Dunajec z dopływami, Tatry, Biała Tarnowska, Wisłoka z dopływami, Ostoja Magurska. Centrum występowania stanowią Podhale i Spisz. Na wschód i na zachód od niego, stan ochrony siedliska pogarsza się, nad rzekami spotykane są coraz mniejsze jego płaty. Siedlisko nie było obserwowane poniżej 350 m n.p.m. W górnych odcinkach rzek sięga po około 1000 m n.p.m., natomiast powyżej na jego wykształcenie nie pozwalały prawdopodobnie warunki orograficzne (wąskie doliny, brak kamieńców, strome zbocza). Charakterystyka Siedlisko ma na ogół postać zwartych zarośli wierzbowych ze znacznym udziałem wierzby siwej Salix eleagnos, wierzby purpurowej S. purpurea, w domieszce także wrześni pobrzeżnej Myricaria germanica, wierzby kruchej S. fragilis, wierzby trójpręcikowej S. triandra, a niekiedy też olszy szarej, a w niższych położeniach wierzby wiciowej S. viminalis. Zarośla te tworzą płaty zespołu Salici-Myricarietum zlokalizowanego na ustalonych kamieńcach w górskich odcinkach rzek. Zagrożenia Pomimo, że zarośla stanowią już dość stabilne stadium roślinności, niekiedy ulegają zniszczeniu wskutek naturalnych czynników, takich jak: powódź naniesienie kamienia i zasypanie zarośli lub ich wyrwanie czy też erozja brzegu. Zagrożenia antropogeniczne to: zawężenie koryt rzek i próby utrzymania go w narzuconych granicach poprzez różnorodne umocnienia, opaski betonowe, itp. Zarośla mogą rozwijać się tylko poza tymi odcinkami, czyli tam gdzie pozostawione jest naturalne koryto. Pobór kamienia i żwiru wiąże się z wycinaniem zarośli i likwidacją potencjalnych miejsc ich występo- 77. Zarośla wierzby siwej nad Białką 135

136 11. Siedliska przyrodnicze wania. Budowa zapór wodnych powoduje spiętrzanie wody i zalewanie terenów potencjalnego występowania zarośli, a jednocześnie zmniejsza falę powodziową poniżej zapory, pozwalającą na regenerację siedliska. Ponadto, wierzby są wycinane w celu pozyskania surowca do różnych celów (np. wikliniarstwo). 78. Borówczyska bażynowe w Bieszczadach Stan ochrony Najlepiej wykształcone płaty siedliska znajdują się nad Białką, Czarnym Dunajcem, Białą Tarnowską, Siwą Wodą i nad Wisłoką (w Świątkowej). Znacznie przekształcone spotykane są nad Sołą (Cisiec, Wieprz, Kęty), Dunajcem (Dębno), Ochotnicą, Kamienicą Gorczańską, Rabą, Ropą, Wisłoką (Myscowa). Siedlisko w skali regionu najprawdopodobniej zmniejsza swój areał. Stan siedliska w całym regionie alpejskim powinien być oceniony jako zły: U2. Program ochrony Przede wszystkim ochrona tego siedliska powinna się skupiać na utrzymaniu warunków sprzyjających jego rozwojowi. Należą do nich: pozostawienie naturalnie ukształtowanych koryt rzek (poza miejscowościami); utrzymanie okresowych wysokich przepływów (wezbrań powodziowych); rezygnacja z poprzecznej zabudowy hydrotechnicznej, zwężania koryt, zabudowy terasy zalewowej. Jedynym działaniem ochrony czynnej, który powinien być realizowany jest usuwanie pojawiających się gatunków obcych, a zwłaszcza: rdestowca japońskiego, barszczu Sosnowskiego i niecierpka gruczołowatego. Stanowią one konkurencję dla krzewów wierzbowych Wysokogórskie borówczyska bażynowe Empetro-Vaccinietum Rozmieszczenie Występowanie siedliska w regionie alpejskim jest ograniczone do najwyższych pasm górskich, w których obecne jest piętro alpejskie i subalpejskie, z centrum występowania w Tatrach (ponad 95% zasobów siedliska). Ponadto notowane na Babiej Górze i w Bieszczadach. Fragmentarycznie, niewielkie płaty spotykane są na Pilsku. Miejsca te w całości podlegają ochronie w sieci Natura Łącznie siedlisko zajmuje powierzchnię około 340 ha. Charakterystyka Siedlisko formuje się ponad górną granicą lasu, w miejscach o trudnych warunkach mikrosiedliskowych, najczęściej na żebrach skalnych, krawędziach urwisk i podszczytowych partiach grzbietów, głównie na ubogich skałach krystalicznych, w piętrach klimatycznych: chłodnym i bardzo chłodnym, w miejscach poddanych silnemu działaniu wiatru, na kwaśnych glebach. Często spotykane przy murszejących wysokogórskich torfowiskach. W wysokogórskich borówczyskach bażynowych Empetro-Vaccinietum dominują krzewinki: bażyna obupłciowa Empetrum hermaphroditum, borówka halna Vaccinium gaultherioides, czarna V. myrtillus i brusznica V. vitis-idaea, w dolnej warstwie obficie występują mszaki i krzaczkowate porosty. Tworzą one mozaikę niewielkich płatów przeplatających się z innymi subalpejskimi i alpejskimi zbiorowiskami, m.in. zaroślami kosodrzewiny czy murawami alpejskimi. Zagrożenia Proces zmniejszenia się areału siedliska ma niewielkie natężenie, może być związany z mechanicznym niszczeniem płatów, zarówno z przyczyn antropogenicznych głównie presji turystycznej poprzez wydeptywanie borówczysk (np. Bieszczady), jak i naturalnych powstawanie kamienisto-błotnych potoków. 136

137 Eutrofizacja siedliska przyczynia się do przekształceń florystycznych prowadzących do zmniejszenia udziału i różnorodności porostów oraz mszaków, jak również ekspansji gatunków traworoślowych, głównie śmiałka pogiętego Deschampsia flexuosa. Dużym zagrożeniem może być niszczenie mechaniczne krzewinek przez narciarstwo zjazdowe i snowboarding przy cienkiej pokrywie śniegu (Pilsko). W masywach górskich, gdzie borówczyska bażynowe występują na większych powierzchniach (Tatry, Babia Góra), nie obserwuje się istotniejszych zagrożeń. Stan ochrony Zarówno w obszarach Natura 2000, jak i całym regionie alpejskim, stan ochrony siedliska został oceniony jako właściwy: FV. Program ochrony Siedlisko nie wymaga podejmowania w obecnej chwili działań ochrony czynnej. Wystarczająca jest ochrona bierna. Zaleca się: utrzymać aktualny reżim ochronny w miejscach występowania siedliska; płaty narażone na zbyt dużą antropopresję, np. w pobliżu szlaków turystycznych, schronisk, należy zabezpieczyć przed penetracją (np. barierkami), a przebieg szlaków turystycznych, w razie potrzeby, zmodyfikować (głównie Bieszczady); płaty już częściowo zniszczone, zabezpieczyć i pozostawić do regeneracji (głównie Pilsko); w przypadku zarejestrowania dalszego zmniejszania się areału siedliska, należy wypracować metody aktywnej regeneracji stanowisk; każda zmiana zagospodarowania terenów sąsiadujących z płatami borówczysk bażynowych (np. budowa schroniska, wyciągu narciarskiego, nartostrady, wyznaczenie nowego szlaku turystycznego) powinna być poprzedzona analizą wpływu takiej inwestycji na stan ochrony siedliska Zarośla kosodrzewiny Pinetum mugo Rozmieszczenie Siedlisko w regionie alpejskim ma zasięg ograniczony do najwyższych pasm górskich: Tatry i w Beskidzie Żywieckim Babia Góra i Pilsko. Jego zasięg wysokościowy obejmuje od m n.p.m. Zarośla kosodrzewiny tworzą własne piętro roślinne, leżące pomiędzy reglem górnym a piętrem halnym. Wszystkie miejsca występowania siedliska są objęte ochroną w sieci Natura Charakterystyka Zarośla kosodrzewiny mają postać zwartych, niskich zarośli (do 2,5 3 m wysokości) pokrywających dużymi płatami murawy wysokogórskie, leżące powyżej górnej granicy lasu. Dominuje w nich sosna kosa. W domieszce występują pojedynczo: wierzba śląska, jarzębina, brzoza karpacka, róża alpejska, porzeczka skalna. W niższych położeniach, w kosówce obecne są pojedyncze lub grupowo występujące świerki. Wraz ze wzrostem wysokości kosodrzewina rozluźnia się, tworząc coraz mniejsze płaty, poprzedzielane murawami. Zarośla kosówki występują zarówno na podłożu wapiennym, jak i krystalicznym. W zależności od podłoża kształtuje się skład gatunkowy runa: gatunki ziołoroślowe przeważają na żyźniejszym, wapiennym, a więcej gatunków borowych spotyka się na uboższym. Zagrożenia Siedlisko nie jest w istotny sposób zagrożone. Wszystkie miejsca jego występowania są od lat objęte ochroną bierną w parkach narodowych i rezerwacie przyrody (Pilsko). Tylko lokalnie, w miejscach gdzie przebiegają szlaki turystyczne i zauważalne jest oddziaływanie turystyki, możliwe są zniszczenia 79. Zarośla kosodrzewiny na zboczach doliny Pięciu Stawów Polskich 137

138 11. Siedliska przyrodnicze krzewów kosodrzewiny. Dotyczy to jednak znikomego procentu powierzchni siedliska. Stan ochrony Stan ochrony zarówno na poziomie poszczególnych obszarów Natura 2000, jak i regionu alpejskiego jest oceniony jako właściwy: FV. Program ochrony Siedlisko nie wymaga wprowadzenia działań ochrony czynnej. Możliwe są natomiast lokalnie próby powstrzymania jego ekspansji w celu ochrony zagrożonych gatunków roślin lub zwierząt, związanych z tym piętrem roślinnym, a wymagających otwartej przestrzeni Subalpejskie zarośla wierzbowe wierzby lapońskiej lub śląskiej Salicetum lapponum, Salicetum silesiacae Charakterystyka Siedlisko ma postać niewysokich zarośli, zwykle sięgających do 2 m, o zwarciu od 30 90%, wykształcających się na stromych stokach, na podłożu skalistym i dość kwaśnym (lub z niewielką ilością węglanu wapnia). Na Babiej Górze i w Tatrach dominuje wierzba śląska reprezentując zespół Salicetum silesiacae. W Bieszczadach głównie wierzba śląska i olsza zielona Alnus viridis, które tworzą zbiorowisko Salix silesiaca-alnus viridis. Poza tymi dominującymi krzewami, często występuje również jarzębina, a w Karpatach Zachodnich kosodrzewina. W runie występują liczne gatunki traworoślowe i ziołoroślowe oraz gatunki charakterystyczne dla borów. Płaty siedliska charakteryzują się większym bogactwem florystycznym niż sąsiadujące z nimi zarośla kosodrzewiny. Zagrożenia Siedlisko nie jest zagrożone; stanowiska podlegają ochronie w parkach narodowych. Jedynym realnym zagrożeniem, obserwowanym w skali lokalnej może być turystyka. Jednak występowanie płatów wierzby śląskiej związane raczej ze stromymi i niedostępnymi miejscami sprawia, że oddziaływanie to jest niewielkie. 80. Zarośla wierzby śląskiej na Babiej Górze Rozmieszczenie Siedlisko w Karpatach wykształca się na wyspowych stanowiskach: na Babiej Górze, Tatrach, Bieszczadach, w piętrze subalpejskim, w zakresie wysokości od 1180 m n.p.m. do ponad 1600 m n.p.m. Wszystkie lokalizacje siedliska chronione są w obszarach Natura 2000, gdzie łącznie zajmują powierzchnię nie przekraczającą 5 ha. Stan ochrony Stan ochrony zarówno na poziomie obszarów Natura 2000, jak i całego regionu alpejskiego został oceniony jako stan właściwy: FV. Program ochrony Siedlisko nie wymaga wprowadzenia działań ochrony czynnej. Należy utrzymać dotychczasowy reżim ochronny, tj. ochronę bierną, w strefach ochrony ścisłej parków narodowych Zarośla jałowców w murawach kserotermicznych i wrzosowiskach Rozmieszczenie Siedlisko występuje w Tatrach, Pieninach Centralnych i Małych Pieninach oraz w kadłubowej formie w przełomie Białki i wokół innych ostańców skalnych Pienińskiego Pasa Skałkowego. Główne zasoby siedliska chronione są w 3 obszarach Natura

139 Charakterystyka W Karpatach siedlisko tworzą zarośla jałowca pospolitego o zmiennym zwarciu, niekiedy z domieszką derenia, róży, a najczęściej tarniny. Z drzew obserwuje się zwykle pojedyncze świerki, ewentualnie sosny. Murawy zaliczane są najczęściej do zespołu Origano-Brachypodietum pinnati z klasy Festuco-Brometea (w Pieninach, i Pienińskim Pasie Skałkowym) lub zbiorowisk z klasy Elyno-Seslerietea (w Tatrach i Małych Pieninach, w silnie zubożonej formie). Płaty siedliska najczęściej spotykane są na zboczach o wystawie południowej i południowo-zachodniej, gdzie utrzymują się wysokie temperatury i odpowiednie naświetlenie, na glebach płytkich, kamienistych, na podłożu wapiennym. Program ochrony Znaczna część areału siedliska znajduje się na terenach objętych ochroną bierną w postaci rezerwatów przyrody lub w parkach narodowych. W tych miejscach dla utrzymania płatów siedliska wymagane jest podjęcie następujących działań ochrony czynnej: na obszarach chronionych należy wprowadzić ekstensywny wypas owiec; poza obszarami chronionymi, należy dążyć do przywrócenia gospodarowania na wybranych płatach siedliska; wskazane jest usuwanie drzew (głównie świerka) pojawiającego się pośród zarośli jałowca (Małe Pieniny); wskazane jest usuwanie tarniny i derenia w miejscach, gdzie te gatunki zaczynają bezwzględnie dominować nad jałowcem (Pieniny); należy zsynchronizować ochronę zarośli jałowca z ochroną muraw kserotermicznych (6210) i zbiorowisk napiargowych (8160), uwzględniając także ochronę stanowisk gatunków roślin i bezkręgowców poprzez utrzymywanie mozaiki tych zbiorowisk oraz ustalenie korzystnego terminu wykonywania działań ochronnych Wysokogórskie murawy acydofilne Juncion trifidi i bezwapienne wyleżyska śnieżne Salicion herbaceae 81. Zarośla jałowca w Małych Pieninach Zagrożenia Zarośla jałowca stanowią stosunkowo krótkotrwałe stadium sukcesyjne i z tego względu głównym ich naturalnym zagrożeniem jest sukcesja naturalna. Zagrożenia antropogeniczne to przede wszystkim: zarzucenie gospodarowania, a zwłaszcza wypasu, próby zmiany przeznaczenia gruntów, wycinanie zarośli lub ich wypalanie. Stan ochrony Najlepiej wykształcone płaty siedliska znajdują się w Małych Pieninach i w Tatrach, stabilizowane do niedawna wypasem owiec. Zaburzenia struktury i funkcji siedliska obserwuje się w Pieninach. Niemniej, w skali regionu alpejskiego stan ochrony siedliska powinien zostać określony jako stan właściwy: FV. Rozmieszczenie Na terenie Karpat siedlisko występuje w najwyższych pasmach górskich: na Babiej Górze, w Tatrach i Bieszczadach, stanowiąc naturalną, przewodnią for- 82. Murawy acydofilne w dolinie Pięciu Stawów Polskich 139

140 11. Siedliska przyrodnicze mację roślinną piętra alpejskiego (halnego). Wszystkie miejsca jego występowania są objęte ochroną w sieci Natura Charakterystyka Acydofilne zbiorowiska murawowe, w Tatrach związane z podłożem krystalicznym (głównie granitowym), na Babiej Górze i na niewielkich, izolowanych stanowiskach w Bieszczadach, ze skałami osadowymi fliszu karpackiego (głównie piaskowcami). Występowanie tych muraw warunkuje klimat wysokogórski chłodny i umiarkowanie zimny, charakteryzujący się dużą ilością opadów i długo zalegającą pokrywą śnieżną. Typową roślinność stanowią niskie murawy, z dominacją gatunków jednoliściennych, głównie situ skuciny Juncus trifidus. W dolnej części piętra alpejskiego obserwuje się stopniowe przejście do zarośli kosodrzewiny. W skalistym piętrze subniwalnym murawy się rozluźniają i występują w postaci rozproszonych płatów oraz kępek na półkach skalnych. W miejscach szczególnie zimnych, w zacienionych zagłębieniach terenu w wyższych położeniach, z długo utrzymującą się pokrywą śnieżną, tworzy się specyficzna roślinność tzw. wyleżysk śnieżnych, zbudowana m.in. z wierzby zielnej, kosmatki brunatnej oraz bogatego zbiorowiska mszaków. Zagrożenia Zarówno areał, jak skład florystyczny muraw alpejskich w Tatrach i na Babiej Górze są w miarę stabilne, lokalnie mogą ulegać degradacji w wyniku antropopresji związanej z turystyką. W Bieszczadach, w wyniku turystycznego użytkowania połonin, obserwuje się bardzo wyraźny spadek powierzchni zajmowanej przez murawy acydofilne. Zagrożenie dla muraw stwarzają wszelkie działania polegające na przemieszczaniu materiału skalnego i naruszaniu struktury podłoża, jak: budowa kopczyków, wiatrochronów, przenoszenie płyt piaskowca w celu utrwalenia szlaków turystycznych, budowa pomników itd. Ponadto murawom może szkodzić sadzenie kosodrzewiny, na przykład restytucja zarośli kosodrzewiny w okolicach Morskiego Oka w Tatrach, poważnie osłabiła populację cennego gatunku murawowego jastrzębca włosistego Hieracium piliferum. Stan ochrony Duże zniszczenie muraw w rejonie Kasprowego Wierchu w Tatrach, spowodowane nadmiernym ruchem turystycznym (narciarstwem oraz wydeptywaniem w okolicy górnej stacji wyciągu), oraz szczytowych partii Babiej Góry i rozproszonych płatów na połoninach w Bieszczadach, upoważnia aby stan zachowania siedliska określić jako niewłaściwy: U1. Program ochrony Siedlisko nie jest istotnie zagrożone w swoim zasięgu i nie wykazuje potrzeby wprowadzania działań ochrony czynnej. Wyjątek stanowią miejsca, poddane szczególnie intensywnej antropopresji. Należy w nich podjąć pewne prace zabezpieczające: w Tatrach i na Babiej Górze dla ochrony muraw położonych bezpośrednio przy uczęszczanych szlakach należy zastosować poprzeczne, drewniane barierki, zapobiegające schodzeniu turystów z wyznaczonych ścieżek; zniechęcanie ludzi do przemieszczania materiału skalnego, np. w celu konstrukcji kopczyków, wiatrochronów, pomników (zwłaszcza Babia Góra i Bieszczady); w Bieszczadach, stosować barierki oraz siatki ochronne lub też, jeśli nie ma innego sposobu, dokonać modyfikacji przebiegu szlaków turystycznych, bezpośrednio zagrażających roślinności alpejskiej Nawapienne murawy wysokogórskie Seslerion tatrae i wyleżyska śnieżne Arabidion coeruleae Rozmieszczenie Siedlisko występuje jedynie w Tatrach i na Babiej Górze w piętrach: alpejskim i subalpejskim. Zalicza się do nich także wyleżyska śnieżne uformowane na tym samym podłożu. W Pieninach i Małych Pieninach siedlisko jest znane na stanowiskach azonalnych pod względem wysokości w postaci jednego zespołu Dendranthemo-Seslerietum. 140

141 Charakterystyka Siedlisko reprezentuje trwały, naturalny typ roślinności uwarunkowany klimatycznie. Pojawia się na płytkich rędzinach próchnicznych i inicjalnych, o odczynie od zasadowego do słabo kwaśnego. Porasta półki i wierzchołki skał, strome zbocza oraz ustalone piargi. W wyższych położeniach górskich, zajmuje niekiedy dziesiątki hektarów, natomiast w niższych położeniach tworzy płaty o powierzchni zaledwie od kilku do kilkunastu metrów. Zróżnicowanie zbiorowisk zależne jest od typu podłoża, głębokości i szkieletowości gleby, lokalnych warunków orograficznych oraz wysokości nad poziom morza. Wyraźne różnią się w poszczególnych regionach. W Tatrach reprezentowane są przez zespoły: Carici sempervirentis-festucetum tatrae, Caricetum firmae, Festuco versicoloris-seslerietum tatrae, Festuco versicoloris-agrostietum alpinae. Na Babiej Górze: Saxifrago-Festucetum versicoloris, a w Pienianach: Dendranthemo-Seslerietum variae. Do tego typu siedliska włączono też zespoły wyleżyskowe, rozwijające się w miejscach długiego zalegania śniegu, na ustalonych piargach. Zagrożenia Występowanie siedliska na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody obejmuje go ochroną bierną. Nie jest w istotny sposób zagrożone. Możliwe są tylko lokalne szkody w wyniku presji turystycznej, dotyczą to jednak znikomego procentu zasobów siedliska. W niższych położeniach mogą ulegać sukcesji w kierunku ziołorośli, traworośli czy zarośli kosodrzewiny. Stan ochrony Stan ochrony zarówno w poszczególnych obszarach Natura 2000, jak i w całym regionie alpejskim jest oceniony jako właściwy: FV. Program ochrony Siedlisko powinno podlegać, tak jak dotychczas, ochronie biernej. Nie jest wymagane podejmowanie działań ochronnych. Jedynie w miejscach narażonych na szkodliwe działanie użytkowania turystycznego należy podjąć odpowiednie środki z zakresu ochrony czynnej, właściwie dobrane do zaistniałej sytuacji Murawy kserotermiczne Festuco-Brometea Rozmieszczenie W Karpatach centrum występowania muraw kserotermicznych znajduje się w Pieninach, wraz z Małymi Pieninami oraz ostańcami Pienińskiego Pasa Skałkowego. Ponadto, stosunkowo niewielkie płaty tego siedliska, często z większym udziałem gatunków ze zbiorowisk okrajkowych (klasa Trifolio-Geranietea) spotykane są w niższych partiach Beskidów: Śląskiego, Żywieckiego, Wyspowego, Sądeckiego oraz na Pogórzu Przemyskim, zwykle na granicy pogórza i regli. Charakterystyka Murawy kserotermiczne związane są głównie ze stokami o ekspozycjach południowych i zmiennym 83. Nawapienne murawy wysokogórskie na skałkach reglowych w Dolinie Kościeliskiej 84. Murawy kserotermiczne w Pieninach 141

142 11. Siedliska przyrodnicze 85. Murawy na stokach Podskalniej Góry w Pieninach nachyleniu, ale dobrze nasłonecznionymi. Preferują podłoże suche, o odczynie zasadowym lub obojętnym, bogatym w węglan wapnia. Częste w otoczeniu i na skałach wapiennych. Wykształca się na nich zespół Festucetum pallentis, a u podnóża skał, na stromych piarżyskach rozwijają się murawy zaliczane do Origano-Brachypodietum, pojawiające się też na dawnych pastwiskach, jako zubożała forma zespołu. Płaty muraw zarastają zwykle ciepłolubne zarośla ze związku Berberidion, które z kolei przekształcają się w lasy głównie buczyny i ciepłe jedliny. Zagrożenia Głównym zagrożeniem dla muraw kserotermicznych jest zarzucenie gospodarowania kośno-pasterskiego, co uruchamia proces sukcesji. Czasem obserwuje się zalesianie muraw. Stan ochrony W Karpatach stan ochrony siedliska jest różny w poszczególnych częściach jego zasięgu. Najlepiej zachowane siedliska są w Pieninach Centralnych i Małych Pieninach, gdzie podejmowane są działania ochrony czynnej. Na pozostałym obszarze przeważa znacznie gorszy stan, ze względu na duże zaawansowanie procesów sukcesji. Stan ochrony w skali regionu należy ocenić jako pośredni między niewłaściwym: U1 a złym: U2. Program ochrony Zachowanie siedliska wymaga wprowadzenia działań ochrony czynnej w obszarach chronionych i przywrócenia użytkowania na pozostałym terenie. Zaleca się: wprowadzić wypas owiec lub kóz; w płatach silnie zarastających usuwać krzewy i drzewa; w planowaniu działań ochronnych uwzględnić inne przedmioty ochrony (gatunki roślin i bezkręgowców, inne zbiorowiska, tworzące mozaikę z murawami), ustalając priorytety ochrony w skali lokalnej. 142

143 6230 Bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe Nardetalia płaty bogate florystycznie Rozmieszczenie Siedlisko występuje w całym regionie alpejskim, głównie na polanach reglowych i w wyższych położeniach górskich, na stokach o różnej ekspozycji i nachyleniu. W piętrze pogórza zajmuje odlesione szczyty wzniesień i miejsca narażone na ługowanie gleby. Rozmieszczenie siedliska jest uwarunkowane bardzo niską zasobnością gleby i jej zakwaszeniem oraz długotrwałą gospodarką pasterską. Niezależnie od położenia n.p.m. obserwuje się bardzo silną fragmentację muraw. Płaty liczą zazwyczaj po kilka- kilkadziesiąt arów i są rozproszone wśród borówczysk, zarośli i młodników oraz łąk mietlicowych. Występują także na obrzeżach torfowisk. Łączną powierzchnię siedliska w regionie można oszacować na ha, główne zasoby znajdują się w Gorcach, Ostoi Popradzkiej i Beskidzie Śląskim. Charakterystyka Siedlisko rozwinęło się wtórnie na bezwapiennym, ubogim podłożu, w miejscach wyjałowionych, które były intensywnie wypasane lecz nienawożone. Zróżnicowanie florystyczne zależy od wysokości n.p.m. i wilgotności gleby. W piętrze subalpejskim siedlisko reprezentują: tatrzańska psiara wysokogórska Hieracio alpini-nardetum i wschodniokarpackie bliźniczysko połoninowe Hypochoeridi uniflorae-nardetum, w reglach i na pogórzu: psiara reglowa Hieracio vulgati-nardetum, tłoki Calluno-Nardetum i mokra psiara Nardo-Juncetum squarrosi. Bardzo często skład gatunkowy jest zniekształcony i nawiązuje do łąk świeżych, borówczysk czy wysokogórskich traworośli. Typowe psiary są z reguły ubogie w gatunki, bogactwo florystyczne płatów wiąże się zwykle z ich przynależnością do rozmaitych, pośrednich stadiów sukcesji wtórnej. Zagrożenia Psiary są szczególnie wrażliwe na wzrost żyzności podłoża. Może ono być wynikiem użytkowania rolnego z nawożeniem, zwykle obornikiem, bądź też samoistnie, poprzez depozycję azotu atmosferycznego i zmianę warunków siedliskowych towarzyszących sukcesji w kierunku łąk. Zanikowi psiar sprzyja zarzucenie pasterstwa na polanach reglowych i halach, które powstrzymywało ekspansję borówki czarnej Vaccinium myrtillus, traworośli wysokogórskich, pionierskich gatunków drzewiastych i krzewiastych oraz traw typowych dla łąk mezotroficznych. Część polan zajętych przez psiary została zalesiona. Stan ochrony W ciągu ostatnich lat nastąpiło znaczne zmniejszenie areału siedliska we wszystkich pasmach górskich w polskich Karpatach. W większości obszarów Natura 2000 stan siedliska najczęściej oceniano jako niewłaściwy: U1 lub zły: U2. Program ochrony Zachowanie siedliska wymaga ochrony czynnej, ukierunkowanej na: utrzymanie bądź przywrócenie niskiej zasobności podłoża przez usuwanie wierzchniej warstwy gleby (zabieg radykalny i bardzo kosztowny, lecz skuteczny); ograniczenie ekspansji borówki czarnej Vaccinium myrtillus przez koszenie lub wypas; ograniczenie ekspansji roślinności łąkowej, traworoślowej i zaroślowej przez wypas bez koszarowania (np. w ramach programu OWCA plus ). Znaczna część zasobów siedliska znajduje się na terenie parków narodowych. Powyższe zalecenia powinny zostać uwzględnione przy tworzeniu planów ochrony. 86. Mokra psiara na Torfowiskach Orawsko- -Nowotarskich 143

144 11. Siedliska przyrodnicze 87. Łąka trzęślicowa koło Kasiny Wielkiej 6410 Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe Molinion Rozmieszczenie Występowanie siedliska w regionie alpejskim ogranicza się do Beskidu Wyspowego. Kilka rozproszonych płatów o powierzchni od 1 25 arów występuje wśród łąk świeżych i wilgotnych na stokach Lubogoszczy i Czarnego Działu, pomiędzy miejscowościami Mszana Dolna i Kasina Wielka. Dla ich ochrony utworzono, złożony z trzech enklaw, obszar Natura 2000 Łąki koło Kasiny Wielkiej. Łączną powierzchnię dobrze wykształconych płatów siedliska w polskich Karpatach można oszacować na około 1 ha. Charakterystyka Mimo małej powierzchni i niewielkiej liczby płatów, siedlisko jest zróżnicowane. Reprezentują je zespoły Selino-Molinietum i Junco-Molinietum oraz zbiorowiska o charakterze przejściowym między łąką trzęślicową a łąką ostrożeniową Cirsietum rivularis, młaką eutroficzną Valeriano-Caricetum flavae i psiarą, z którymi często bezpośrednio sąsiaduje. Występuje w miejscach o zmiennym poziomie wody gruntowej w glebie (bardzo wysoki wiosną, niski latem). Wchodzi w skład mozaikowych układów roślinności nieleśnej na śródleśnych polanach i w dolnej części stoków od 500 m n.p.m. po 620 m n.p.m. Przestrzennie kontaktuje się głównie z górskimi łąkami świeżymi Gladiolo-Agrostietum i wilgotnymi łąkami ze związku Calthion, a także eutroficznymi młakami i ziołoroślami. Należy do siedlisk antropogenicznych, jednak na skutek zmian gospodarczych, tradycyjna forma jego użytkowania koszenie późnym latem w celu pozyskania siana na ściółkę dla bydła już zanikła. Zagrożenia Siedlisko wrażliwe na zmiany uwilgotnienia gleby oraz sposób i intensywność użytkowania kośnego. Poszczególne płaty są małe i rozproszone. W składzie florystycznym ze znacznym pokryciem występują ekspansywne gatunki roślin zielnych, zwłaszcza ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare i tojeść zwyczajna Lysimachia vulgaris. Ze względu na brak danych porównawczych nie można jednoznacznie stwierdzić czy jest to wynik zmian kierunkowych (sukcesji w kierunku zbiorowisk ze związku Calthion lub Filipendulion w wyniku braku koszenia), dynamicznych przemian o charakterze fluktuacji, czy też może jest to związane z występowaniem siedliska na granicy jego wysokościowego zasięgu. Potencjalnym zagrożeniem jest zaburzenie reżimu hydrologicznego, zarówno przez obniżenie zwierciadła wód gruntowych, jak i wtórne zabagnienie. Stan ochrony Stan ochrony siedliska w poszczególnych enklawach określono jako zły U2 lub niewłaściwy U1, w obszarze i całym regionie jako zły U2, głównie z powodu niewielkiej powierzchni z typowo wykształconą roślinnością oraz braku pewności co do prawidłowego użytkowania kośnego w przyszłości. Program ochrony Zachowanie siedliska wymaga prowadzenia ochrony czynnej i kontroli warunków hydrologicznych (monitoring wilgotności gleby i jej sezonowych zmian). Kluczowe dla jego zachowania wydaje się zapewnienie użytkowania naśladującego dawne, dziś już zarzucone metody, tj. wysokie koszenie runi późnym latem/jesienią połączone z usuwaniem biomasy, raz w roku lub przynajmniej co 2 lata. Ochroną powinny zostać objęte wszystkie płaty monitorowane w ramach Monitoringu Gatunków i Siedlisk Natura 2000, obligatoryjnie stanowisko w Ściurkach na północnym stoku Czarnego Działu. Siedlisko występuje na gruntach prywatnych, działania ochronne wymagają zatem zaangażowania właścicieli. Można też rozwa- 144

145 żyć wykup tych gruntów na rzecz Skarbu Państwa. Zachowanie siedliska powinno być priorytetem ochrony w skali lokalnej Ziołorośla górskie Adenostylon alliariae i ziołorośla nadrzeczne Convolvuletalia sepium Rozmieszczenie Siedlisko występuje w rozproszeniu na terenie całego regionu alpejskiego. Jest chronione w większości obszarów Natura Występuje w całym zasięgu wysokościowym, od podnóży po piętro subalpejskie, w którym ma swe optimum. Pojawia się też w położeniach azonalnych, wzdłuż górskich potoków. Charakterystyka Siedlisko tworzy niewielkie płaty zbudowane z eutroficznych, wysokich bylin. Sprzyja mu duża wilgotność podłoża, dostęp światła oraz gleby żyzne, płytkie, kamieniste, próchniczno-mineralne, o odczynie obojętnym lub słabo kwaśnym. Rzeźba terenu, wysokość n.p.m., położenie decydują o występowaniu dwu grup siedliska: ziołorośla subalpejskie i reglowe, oraz górskie nadpotokowe ziołorośla lepiężnikowe. Typowe rośliny, bardzo bogatych florystycznie górskich ziołorośli to duże byliny o rozłożystych liściach: miłosna górska Adenostyles alliaria, modrzyk górski Cicerbita alpina, omieg górski Doronicum austriacum, tojad mocny Aconitum firmum, wietlica alpejska Athyrium distentifolium. Na kamieńcach wzdłuż potoków, w piętrach reglowych występują: lepiężnik wyłysiały Petasites kablikianus oraz lepiężnik biały Petasites albus. Górskie ziołorośla mają często strukturę dwulub trzy warstwową, bowiem zwarta warstwa liści bylin znacznie ogranicza warunki świetlne przy gruncie, gdzie występują jedynie rośliny cienioznośne. Zagrożenia Ziołorośla górskie należą do siedlisk stabilnych i stosunkowo łatwo odnawialnych. Lokalnie mogą podlegać procesom naturalnym typu sukcesja w kierunku np. tworzenia się zarośli subalpejskich. Z zagrożeń antropogenicznych, obserwowanych jedynie w skali lokalnej, to głównie niewłaściwe użytkowanie szlaków turystycznych, nartostrad i poprowadzenie szlaków zrywkowych w górskich lasach oraz drobne inwestycje rekreacyjno-sportowe lub prace hydrologiczne w potokach. Stan ochrony Tatry i Babia Góra to obszary z najlepiej wykształconymi ziołoroślami wysokogórskimi. Nieco uboższe w gatunki i zajmujące mniejsze powierzchnie występują także w Gorcach, Bieszczadach, Beskidzie Sądeckim, Beskidzie Żywieckim na Pilsku i w paśmie Policy. Mimo lokalnych zniszczeń, stan siedliska w całości regionu alpejskiego klasyfikuje się jako właściwy: FV. Program ochrony Utrzymanie naturalnych ziołorośli nie wymaga wprowadzenia żadnych form ochrony czynnej. Najcenniejsze płaty ziołorośli znajdują się na terenie parków narodowych i jest to wystarczająca forma ochrony. Należy pamiętać, że: każda modyfikacja infrastruktury turystycznej i sportowej powinna być poprzedzona analizą wpływu takiej inwestycji na zachowanie ziołorośli w ich pobliżu oraz na stosunki wodne, które warunkują utrzymanie się tego siedliska; powinno się zwrócić uwagę szczególnie na ziołorośla, a także na naturalny przebieg górskich potoków, w lasach gospodarczych. Informacje o ich występowaniu umieszczać w Programach Ochrony Przyrody nadleśnictw. W razie potrzeby zmodyfikować przebieg szlaków zrywkowych lub położenie miejsc składowania drewna. 88. Ziołorośla lepiężnikowe nad Białką 145

146 11. Siedliska przyrodnicze 6510 Niżowe świeże łąki użytkowane ekstensywnie Arrhenatherion elatioris 89. Niżowe łąki świeże Rozmieszczenie Zasięg siedliska w regionie alpejskim jest ograniczony do terenów leżących poniżej 600 m n.p.m., czyli pogórza i najniższych położeń regla dolnego. Łąki niżowe występują głównie w dolinach rzecznych: na terasach zalewowych niższych odcinków rzek, wypłaszczeniach i łagodnie nachylonych zboczach wzdłuż szerokich dolin rzecznych, w miejscach nawożonych obornikiem, a także w obrębie wsi, w których utrzymała się tradycyjna hodowla zwierząt. Na podstawie dostępnych danych, łączną powierzchnię siedliska w regionie można oszacować na co najmniej 3,5 tys. ha. Spośród obszarów Natura 2000 największe zasoby siedliska skupiają ostoje: Jaśliska i Popradzka. Charakterystyka Dla odróżnienia łąk górskich od niżowych, za siedlisko 6510 uznano łąki świeże, dla których fitosocjologicznym identyfikatorem jest łąka owsicowa (rajgrasowa) Arrhenatheretum elatioris wielopostaciowy zespół zbiorowy. Siedlisko rozwinęło się wtórnie na żyznych glebach o umiarkowanej wilgotności i obejmuje bujne, wielokośne, dobrze nawożone łąki, w których dominuje Arrhenatherum elatius oraz występują szlachetne miękkolistne trawy darniowe Dactylis glomerata, Festuca pratensis, Bromus hordaceus, Trisetum flavescens, a także rośliny motylkowe. W regionie alpejskim siedlisko osiąga górną granicę swego zasięgu wysokościowego, stąd skład gatunkowy fitocenoz często nawiązuje do górskich łąk świeżych. Płaty nieużytkowane mogą być trudne do odróżnienia od łąk mietlicowych powstałych w trakcie samozadarniania odłogów (zjawisko to zachodzi na szeroką skalę we wschodniej części regionu) oraz od łąk podsiewanych kupkówką i innymi szlachetnymi trawami. Zagrożenia Siedlisko reaguje na zmianę charakteru i intensywności użytkowania. Wymaga regularnego, lecz umiarkowanego nawożenia i koszenia. Zarówno zarzucenie, jak i intensyfikacja każdego z tych zabiegów skutkuje niekorzystnymi zmianami składu florystycznego. Zagrożenie stanowi także urbanizacja, zwłaszcza dla płatów występujących w obrębie wsi, zamiana łąk na pola uprawne, regulacja rzek. Stan ochrony Zasoby siedliska w regionie nie są wystarczająco rozpoznane. Znaczna ich część znajduje się poza obszarami Natura 2000, w dolinach rzecznych w piętrze pogórza. Stan zachowania siedliska na terenach objętych siecią Natura 2000 jest niewłaściwy: U1. Program ochrony Ochrona tego antropogenicznego siedliska wymaga stosowania ekstensywnych form użytkowania, czyli koszenia 1 2 razy w roku (niezbyt nisko) połączonego z usuwaniem siana i umiarkowanym nawożeniem organicznym. Na obszarach chronionych należy równocześnie z zabiegami prowadzić monitoring zmian składu gatunkowego Górskie łąki mietlicowe i konietlicowe użytkowane ekstensywnie Arrhenatherion i Polygono-Trisetion Rozmieszczenie Najbardziej rozpowszechnione siedlisko łąkowe w regionie alpejskim. Występuje w piętrach reglowych we wszystkich karpackich pasmach górskich od 600 m n.p.m. do około 1350 m n.p.m. Zajmuje polany reglowe na stokach o różnej ekspozycji i nachyleniu, pojawia się w grzbietowych i szczytowych partiach wzniesień, wchodzi też w skład kompleksów 146

147 we ze związku Polygono-Trisetion, podawane w latach 70. XX w. z Doliny Chochołowskiej w Tatrach. W południowo-wschodniej części regionu rozpowszechnione są łąki mietlicowe powstałe poprzez samozadarnienie pól uprawnych. Zagrożenia Najpoważniejsze zagrożenie stanowi wtórna sukcesja na skutek zarzucenia tradycyjnego użytkowania. Inne zagrożenia to: zalesianie (Małe Pieniny, Beskid Żywiecki), intensyfikacja wypasu, wyprzedaż gruntów i zamiana łąk na działki letniskowe na terenach atrakcyjnych krajobrazowo. 90. Łąka mieczykowo- -mietlicowa w Tatrach łąkowych w dolinach potoków. Płaty łąk górskich liczą zazwyczaj od kilku do kilkudziesięciu hektarów. Zasoby siedliska w regionie można z dużym przybliżeniem oszacować na nie mniej niż 10 tys. ha, z czego najwięcej przypada na Podhale, Beskid Żywiecki, Gorce, Beskid Sądecki, Beskid Niski i Bieszczady. Charakterystyka Siedlisko ma charakter antropogeniczny i obejmuje bogate w gatunki, łąki reglowe. Są one ekstensywnie koszone, nawożone organicznie i wypasane. Zajmuje względnie żyzne gleby mineralne o dość zróżnicowanej wilgotności, głównie jednak świeże. Występuje w wielu postaciach, przy czym istotną rolę w kształtowaniu składu gatunkowego odgrywa użytkowanie. Centralnym zespołem reprezentującym siedlisko w Karpatach Zachodnich jest łąka mieczykowo-mietlicowa Gladiolo-Agrostietum. W Karpatach Wschodnich (Bieszczady) rozwinęła się postać łąki mietlicowej bez Gladiolus imbricatus, w której w Bieszczadach Wysokich miejscami obficie rośnie Campanula serrata. W Pieninach Właściwych, Małych Pieninach i wschodniej części Pienińskiego Pasa Skałkowego występuje głównie bogata florystycznie sucha łąka pienińska Anthyllidi-Trifolietum montani, obserwowana sporadycznie również w Beskidzie Sądeckim. W Beskidzie: Śląskim i Żywieckim obok Gladiolo-Agrostietum odnotowano także uboższą, nawiązującą do pastwisk, łąkę tomkowo-mietlicową Anthoxantho-Agrostietum. Identyfikatorem siedliska są również łąki konietlico- Stan ochrony Stan ochrony łąk górskich w większości obszarów Natura 2000 oceniono jako niewłaściwy U1, co zapewne dobrze oddaje kondycję siedliska w całym regionie. Siedlisko jest stosunkowo dobrze zachowane w Pieninach, Gorcach, na Babiej Górze, Pogórzu Gubałowskim i w Rowie Podtatrzańskim, gdzie w dalszym ciągu jest użytkowane w sposób zbliżony do tradycyjnego. W ostatnim czasie, dzięki programom rolno-środowiskowym zainteresowanie wykaszaniem łąk znacznie wzrosło. Program ochrony Warunkiem zachowania siedliska jest ekstensywna gospodarka kośno-pasterska, jak najbardziej zbliżona do tradycyjnej: koszenie raz, maksymalnie 2 razy w roku, połączone ze zbiorem siana i nawożeniem organicznym oraz wypasem o niewielkiej intensywności (owce, bydło, konie), prowadzonym późnym latem i jesienią. Na obszarach chronionych należy prowadzić monitoring skuteczności zabiegów ochrony czynnej Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) Rozmieszczenie Żywe torfowiska wysokie występują na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, w Bieszczadach oraz w Tatrach. Płaty roślinności wysokotorfowiskowej rozwijają się też czasami w obrębie torfowisk przej- 147

148 11. Siedliska przyrodnicze 91. Bażyna czarna na kopule torfowiska wysokiego ściowych (głównie tzw. kwaśnych młak) w innych częściach polskich Karpat. Zdecydowana większość płatów siedliska znajduje się na terenach ostoi Natura 2000 ( Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, Tatry, Bieszczady, Beskid Żywiecki, Beskid Mały, Ostoja Gorczańska ). Charakterystyka Siedlisko reprezentowane jest przez oligotroficzne mszary torfowcowe z klasy Oxycocco-Sphagnetea, tworzące fazę kępkową (Sphagnetum magellanici, Pino mugo-sphagnetum, Pino rhaeticae-sphagnetum i przesuszone mszary porośnięte sosną zwyczajną, nawiązujące do Ledo-Sphagnetum). Na najlepiej zachowanych obiektach występują w kompleksie z fazą dolinkową. W zależności od głębokości i stopnia uwodnienia, obniżenia porośnięte są przez zbiorowiska: Eriophorum vaginatum-sphagnum fallax, Sphagnum papillosum, Eriophoro angustifolii-sphagnetum recurvi, Rhynchosporetum albae lub Caricetum limosae. Gatunkami dość często pojawiającymi się w mszarach torfowisk karpackich i zwykle występującymi razem są: Sphagnum fuscum, Oxycoccus microcarpus i Empetrum nigrum. Zróżnicowanie regionalne jest wyraźnie zauważalne wśród porastających torfowiska drzew i krzewów. Jedynie na torfowiskach orawsko-nowotarskich występuje masowo sosna drzewokosa Pinus x rhaetica, torfowiska tatrzańskie porasta zwykle kosodrzewina Pinus mugo, w Bieszczadach na kopuły torfowisk wkracza głównie świerk Picea abies. Zagrożenia Wszelkie ingerencje powodujące obniżenie i zwiększenie amplitudy wahań poziomu wód gruntowych prowadzą do degradacji roślinności torfowisk. Największym zagrożeniem jest odwadnianie torfowisk (kopanie różnego rodzaju rowów odwadniających zarówno w obrębie kopuł torfowisk, na okrajkach lub w ich bezpośrednim otoczeniu). Na części torfowisk karpackich (głównie w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej) do dzisiaj prowadzona jest eksploatacja torfu. W przeszłości działalność ta doprowadziła do całkowitej likwidacji części torfowisk, a powierzchnia pozostałych została znacznie zmniejszona. Towarzyszące eksploatacji odwodnienia spowodowały upośledzenie warunków wodnych torfowisk. Stan ochrony Najbogatsze, najbardziej zróżnicowane i najlepiej zachowane płaty siedliska znajdują się w centralnych częściach niektórych torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej oraz w Tatrach. Torfowiska bieszczadzkie i części brzeżne większych torfowisk orawsko-nowotarskich zostały uszkodzone przez odwadnianie i eksploatację. Wynikiem tego jest zanik fazy dolinkowej i zarastanie torfowisk drzewami (sosna zwyczajna, brzoza, świerk). Również zmiany klimatyczne (dominujące, od co najmniej dwudziestu lat, stosunkowo suche lata) sprzyjają degradacji i zarastaniu torfowisk. Stan siedliska w całości regionu alpejskiego określa się jako niezadowalający: U1. Program ochrony Najlepiej zachowane i bardzo dobrze uwodnione torfowiska wymagają ochrony biernej (dotyczy to przede wszystkim torfowisk tatrzańskich). Na pozostałych konieczne jest prowadzenie ochrony czynnej, polegającej głównie na neutralizacji systemów odwadniających. Ponadto: konieczna jest budowa zastawek na rowach odwadniających torfowiska i ich bezpośrednie otoczenie; w celu zachowania stanowisk roślin otwartych mszarów niezbędne jest wycinanie podrostów brzozy i sosny zwyczajnej oraz wierzb. Należy jednak mieć świadomość, że jest to jedynie działanie wspomagające i bez poprawy warunków 148

149 wodnych torfowisk, w dalszej perspektywie czasowej nie przyniesie pożądanego efektu; bezwzględnie konieczna jest konsekwentna eliminacja nielegalnej eksploatacji torfu i pozyskiwania torfowców Torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji Rozmieszczenie Zdegradowane torfowiska wysokie występują w polskich Karpatach na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, w Bieszczadach oraz w rejonie źródlisk Jasiołki (na terenie ostoi Jaśliskiej). Prawie wszystkie płaty siedliska 7120 znajdują się na terenach ostoi Natura Charakterystyka Siedlisko powstaje w wyniku degradacji mszarów wysokotorfowiskowych, znajdujących się na torfowiskach odwodnionych, lub w inny sposób zniekształconych (eksploatacja torfu, wypas, itp.). Zalicza się tu płaty o nieciągłej, degenerującej lub całkowicie zanikającej warstwie torfowców. Zdegradowane torfowiska porośnięte są zarówno przez formacje leśne (suche postaci borów bagiennych lub brzezin), jak i formacje nieleśne (zbiorowiska z dominacją wełnianki pochwowatej, wrzosu, borówek lub trzęślicy modrej). Siedlisko jest zróżnicowane regionalnie. Na torfowiskach orawsko-nowotarskich na potorfiach i zdegradowanych kopułach torfowisk rozwija się zbiorowisko z dominacją Eriophorum vaginatum, a w miejscach skrajnie przesuszonych zbiorowisko z dominacją Calluna vulgaris. W Bieszczadach i Beskidzie Niskim zdegradowane torfowiska opanowuje trzęślica modra Molinia caerulea. Przesuszone kopuły zdominowane są tu przez borówki Vaccinium myrtillus i V. uliginosum. Zagrożenia Zagrożeniem może być dalsza degradacja polegająca na całkowitym zaniku gatunków torfowiskowych oraz murszenie torfu prowadzące do zmian właściwości chemicznych i fizycznych podłoża. Intensywne murszenie powierzchniowej warstwy torfu może spowodować utratę zdolności do regeneracji. Stan ochrony Stan zachowania zdegradowanych torfowisk należy oceniać pod kątem zdolności do regeneracji. Pod tym względem w zdecydowanie lepszej sytuacji są torfowiska orawsko-nowotarskie. Duża część płatów z wełnianką pochwowatą, po zahamowaniu odpływu wody z torfowiska (co czasem zachodzi samoczynnie) ma szansę na naturalną, spontaniczną sukcesję w kierunku mszarów wysokotorfowiskowych. Zjawisko to występuje na wielu torfowiskach regionu. Regeneracja płatów opanowanych przez wrzos lub borówki wymaga podniesienia poziomu uwodnienia torfowiska. Zdecydowanie najgorsza sytuacja jest na torfowiskach opanowanych przez trzęślicę modrą. Stymulowana regeneracja tych torfowisk musi polegać na poprawie warunków hydrologicznych oraz na odsłanianiu niewielkich powierzchni torfu, na których mogą osiadać gatunki torfowiskowe nie wytrzymujące konkurencji z trzęślicą. Na większości zdegradowanych torfowisk karpackich nie podjęto działań z zakresu ochrony czynnej, w związku z tym stan siedliska w regionie należy ocenić jako zły: U2. Program ochrony Ogólnie wszystkie zdegradowane torfowiska wymagają ochrony czynnej polegającej przede wszystkim na neutralizacji systemów odwadniających. W tym celu należy: koniecznie zbudować zastawki na rowach odwadniających torfowiska i w ich bezpośrednim otoczeniu; 92. Zdegradowana powierzchnia kopuły torfowiska wysokiego Baligówka w Kotlinie Orawsko- -Nowotarskiej 149

150 11. Siedliska przyrodnicze 93. Torfowisko przejściowe na Toporowym Stawie Wyżnim dla zachowania stanowisk roślin otwartych mszarów konicznie wycinać podrosty brzozy i sosny zwyczajnej oraz wierzb, a na torfowiskach opanowanych przez trzęślicę usuwać całe płaty darni; w sytuacjach skrajnych, na torfowiskach opanowanych przez trzęślicę, po usunięciu płatów darni reintrodukować gatunki torfowiskowe Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea) Rozmieszczenie Torfowiska przejściowe rozproszone są na obszarze prawie całych Karpat polskich. Zwykle zajmują niewielkie powierzchnie (od kilku m 2, do kilku ha). Zdecydowanie najliczniej reprezentowane są na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, w Tatrach i na Podtatrzu. Duża część zasobów siedliska 7140 znajduje się na terenach ostoi Natura 2000 ( Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, Tatry, Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Ostoja Jaśliska, Bieszczady, Ostoja Gorczańska, Uroczysko Łopień, Beskid Mały, Ostoja Magurska i inne). Charakterystyka Siedlisko o charakterze kwaśnych młak powstaje zwykle w miejscach silnie przepojonych stagnującą wodą, na lokalnych wypłaszczeniach lub w miejscach słabo nachylonych, w obrębie stoków lub u ich podnóży. Pojawia się zarówno w dolinach potoków, jak i w obrębie grzbietów górskich. Kwaśne młaki najczęściej porośnięte są przez zbiorowisko Carici canescentis-agrostietum caninae, w którym dominują: Carex echinata, C. nigra, Agrostis canina, Eriophorum angustifolium, a warstwę mchów tworzą przede wszystkim torfowce z przewagą: Sphagnum fallax i S. angustifolium oraz płonniki, głównie Polytrichum commune. W nieco żyźniejszych płatach wzrasta udział gatunków łąkowych. W wyższych położeniach, w zasięgu regla górnego, rozwija się zespół Caricetum nigrae, z panującymi gatunkami Juncus filiformis i Carex canescens. Płaty roślinności typowej dla torfowisk przejściowych rozwinęły się także w strefie okrajków torfowisk wysokich, w otoczeniu dystroficznych jezior, a także w rejonach źródliskowych o skrajnie ubogich wodach. Na torfowiskach w obrębie większych dolin i kotlin śródgórskich (torfowiska orawsko-nowotarskie, dolina Górnego Sanu w Bieszczadach) oraz w Tatrach, roślinność opisywanych siedlisk jest bardziej zróżnicowana, szczególnie w otoczeniu torfowisk wysokich. Pojawiają się tu zespoły: Caricetum limosae, Caricetum nigrae, Caricetum lasiocarpae, Caricetum distichae, Caricetum diandrae oraz zbiorowiska z przewagą takich gatunków jak: Carex rostrata, Menyanthes trifoliata i Comarum palustre. Zagrożenia Niektóre ze zbiorowisk torfowisk przejściowych, takie jak Carici-Agrostietum caninae, znoszą okresowe obniżenia poziomu wód gruntowych, jednak i w ich przypadku głównym zagrożeniem jest odwadnianie torfowisk. Przesuszone torfowiska zwykle zarastają krzewami i drzewami. Pewnym zagrożeniem może być całkowite zaniechanie lub zbyt intensywna gospodarka na młakach stanowiących niewielkie enklawy wśród łąk i pastwisk. Na skutek wypasu, zbiorowiska torfowiskowe przekształcają się w mokre pastwiska z dominacją sitów Epilobio-Juncetum, jednak jakiś czas po zaprzestaniu wypasu zwykle powracają do pierwotnego stanu. Stan ochrony Najbogatsze, najbardziej zróżnicowane i najlepiej zachowane płaty siedliska znajdują się w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej oraz w Tatrach. Na pozosta- 150

151 łych terenach stan siedliska jest bardzo zróżnicowany, występują tu zarówno obiekty bardzo dobrze zachowane, jak i zdegradowane. Obecnie głównym problemem jest zarastanie siedliska przez formacje leśne i zaroślowe. Stan siedliska w całości regionu alpejskiego określa się jako niezadowalający: U1. Program ochrony Zdecydowana większość płatów siedliska wymaga ochrony czynnej polegającej na neutralizacji systemów odwadniających i odkrzewianiu. W przypadku niektórych obiektów wskazane jest sporadyczne koszenie lub niezbyt intensywny wypas. Tylko w odniesieniu do najlepiej zachowanych torfowisk można poprzestać wyłącznie na ochronie biernej Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati Charakterystyka Źródliska z aktywnie wytrącającym się węglanem wapnia związane są z wypływami skoncentrowanymi (źródłami) lub powierzchniowymi (wyciekami), o niewielkich wydajnościach oraz wysokim ph wody. Są to obiekty małopowierzchniowe, położone na stokach o różnym stopniu nachylenia. W źródliskach tych występuje głównie roślinność zespołu Cratoneuretum falcati. Gatunkiem dominującym jest zazwyczaj Palustriella commutata. Najczęściej towarzyszą jej, zwykle z niewielkim pokryciem: Bryum pseudotriquetrum, Aneura pinguis, Philonotis calcarea, a z roślin naczyniowych: Heliosperma quadridentata, Viola biflora, Petasites albus, Chaerophyllum hirsutum oraz w wyższych położeniach górskich Saxifraga aizoides. W Pieninach i na innych niżej położonych stanowiskach zazwyczaj rozwijają się jedynie w postaci niewielkich zgrupowań kalcyfilnych mchów (kilku lub nawet jednogatunkowych). Często występują one w bezpośrednim sąsiedztwie górskich torfowisk zasadowych o charakterze młak (siedlisko 7230), zajmując ich centralną część, bezpośrednio przy wysięku lub wycieku. Rozmieszczenie Źródliska wapienne o wysokiej zawartości jonów wapniowych, wytrącających się w postaci węglanu wapnia występują w Karpatach polskich, głównie w Tatrach Zachodnich. Poza nimi, siedlisko wykształcone jest jedynie fragmentarycznie. Większość jego zasobów znajduje się na terenach ostoi Natura 2000 ( Tatry, Pieniny, Ostoja Gorczańska ). Zagrożenia Siedlisko dość stabilne. W przypadku obiektów o bardzo małej powierzchni, otoczonych przez zarastające młaki, zagrożeniem staje się nadmierne ocienienie. Na stanowiskach niżej położonych siedlisko to bywa narażone na bezpośrednie zniszczenie z powodu wykorzystywania źródeł jako miejsca pojenia owiec i bydła lub budowania ujęć wody. Stan ochrony Znane źródliska wapienne (Tatrzańskie i Pienińskie) znajdują się na terenach obszarów Natura 2000 i równocześnie parków narodowych. Wydaje się, że ich stan zachowania jest bardzo dobry, jednak wiedza o tym siedlisku (także w Pieninach) jest stosunkowo niewielka. Program ochrony W zdecydowanej większości przypadków wystarczająca jest ochrona bierna. Ochrona czynna powinna polegać na zachowaniu strefy buforowej wokół źródliska, poprzez: usuwanie zarastających obszary źródliskowe krzewów wierzb; ręczne koszenie i ręczne usuwanie biomasy z otaczających źródliska młak; 94. Źródlisko wapienne w Dolinie Kościeliskiej 151

152 11. Siedliska przyrodnicze 95. Eutroficzna młaka w Wetlinie na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego grodzenie wysięków i wycieków wykorzystywanych jako miejsca pojenia zwierząt; unikanie lokalizowania ujęć wody na cele komunalne Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk Rozmieszczenie Torfowiska zasadowe występują na terenie Karpat dość często, we wszystkich pasmach górskich, chociaż z reguły zajmują niewielkie powierzchnie (od kilku m 2, do kilku ha). Duża część zasobów siedliska 7230 znajduje się na terenach ostoi Natura 2000: Pieniny, Tatry, Ostoja Gorczańska, Ostoja Jaśliska, Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, Babia Góra, Ostoja Magurska, Beskid Mały, Ostoja Popradzka, Bieszczady, Małe Pieniny i inne. Charakterystyka Torfowiska zasadowe, w polskich Karpatach określane jako młaki górskie, powstają w obszarach źródliskowych w miejscach wysięków wód. Wykształcają się głównie na stokach, na podłożu wapiennym (Pieniny), fliszowym o różnej zawartości węglanu wapnia (m. in. Beskid Żywiecki, Gorce i Bieszczady). Zalicza się tu również niektóre torfowiska wykształcone na dawnych stożkach fluwioglacjalnych (Kotlina Orawsko-Nowotarska). Większość młak reprezentuje zespół Valeriano-Caricetum flavae. Jego gatunki charakterystyczne to: Carex flava, Epipactis palustris, Eriophorum latifolium czy Valeriana simplicifolia. Niektóre płaty (m.in. w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i na Podtatrzu) są trudne do zaklasyfikowania. Rosną w nich liczne gatunki rzadkie, jak: Carex davalliana, C. dioica, C. pulicaris, Eleocharis quinqueflora, Juncus alpinus, Pinguicula vulgaris, a w niektórych przypadkach również Drosera anglica i Carex limosa. Zagrożenia Młaki na terenie regli karpackich były od wieków użytkowane wraz z otaczającymi je łąkami. Ekstensywna gospodarka łąkarska nie tylko sprzyjała ich utrzymywaniu się, ale również doprowadziła do zwiększenia ich powierzchni kosztem formacji leśnych i zaroślowych. Obecnie głównym problemem, powodującym redukcję powierzchni siedliska, jest zaniechanie użytkowania polan reglowych. Na większości zaniedbanych młak obserwuje się ekspansję drzew i krzewów. Najdłużej opierają się jej obiekty o najlepszych warunkach hydrologicznych. Dodatkowym zagrożeniem jest osuszanie młak, zarówno przez kopanie rowów odwadniających, jak i w wyniku budowy ujęć wodnych. Stan ochrony Stan zachowania siedliska w Karpatach jest bardzo zróżnicowany, występują tu zarówno bardzo dobrze zachowane obiekty, jak i zdegradowane. Obecnie głównym problemem jest zarastanie siedliska przez formacje leśne i zaroślowe. Stan siedliska w całości regionu alpejskiego określa się jako niezadowalający: U1. Program ochrony Prawie wszystkie torfowiska alkaliczne w polskich Karpatach wymagają ochrony czynnej. Na zdecydowanej większości obiektów wskazane jest prowadzenie ekstensywnej gospodarki łąkarskiej, a na części z nich konieczna jest neutralizacja systemów odwadniających. Należy zwrócić uwagę, że: na zboczach o dużym nachyleniu konieczne jest zasypanie rowów odwadniających torfowiska i ich bezpośrednie otoczenie; na miejscach płaskich lub nieznacznie nachylonych konieczna jest budowa zastawek na rowach odwadniających torfowiska; 152

153 w celu zachowania stanowisk roślin otwartych mechowisk niezbędne jest wycinanie wierzb, podrostów brzozy i innych drzew na zarastających torfowiskach; na większości płatów konieczne jest ekstensywne koszenie (zbieranie pokosu i usuwanie go poza obręb torfowiska); powinno się zrezygnować z lokalizowania ujęć wody na młakach Piargi i gołoborza krzemianowe (6430) i traworośla. Często dochodzi do przerwania procesu sukcesyjnego wskutek procesów naturalnych i ponownego rozwoju roślinności pionierskiej (8110). Wpływ turystyki i wspinaczki jest niewielki, ograniczony do bezpośredniego sąsiedztwa szlaków turystycznych i dróg wspinaczkowych. Stan ochrony Stan ochrony siedliska zarówno na poziomie obszaru Natura 2000, jak i całego regionu alpejskiego jest właściwy: FV. Rozmieszczenie Siedlisko występuje w najwyższych partiach Tatr, głównie Wysokich. W całości chronione jest w obszarze Natura Charakterystyka W Tatrach piargi wytworzyły się na stosunkowo dużych powierzchniach, szacowanych łącznie na blisko 50 ha, usytuowanych u podnóży ścian skalnych i stromych żlebów w piętrze subalpejskim, alpejskim i subniwalnym. Rumowiska skalne wypełniają kotły i doliny polodowcowe oraz pokrywają kamieniste zbocza. Siedlisko reprezentują dwa zespoły: Oxyrio- Saxifragetum aconitetosum firmi i Luzuletum alpinopilosae. Zagrożenia Piargi podlegają sukcesji prowadzącej do bardziej trwałych wysokogórskich zbiorowisk roślinnych, takich jak: murawy acydofilne (6150), ziołorośla Program ochrony Siedlisko powinno pozostawać w dotychczasowym reżimie ochronnym, tj. ochronie biernej w strefie ochrony ścisłej. Nie ma potrzeby wdrażania działań ochrony czynnej. Stan siedliska powinien być jedynie monitorowany i w razie stwierdzenia lokalnych jego zaburzeń, należy podjąć stosowne kroki Piargi i gołoborza wapienne ze zbiorowiskami Papaverion tatrici lub Arabidion alpinae Rozmieszczenie Siedlisko znane w regionie alpejskim jedynie z Tatr, głównie Zachodnich. Występuje w wyższych położeniach górskich, w piętrach regla górnego i alpejskim (od 1100 m n.p.m. po 1900 m n.p.m). Całość zasobów siedliska jest objęta ochroną w obszarze Natu- 96. Piargi krzemianowe w Tatrach Wysokich 97. Piargi wapienne w Tatrach Zachodnich 153

154 11. Siedliska przyrodnicze 98. Gołoborze na Luboniu Wielkim ra 2000 Tatry. Siedlisko graniczy z nawapiennymi murawami wysokogórskimi (6170). W obszarze kontaktu, gdzie warunki abiotyczne na to pozwalają, może następować wzajemne przenikanie gatunków. Siedlisko jest również powiązane przestrzennie ze ścianami skalnymi (8210), u stóp których tworzą się piargi. Charakterystyka Siedlisko tworzy się na ruchomych piargach u podnóża wapiennych ścian skalnych. Czasem obserwowane na mylonitach, w otoczeniu skał granitowych. Zbiorowiska piargowe występują przy wszystkich ekspozycjach, wykazując wyraźnie zróżnicowane pod wpływem tego czynnika. Rozwijają się na stokach o różnym nachyleniu od ok Siedlisko reprezentowane jest przez zbiorowiska: Silenetum prostratae, Oxyrio digynae-papaveretum tatrici, Cerastio latifolii-papaveretum tatrici. Zagrożenia Siedlisko nie jest zagrożone w swoim zasięgu. Jedynym zagrożeniem o ograniczonym zasięgu, może być niszczenie roślinności przez dochodzących do ścian skalnych taterników: powierzchniowych i jaskiniowych. Stan ochrony Stan ochrony zarówno w obrębie obszaru Natura 2000, jak i regionu alpejskiego jest oceniony jako właściwy: FV. Program ochrony Jak dotąd nie było przedmiotem bezpośrednich działań ochronnych, podlega ochronie biernej w strefie ochrony ścisłej Tatrzańskiego Parku Narodowego i ta forma ochrony jako wystarczająca powinna być kontynuowana Piargi i gołoborza krzemianowe wyżyn i niższych pięter górskich Rozmieszczenie Siedlisko jest znane w regionie alpejskim zaledwie z kilku, izolowanych, położonych w rezerwatach przyrody stanowisk. Są to: Gołoborze kolo Baligrodu (Bieszczady), Luboń Wielki, Ochotnica Dolna (Twarogi) w Gorcach. Dwa pierwsze z nich, lepiej wykształcone, zostały objęte ochroną w sieci Natura Siedlisko występuje w piętrze regla dolnego, w otoczeniu zbiorowisk leśnych buczyn i borów świerkowo-jodłowych. Łącznie zajmuje powierzchnię poniżej 2 ha. Charakterystyka Siedlisko związane ze stromymi stokami Beskidów budowanych przez flisz karpacki. Nie wykazuje związku z ekspozycją, niemniej znane płaty mają wystawę południową. Występuje w postaci gruzowisk skalnych, o różnej średnicy materiału skalnego (od 30 do ponad 100 cm), bogatych w zbiorowiska mszaków, paprotników i porostów z udziałem pojedynczych gatunków roślin naczyniowych, takich jak: starzec lepki Senecio viscosus, poziewnik polny Galeopsis ladanum, lniczka mała Chaenorhinum minus, wierzbownica wzgórzowa Epilobium collinum, bodziszek cuchnący Geranium robertianum. Zagrożenia Siedlisko jest silnie zagrożone naturalnymi procesami sukcesji. Świadczy o tym obecność w Karpatach dawnych gołoborzy, obecnie całkowicie zarośniętych lasem. Obserwuje się postępujący proces stabilizacji i zarastania, wyrażający się zmniejszaniem powierzchni istniejących gołoborzy. Tworzenie nowych form to proces długotrwały, uzależniony od uwarunkowań geologicznych. 154

155 Stan ochrony Ze względu na niewielką liczbę stanowisk i ich małą powierzchnię oraz postępującą sukcesję, wydaje się, że siedlisko na terenie regionu alpejskiego jest w złym stanie ochrony: U2. Program ochrony Siedlisko podlega naturalnemu prawu zarastania i zmniejszania zajmowanego areału. W tym przypadku trudno mówić o prowadzeniu działań aktywnej ochrony. Naturalne procesy przebiegające w odpowiednio długim okresie czasu doprowadzą do formowania się nowych jego płatów. Na chwilę obecną możliwe są jedynie doraźne działania polegające na usuwaniu pojawiających się drzew i krzewów na odsłoniętym dotychczas gruzowisku skalnym Podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis Rozmieszczenie Siedlisko znane z Tatr, Pienin i Małych Pienin, gdzie jest przedmiotem ochrony w obszarach Natura 2000 oraz z niewielkich, izolowanych stanowisk w Paśmie Skalic Nowotarskich. Stanowisko na Kramnicy w przełomie Białki leży w obszarze Natura Łącznie, areał siedliska szacuje się na około 20 ha. Charakterystyka Napiargowe zbiorowiska powstają spontanicznie na podłożu wapiennym, w miejscach utworzonych wskutek różnego typu procesów naturalnych (piarżyska, osuwiska, półki skalne) zainicjowanych lub przyspieszonych działalnością człowieka (wycinka drzew na stromych stokach, dawna gospodarka pasterska itp.). Występują w pojedynczych płatach o niewielkich powierzchniach na stromych stokach, silnie nasłonecznionych, zwykle w kompleksach z murawami kserotermicznymi, w tym zbiorowiskami naskalnymi i ciepłolubnymi zaroślami. Zagrożenia Zajmowane przez siedlisko 8160 tereny są mało atrakcyjne dla gospodarki człowieka, tylko w nielicznych płatach można spodziewać się ingerencji, głównie związanych z gospodarką leśną. Występowanie większości płatów siedliska na terenie parków narodowych, w strefie ochrony ścisłej, eliminuje wpływ działań gospodarczych. Głównym zagrożeniem jest naturalna sukcesja, postępująca w bardzo szybkim tempie w momencie zarzucenia działalności ludzkiej czy to w formie wypasu, czy pozyskiwania drewna. Tym bardziej jest to niepokojące, bowiem proces tworzenia się piargów trwa o wiele dłużej. Stan ochrony Największe i najlepiej zachowane piarżyska wykształcone są w Tatrach i Pieninach. Pozostałe zajmują mniejsze powierzchnie i są w większym stopniu zarośnięte. Stan ochrony w skali regionu alpejskiego określa się jako stan niewłaściwy: U1. Program ochrony Dla zachowania płatów siedliska w piętrach reglowych konieczne jest wprowadzenie działań ochrony czynnej. W tym celu należy: wytypować piargi przeznaczone do ochrony na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody oraz wnioskować o odściślenie tych wydzieleń; uwzględnić ochronę innych chronionych zbiorowisk i gatunków, ustalając indywidualnie priorytety ochrony; wprowadzić na wybranych powierzchniach wypas i usuwanie krzewów oraz drzew porastających piargi, utrzymując mozaikę siedlisk, o założonych z góry proporcjach; 99. Rumowisko wapienne z zachyłką Roberta. Pieniny 155

156 11. Siedliska przyrodnicze dostosować terminy wykonywania prac do najcenniejszych w danym miejscu przedmiotów ochrony Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis Zagrożenia W regionie alpejskim siedlisko nie jest zagrożone. Podłoże abiotyczne, na którym się wykształca, odnawia się w procesach naturalnego wietrzenia, dodatkowo ekstremalne warunki termiczne i wilgotnościowe stanowią barierę dla większości gatunków roślin, a co za tym idzie dla naturalnych procesów sukcesyjnych Wapienna ściana skalna ze zbiorowiskami paproci Rozmieszczenie Siedlisko jest bardzo słabo poznane, rozmieszczone w najwyższych partiach Tatr wapiennych (tworzy tu odrębny podtyp) oraz w Pieninach i Pienińskim Pasie Skałkowym, a także w innych, niższych rejonach Karpat, w miejscach o odpowiednim podłożu. Główne obszary występowania znalazły się w sieci Natura Charakterystyka Siedlisko tworzy małopowierzchniowe układy w szczelinach wapiennych ścian skalnych, załomach itp., ze znikomą warstwą gleby. Występuje w miejscach zawilgoconych i ocienionych, jak również na południowych ekspozycjach ścian skalnych, okresowowo przesuszanych i poddanych silnemu nasłonecznieniu. W Tatrach w wyższych położeniach wykształcają się zbiorowiska klimaksowe, reprezentowane przez zespół Drabo-Artemisietum petrosae. W zbiorowiskach położonych w niższych wysokościach, znaczącą rolę odgrywają liczne gatunki paproci. Czynniki siedliskowe, głównie wilgotność i nasłonecznienie warunkują rozwój dwu różnych zespołów: Asplenietum trichomano-rutae-murarie i Asplenio viridis-cystopteridetum. Zbiorowiska wysokogórskie podlegają ochronie biernej w strefie ochrony ścisłej Tatrzańskiego Parku Narodowego. Jedynym ich zagrożeniem może być lokalne niszczenie roślinności szczelin skalnych przez wspinających się taterników. Zbiorowiska w niższych położeniach mogą, poza terenami chronionymi, ulegać zniszczeniu w wyniku pozyskania wapienia. Stan ochrony We właściwym stanie ochrony są siedliska usytuowane w centrum jego występowania, tj. w obszarze Natura 2000 Tatry. Stan ochrony w regionie alpejskim ze względu na brak zauważalnych, istotnych zagrożeń dla siedliska, można ocenić jako właściwy: FV. Program ochrony Zalecana ochrona, to ochrona bierna, umożliwiająca niezakłócone funkcjonowanie siedliska. Nie wymaga ono żadnych zabiegów ochrony czynnej. Należy jedynie: utrzymać dotychczasowy reżim ochronny na terenie obszarów Natura Ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandelii Rozmieszczenie Rozmieszczenie siedliska w skali regionu nie jest dokładnie rozpoznane. Obecny stan wiedzy wskazuje, że występuje w rozproszeniu na całym obszarze regionu alpejskiego, w piętrach pogórza oraz regla dolnego i górnego. Największe stanowiska położone są w Beskidzie Śląskim, Beskidzie Żywieckim, na Pogórzu Ciężkowickim, w Gorcach, Beskidzie Sądeckim i w Bieszczadach. Jest chronione w wielu obszarach Natura

157 Charakterystyka Siedlisko związane ze skałami i urwiskami krzemianowymi, zasiedlonymi przez roślinność chasmofityczną. Rośnie na podłożu zbudowanym ze skał wylewnych, metamorficznych lub osadowych, kwaśnym lub obojętnym, w bardzo szerokim zakresie czynników mikroklimatycznych od miejsc silnie nasłonecznionych, suchych i kserotermicznych, aż po wilgotne i praktycznie pozbawione światła, dna szczelin skalnych. W siedlisku dominują różne gatunki paproci, głównie z rodzaju zanokcica Asplenium spp., a w niektórych postaciach reprezentowane przez paprotnicę kruchą Cystopteris fragilis i paprotkę pospolitą Polypodium vulgare. Do rzadkich paproci należą zanokcica serpentynowa Asplenium septentrionale i rozrzutka brunatna Woodsia ilvensis. Często towarzyszą im gatunki naskalnych muraw, takie jak: rozchodnik wielki Sedum maximum, kostrzewa blada Festuca pallens czy dzwonek okrągłolistny Campanula rotundifolia. Zagrożenia Ogólnie w skali regionu alpejskiego, siedlisko nie jest zagrożone. Wyłącznie stanowiska z rzadszymi gatunkami paproci, mogą być narażone na antropopresję (Góra Wżar, Ciężkowice) lub inne czynniki naturalne, głównie zmiany sukcesyjne. Do najważniejszych potencjalnych zagrożeń można zaliczyć pobieranie kopalin i naturalną sukcesję. Ponadto, trzebieże drzewostanu w bezpośrednim otoczeniu stanowisk, zmieniające warunki mikroklimatyczne i zwiększające dostęp światła w głąb szczelin skalnych. Również rozpalanie ognisk pod okapami skalnymi (przewieszone skały często wykorzystywane są jako dzikie obozowiska) oraz wspinaczki skałkowe wiążące się z pogłębianiem lub zasypywaniem szczelin. Stan ochrony Ze względu na brak dokładnych danych o siedlisku w rejonie alpejskim, stan ochrony został oceniony jako nieznany: XX. Program ochrony Podstawowym zadaniem powinno być w miarę możliwości uzyskanie dokładnych danych o rozmieszczeniu siedliska w rejonie alpejskim. Najcenniejsze stanowiska siedliska należy objąć ochroną prawną i regularnym monitoringiem. Jego wyniki wskażą kierunek planowanych działań ochrony czynnej. Zalecenia ochronne powinny obejmować zakaz: wspinania się i chodzenia po skałach; rozpalania ognisk w ich pobliżu Jaskinie nie udostępnione do zwiedzania Rozmieszczenie Siedlisko rozproszone jest na terenie całych Karpat. Centrum występowania z największą liczbą, a zarazem największymi jaskiniami, stanowią Tatry, gdzie odnotowano około 700 obiektów. W Beskidach z 630 znanych jaskiń, 338 występuje tylko w samym Beskidzie Śląskim. Z Pienin znanych jest około 80 jaskiń. Charakterystyka W regionie alpejskim jaskinie mogą mieć zróżnicowane pochodzenie. Powstają w wyniku procesów krasowych, czyli chemicznej korozji skał, głównie wapiennych (Tatry Zachodnie, Pieniny). Tworzą się także w trzeciorzędowych piaskowcach i łupkach fliszowych w wyniku procesów pseudo krasowych, przeważnie jako szczeliny skalne powiększone wskutek ruchów osuwiskowych, np. jaskinie tektoniczne znane z Beskidów i Tatr Wysokich, powstające wskutek ruchów tektonicznych działających na górotwór. Mogą być w części lub całkowicie wypełnione osada Ściany skalne ze zbiorowiskami paproci. Beskid Śląski 157

158 11. Siedliska przyrodnicze 102. Wejście do jaskini Pajęczej mi, wodą, śniegiem lub lodem. Te naturalne próżnie skalne tworzą odrębne środowisko, charakteryzujące się właściwym mikroklimatem, swoistymi warunkami obiegu materii organicznej oraz specyficznym światem zwierzęcym. Zagrożenia Środowisko jaskiniowe jest szczególnie wrażliwe na destrukcję wskutek słabej zdolności do samoistnej naprawy. Głównym źródłem zagrożenia jest nadmierny ruch turystyczny. Przyczynia się do: zanieczyszczenia jaskiń materiałem biologicznym i innym nie ulegającym biologicznej degradacji, np. pochodzącym z tworzyw sztucznych; zmiany niektórych elementów konfiguracji korytarzy jaskiniowych; niepokojenia zwierząt (nietoperzy). Ponadto, może wpływać na mikroklimat jaskini. Zdarzające się akty wandalizmu, skutkują degradacją lub zniszczeniem środowiska jaskiniowego: niszczenie form naciekowych, pisanie na ścianach, palenie ognisk, użycie materiałów wybuchowych itp. Również jaskinie mogą być niszczone mechanicznie podczas eksploatacji kamieniołomów. Eksploatacja kamienia może mieć jednak także dodatni skutek, bowiem wiele jaskiń zostało otwartych i tym samym dostępnych dla człowieka w wyniku pracy kamieniołomów. Stan ochrony Stan ochrony siedliska określa się jako właściwy FV, zarówno na poziomie regionu alpejskiego, jak i głównych terenów jego występowania, objętych ochroną w sieci Natura Program ochrony Dla ochrony jaskiń zaleca się: opracować sposób zabezpieczenia schronienia dla poszczególnych obiektów indywidualnie. Łatwiej dostępne jaskinie powinny być zabezpieczone kratami, w taki sposób, aby nie utrudniało to dostępu nietoperzom, a uniemożliwiało wtargnięcie do wnętrza osobom niepowołanym i nie zmieniało w istotny sposób mikroklimatu schronienia; ze względu na presję ludzi zainteresowanych jaskiniami, wyznaczyć opiekuna jaskini związanego ze środowiskiem działających na tym terenie klubów speleologów; ograniczyć dostęp do jaskiń w okresie zimowym, natomiast jaskinia o ile nie posiada innych walorów, np. bogatej szaty naciekowej, może zostać otwarta w okresie letnim. 158

159 11.2 Siedliska leśne 9110 Kwaśna buczyna górska Rozmieszczenie Kwaśna buczyna górska jest szeroko rozpowszechniona w Karpatach Polskich. Występuje w całej strefie regla dolnego na wysokości m n.p.m. oraz częściowo w strefie pogórza. Większe areały zajmuje w zachodniej części regionu alpejskiego. W kierunku wschodnim jej udział pośród leśnych zbiorowisk, maleje. Siedlisko chronione jest w większości obszarów Natura 2000 w Karpatach. Charakterystyka Kwaśna buczyna górska zajmuje szczytowe partie grzbietów, wierzchołki wzniesień i bardziej strome stoki. Miejsca te cechują się wzmożonymi procesami przemywania gleby przez wody opadowe, wywiewaniem ścioły i okresowym przesuszeniem. Siedlisko odznacza się ubogim składem gatunkowym, zarówno warstwy drzewostanu, jak i runa. Drzewostan tworzy buk zwyczajny z nieznaczną domieszką jaworu, świerka, rzadziej jodły. W wyższych położeniach pojawia się wysokogórska odmiana jarzębiny. Warstwa podszytu jest bardzo skąpa, czasem nie wykształca się wcale. Runo jest również mało obfite i florystycznie ubogie. Z reguły skupia się w miejscach o bardziej korzystnych warunkach wilgotnościowych bądź edaficznych. Tworzą je głównie rośliny acydofilne (trawy i krzewinki). Stałym elementem jest również warstwa mszysta. Siedlisko pełni ważną rolę ekologiczną. Porastając miejsca narażone na działanie czynników abiotycznych (wierzchołki wzniesień, wysokie i wąskie grzbiety) zabezpiecza stoki przed procesami erozji wodnej i wietrznej. Zagrożenia Główna część areału siedliska, zwłaszcza w zachodniej części polskich Karpat, zmniejszyła się wskutek działalności człowieka. Ze względu na mało atrakcyjne dla rolnictwa podłoże i trudne warunki terenowe, wylesienia związane z gospodarką rolną miały dla kwaśnych buczyn znaczenie marginalne. Czynnikiem, który najmocniej wpłynął na ich aktualny stan była i jest gospodarka leśna oraz w mniejszym stopniu pasterska. Wynikiem tego oddziaływania jest zniekształcony skład gatunkowy w kierunku litych świerczyn i znaczne uproszczenie struktury wiekowej i przestrzennej drzewostanów. Aktualnym zagrożeniem jest fragmentacja rozległych kompleksów leśnych wynikająca z rozbudowy infrastruktury sportów zimowych. Szczególnie dotyczy to budowy wyciągów narciarskich oraz wytyczania tras zjazdowych. Istotne jest również zbyt intensywne użytkowanie w ramach gospodarki leśnej, prowadzące do zniekształcenia struktury gatunkowej i wiekowej. Stan ochrony Stan ochrony kwaśnej buczyny górskiej w regionie alpejskim jest zróżnicowany. W wielu miejscach stan siedliska oceniany jest jako właściwy, jednak na dużym areale jest on niezadowalający albo nawet zły, w zależności od lokalnych uwarunkowań. W niektórych rejonach, np. w Górach Słonnych, stan wiedzy o siedlisku jest wciąż niewystarczający. Program ochrony Celem czynności gospodarczych prowadzonych w kwaśnych buczynach górskich powinno być przede wszystkim utrzymanie stabilności drzewostanu. Aby to uzyskać należy dbać o odpowiednią strukturę wiekową lasu, trwałą obecność gatunków domieszkowych oraz zachowanie drzew starych i drewna martwego. Konieczne jest stosowanie złożonych rębni z wydłużonym okresem odnowienia. Mimo, że część zniekształconych przez człowieka siedlisk kwaśnej 103. Kwaśna buczyna górska 159

160 11. Siedliska przyrodnicze 104. Żyzna buczyna karpacka, Ostoja Jaśliska buczyny górskiej uległa do tej pory spontanicznej renaturyzacji, duży ich procent wciąż wymaga przebudowy. Najcenniejsze, dobrze wykształcone płaty warto wyłączać z gospodarki leśnej Żyzne buczyny karpackie Rozmieszczenie Żyzna buczyna karpacka jest najszerzej rozprzestrzenioną formacją roślinną w polskich Karpatach. Największe powierzchnie zajmuje w Bieszczadach. Im dalej na zachód, tym udział tego siedliska jest mniejszy. Występuje w zakresie wysokości od m n.p.m. znajdując swe optimum na większości siedlisk strefy dolnego regla. Siedlisko jest obecne w zdecydowanej większości obszarów Natura 2000 w regionie. Charakterystyka Żyzna buczyna karpacka spotykana jest zarówno na siedliskach żyznych, średnio zasobnych, jak i uboższych. Porasta stoki i grzbiety górskie oraz zbocza dolin i wąwozów, nie wykazując przywiązania do określonej ekspozycji. Drzewostan tworzy głównie buk. Towarzyszy mu jodła, czasem stanowiąc spory udział w składzie gatunkowym, jednostkowo świerk, a w miejscach zasobniejszych także jawor. Warstwa krzewów jest słabo rozwinięta, budują ją młode osobniki drzew i nieliczne krzewy. Charakterystyczną cechą runa jest obfite występowanie geofitów wczesnowiosennych, takich jak: żywiec gruczołowaty i cebulkowy, kokorycz pusta i pełna czy zawilec gajowy, zakwitające jeszcze przed rozwojem liści drzew. Poza tym obficie zaznacza się obecność innych gatunków żyznych lasów liściastych. Siedlisko wykazuje duże zróżnicowanie regionalne i mikrosiedliskowe. Zagrożenia Głównym zagrożeniem dla siedliska żyznych buczyn jest rozbudowa infrastruktury sportów zimowych. Turystyka kwalifikowana, mimo że przez kompleksy tego siedliska przebiega bogata sieć szlaków i tras turystycznych, nie stanowi tutaj zagrożenia. Za potencjalne zagrożenie uznać można intensywne pozyskanie drewna oraz niefrasobliwe planowanie sieci dróg zrywkowych. Stan ochrony Stan siedliska w regionie alpejskim opisuje się jako właściwy, a jego powierzchnię stabilną. Spora cześć dobrze zachowanych płatów żyznej buczyny karpackiej znajduje się w strefach ochrony obszarowej (obszarów Natura 2000, parków narodowych i rezerwatów). W regionie tylko w nielicznych miejscach stan ochrony siedliska oceniany jest jako niezadowalający czy też zły. Program ochrony Rosnący poziom wiedzy na temat siedliska daje podstawy do wypracowania odpowiedniego sposobu postępowania w terenach, gdzie podlega ono użytkowaniu. Rozległe kompleksy żyznych buczyn, ze względu na swe położenie oraz pełnioną funkcję glebo- i wodochronną zaliczane są do kategorii lasów ochronnych, co wpływa ograniczająco na prowadzone w nich pozyskanie. Jednocześnie jednak tereny te podlegają licznym planom inwestycyjnym, związanym przede wszystkim z rozwojem turystyki masowej. Gospodarowanie w buczynach powinno prowadzić do utrzymania trwałości lasu oraz zapewnienia stałej osłony gleby. Należy dbać o utrzymanie cięć na niskim poziomie, zarówno w lasach państwowych, jak i prywatnych. Ze względu na ryzyko erozji ważne jest zaniechanie pozyskania w sezonie wegetacyjnym. Stare drzewa oraz drewno martwe powinny być stałym elementem takiego lasu. Zniekształcone płaty 160

161 siedliska należy sukcesywnie przybudowywać. Należy rozpatrzyć wyłączenie z użytkowania najlepiej zachowanych płatów siedliska. Obok realizacji celu ochrony siedliska zapewni to również możliwość śledzenia zachodzących w nim procesów. W obliczu silnej presji na rozbudowę infrastruktury turystycznej wskazane jest prowadzenie sumiennych postępowań w ramach ocen wpływu planowanych inwestycji na obszar Natura Jaworzyna ziołoroślowa Charakterystyka Jaworzyny ziołoroślowe występują w postaci płatów jaworowo-jarzębinowych, jaworowych i jaworowobukowych, porastających przeważnie strome stoki i tereny źródliskowe. W poszczególnych odmianach zbiorowiska w domieszce pojawiają się: wiąz górski, jodła oraz świerk, czasem jesion wyniosły. Wschodniokarpacka forma cechuje się typowym dla zbiorowisk wzrastających przy górnej granicy lasu niskim, krzywulcowym pokrojem drzew i dość słabym zwarciem. Podszyt jest słabo rozwinięty, z występującymi tu m.in.: wiciokrzewem czarnym, wierzbą śląską i różą alpejską. Wielowarstwową warstwę runa budują typowo górskie rośliny ziołoroślowe, takie jak: miłosna górska i lepiężnik biały oraz wysokie paprocie i liczne gatunki żyznych lasów liściastych, a także silna reprezentacja endemitów wschodniokarpackich w bieszczadzkiej odmianie. Rozmieszczenie Jaworzyny ziołoroślowe są stosunkowo rzadkim siedliskiem w polskich Karpatach, zajmują tu łącznie jedynie około 450 ha. Znaczna część zasobów, tj. około 400 ha, znajduje się w Bieszczadach, z czego większość w granicach parku narodowego. Pozostałe stanowiska jaworzyny ziołoroślowej zlokalizowane są w Beskidach Zachodnich, w tym około 50 ha w Beskidzie Żywieckim i 20 ha na Babiej Górze. W Tatrach brak jest danych pozwalających na dokładną charakterystykę stanowisk siedliska. Jaworzyny ziołoroślowe związane są z wyższymi położeniami strefy regla dolnego. W Bieszczadach oznacza to strefę górnej granicy lasu, natomiast na Babiej Górze i w Beskidzie Żywieckim są to miejsca na pograniczu regla dolnego i górnego. Zagrożenia Powierzchnia płatów siedliska jest stabilna. Jedynym zagrożeniem może być ingerencja człowieka. Wrażliwe, ziołoroślowe runo łatwo zniszczyć mechanicznie, np. prowadząc szlak turystyczny przez jego płat bądź w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Duże zagrożenie stanowi niekontrolowany rozwój infrastruktury turystycznej. Ponadto, przyczyną degradacji są prace związane z pozyskaniem drzew w obrębie siedliska. Stan ochrony Zasadnicza część zasobów siedliska mieści się na terenie parków narodowych Bieszczadzkiego i Babiogórskiego oraz rezerwatów przyrody w Beskidzie Żywieckim. Tylko nieliczne płaty, położone na terenach nadleśnictw nie podlegają ochronie rezerwatowej. W Bieszczadach i w Beskidzie Żywieckim stan jaworzyn ziołoroślowych określono jako właściwy. Jedynie na Babiej Górze stwierdzono ich niezadowalający stan ochrony. Program ochrony Stabilna powierzchnia siedliska oraz jego dobry stan zachowania nie wymagają stosowania zabiegów ochrony czynnej. Ze względu na skrajną rzadkość występowania i unikatowe w skali polskich Karpat cechy (bogate, ziołoroślowe runo) wszystkie płaty siedliska powinny być wyłączone z użytkowania. Po Jaworzyna ziołoroślowa 161

162 11. Siedliska przyrodnicze 106. Ciepłolubna buczyna w Pieninach stulat ten w dużej mierze jest spełniony większość płatów siedliska podlega ochronie ścisłej. Ponadto, istotne jest zachowanie ostrożności w działaniach gospodarki leśnej i turystycznej na terenach do nich przyległych. Przy rozsądnym planowaniu rozwoju turystycznego oraz wykluczeniu siedliska z gospodarki leśnej, jego obecność w środowisku powinna być trwała. Ewentualne plany rozwoju infrastruktury rekreacyjnej i turystycznej wymagają dokładnych analiz pod kątem wpływu na przedmioty ochrony obszaru Natura Ciepłolubne buczyny storczykowe Rozmieszczenie Ciepłolubne buczyny storczykowe w polskich Karpatach występują głównie w Pieninach (zbocza przełomu Dunajca i Pienińskiego Potoku) i Tatrach (stanowisko na Siwiańskich Turniach). Ponadto jako siedlisko zaklasyfikowano niewielki płat buczyn z rezerwatu Kłodne nad Dunajcem w Ostoi Popradzkiej. Charakterystyka Siedlisko występuje najczęściej w otoczeniu skał, na utrwalonych piargach lub skalnych półkach. Drzewostan porasta też skaliste grzbiety lub strome zbocza (nachylenie 20 60º) o południowej i południowozachodniej ekspozycji. Panuje tam dogodny dla nich mikroklimat stosunkowo wysokie temperatury i niska wilgotność. Gleby wykształcone na wapiennym podłożu są płytkie i silnie szkieletowe. Siedlisko charakteryzuje się bogactwem florystycznym, ze znacznym udziałem gatunków światło- i ciepłolubnych. Drzewostan zbiorowiska buduje jodła oraz buk, z domieszką takich gatunków, jak: lipa szerokolistna Tilia platyphyllos, jawor Acer pseudoplatanus oraz świerk Picea abies. Gatunkami charakterystycznymi są turzyca biała Carex alba i wiechlina styryjska Poa stiriaca, które osiągają w tym regionie północną granicę swojego zasięgu. W runie występuje kilka gatunków storczykowatych, m.in.: buławniki Cephalanthera, kruszczyki Epipactis, obuwik Cypripedium. Zagrożenia Ze względu na utrudniony dostęp do stromych zboczy, siedlisko nie jest narażone na bezpośrednie działanie gospodarki leśnej. Do potencjalnych zagrożeń należy pozyskiwanie surowca skalnego oraz próby wyrębów w lasach należących do właścicieli prywatnych. Można też mówić o pewnej degeneracji siedliska wynikającej z dawniejszego użytkowania wyrębów i wypasu. Do drzewostanu wprowadzano także gatunki iglaste, które poprzez zakwaszenie gleby powodowały zmianę składu gatunkowego runa. W Pienińskim Parku Narodowym zaobserwowano pojawienie się w runie inwazyjnego gatunku niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora. Stan ochrony Większość zasobów ciepłolubnych buczyn znajduje się w granicach obszarów Natura 2000 oraz parków narodowych, a część z nich objęta jest ochroną ścisłą. Stan ochrony jest zróżnicowany: w obszarze Pieniny stan zachowania siedliska ocenia się jako właściwy, w obszarze Ostoja Popradzka jako niezadowalający. Program ochrony Ochrona siedliska sprowadza się głównie do zabezpieczenia naturalnie przebiegających procesów biologicznych, dlatego należy utrzymać ochronę ścisłą typowo wykształconych płatów. W miejscach, gdzie zwarcie warstwy krzewów bądź drzew jest zbyt duże, należy zaplanować cięcia prześwietlające. Proponuje się kilkuletni okres nawrotu cięć i usuwanie w pierwszej kolejności gatunków iglastych. Zbytnie prześwietlenie prowadzić może natomiast do inwazji gatunków obcych i zagłuszenie typowych dla tego siedliska gatunków runa (Perzanowska 2004). 162

163 9170 Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny Rozmieszczenie W Karpatach grądy występują w piętrze pogórza i w niższych położeniach regla dolnego do wysokości około m n.p.m., gdzie przebiega ich górna granica występowania. Płaty grądu zlokalizowano w następujących obszarach Natura 2000: Beskid Śląski (około 50 ha), Beskid Mały, Beskid Żywiecki (20 ha), Ostoja Popradzka (około 200 ha), Ostoja Jaśliska (około 25 ha), Pieniny (około 15 ha), Ostoja Magurska (około 400 ha), Góry Słonne (około 1500 ha), Bieszczady (około 110 ha). Charakterystyka Grądy w Karpatach reprezentowane są przez zespół grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum. Spotykane są głównie na umiarkowanie stromych stokach o wystawie południowej. Drzewostan tworzą grab lub lipa drobnolistna, w domieszce występuje buk, jawor oraz trześnia. W warstwie krzewów, prócz podrostu drzew dominuje leszczyna Corylus avellana. Do charakterystycznych roślin zielnych siedlisk grądowych zalicza się gwiazdnicę wielkokwiatową Stellaria holostea oraz turzycę orzęsioną Carex pilosa. Warstwa mszysta jest słabo rozwinięta lub wcale się nie wykształca. Zagrożenia Znaczne ubytki areału grądów w wyniku historycznej działalności człowieka (wyrąb pod osadnictwo i rolnictwo, wprowadzanie świerka i sosny na siedliska grądowe) spowodowały, iż obecnie siedlisko występuje w postaci niewielkich płatów. Choć ubytek areału został zatrzymany, płaty siedliska charakteryzują się uproszczoną strukturą wiekową i przestrzenną. Wprowadzanie świerka na siedliska grądowe, wciąż praktykowane w gospodarce leśnej, powoduje silne zniekształcenie całej fitocenozy. Stan ochrony Większość grądów znajduje się w granicach obszarów chronionych: rezerwatów (np. w Ostoi Popradzkiej rezerwat Las Lipowy Obrożyska ), parków narodowych lub w sieci Natura Stan ponad połowy płatów grądowych został oceniony jako niewłaściwy. W obszarach Bieszczady oraz Ostoja Jaśliska zaobserwowano spadek powierzchni i pogorszenie struktury i funkcji. W pozostałych obszarach w ostatnich latach stan się nie zmienił lub uległ poprawie. Program ochrony Grądy są siedliskiem, które w niezakłóconych warunkach dobrze funkcjonuje bez ingerencji człowieka. Dlatego w parkach narodowych i rezerwatach zaleca się ochronę bierną. W gospodarce leśnej należy stosować rębnie stopniowe z wydłużonym okresem nawrotów Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe Rozmieszczenie Jaworzyny ziołoroślowe w Karpatach zajmują bardzo mały areał. Występują w postaci niewielkich, rozproszonych płatów w całych Beskidach Zachodnich, Tatrach, Pieninach i Bieszczadach Zachodnich, najczęściej w granicach obszarów sieci Natura Siedlisko rozwija się w warunkach strefy przejściowej między reglem dolnym, a górnym w przedziale wysokości m n.p.m. Charakterystyka Zajmuje stanowiska na zboczach o północnej ekspozycji, na glebach o różnej wilgotności i żyzności, przeważnie płytkich, rumoszowatych. Stosunkowo luźny drzewostan tworzą buk i jawor (w wyższych położeniach wykształcają one specyficzny, krzywul Grąd w Beskidzie Sądeckim Obrożyska 163

164 11. Siedliska przyrodnicze 108. Jaworzyna z języcznikiem zwyczajnym 109. Bór bagienny koło Chyżnego cowy pokrój). Czasem, w domieszce towarzyszy im jodła lub świerk. Warstwa krzewów wykształca się dość słabo, natomiast runo odznacza się wyjątkową bujnością i bogactwem gatunkowym. Dominują w nim gatunki ziołoroślowe, liczne są również gatunki typowe dla żyznych i kwaśnych buczyn oraz sąsiadujących z nimi zbiorowisk nieleśnych. Jaworzyny tworzą w Karpatach kilka odmian, uzależnionych od składników runa: jaworzyna z języcznikiem zwyczajnym, miesiącznicowa oraz jaworzyna karpacka (typowa). Zagrożenia Lokalizacja jaworzyn na stromych, pokrytym rumoszem skalnym stokach powoduje, iż często nadaje się im status lasów glebo- i wodochronnych. Z drugiej strony, jaworzyna z języcznikiem oraz jaworzyna miesięcznicowa posiada wysoki potencjał produkcyjny, gdyż drzewostan tworzą cenne z gospodarczego punktu widzenia gatunki jawor, jesion, buk. Natomiast niewielka powierzchnia oraz fragmentacja siedliska powoduje, iż nawet drobne zmiany antropogeniczne narażają stanowiska na zniszczenie (np. budowa zapór przeciwrumowiskowych czy dróg stokowych). Stan ochrony Większość płatów zlokalizowana jest w strefie ochrony ścisłej parków narodowych lub w rezerwatach i są one stosunkowo dobrze zachowane. Położenie w obszarach chronionych, a także w miejscach trudno dostępnych z reguły gwarantuje dobre lub bardzo dobre perspektywy ochronne. Stan zachowania dla większości płatów został oceniony jako niewłaściwy jedynie na obszarach: Góry Słonne, Ostoja Magurska, Ostoja Popradzka. Program ochrony Duże bogactwo gatunkowe, obecność cennych gatunków górskich oraz rzadkość i wyspowy areał tego zbiorowiska są wystarczającym powodem do objęcia płatów jaworzyny ziołoroślowej ochroną. Zaleca się, aby wszystkie płaty jaworzyn, które przeważnie położone są na trudno dostępnych stokach, wyłączyć z użytkowania. Nie zaleca się podejmowania działań z zakresu ochrony czynnej. Wokół stanowisk należy wyznaczyć strefy ochronne, w których drewno pozyskiwać się będzie poprzez cięcia przewidziane w rębni stopniowej gniazdowej udoskonalonej (IV d) i przerębowej (V). Nie należy przez płaty jaworzyn i tereny bezpośrednio z nimi sąsiadujące wytyczać szlaków zrywkowych. Powinno się także ograniczyć ich turystyczne wykorzystanie. Działania takie niosą bowiem ze sobą ryzyko zwiększenia erozji, a także inwazji gatunków synantropijnych. 91D0 Bory i lasy bagienne Rozmieszczenie Największy, zwarty kompleks siedliska sosnowych borów bagiennych Vaccinio uliginosi-pinetum w polskich Karpatach znajduje się w Kotlinie Orawsko Nowotarskiej (obszar Natura 2000 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie ), gdzie łączną ich powierzchnię szacuje się 164

165 na około ha. Ponadto, występują one w ostoi Bieszczady (leśnictwo Tarnawa, górny bieg rzeki San), gdzie powierzchnia tego siedliska wynosi około 23 ha. Natomiast niewielkie powierzchnie podmokłej świerczyny górskiej (związek Bazzanio-Piceetum) zidentyfikowano na terenie następujących obszarów Natura 2000: Tatry, Beskid Żywiecki (10 ha północne stoki Rachowca), Babia Góra (5 ha południowe stoki Babiej Góry), Beskid Mały (1 ha południowy stok Pietraszówki i na wschodnich stokach Gajki) oraz w Beskidzie Śląskim około 100 ha. Charakterystyka Siedlisko występuje w miejscach, w których lustro wody znajduje się blisko powierzchni gruntu i wykazuje niewielkie oscylacje. Są to najczęściej obszary wododziałowe na pokładzie oligotroficznego, silnie kwaśnego torfu wysokiego o miąższości od cm do kilku metrów, zasilanego wodą opadową. W Karpatach spotyka się kilka podtypów borów typowy sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-pinetum, bagienną świerczynę górską Sphagno-Piceetum, Bazzanio-Piceetum oraz górskie torfowiska wysokie z sosną drzewokosą i kosodrzewiną Sphagno-Piceetum. W sosnowym borze bagiennym w warstwie drzew dominuje sosna zwyczajna, rzadziej występuje brzoza omszona i świerk. Podszyt jest skąpy, o małym zwarciu. Dno lasu jest zatorfione, w znacznej części pokryte torfowcami, z kępami bagna zwyczajnego Ledum palustre, borówki bagiennej Vaccinium uliginosum, borówki brusznicy Vaccinium vitis-idaea, w wielu miejscach pojawiają się turzyce, zwłaszcza pospolita Carex nigra i kępy wełnianki pochwowatej Eriophorum vaginatum. W podmokłej i bagiennej świerczynie górskiej w drzewostanie przeważa świerk, a w domieszce pojawia się brzoza. Warstwę krzewów tworzy podrost świerka, jodły, buka oraz jarzębiny. W warstwie zielnej i mszystej panują gatunki siedlisk podmokłych, a gatunki borowe stanowią domieszkę. Zbiorowisko wyróżnia się wysokim udziałem mchów i wątrobowców, pokrywających znaczną powierzchnię (do 90%). Bagienna świerczyna górska zasilana jest w dużej mierze przez wodę opadową ubogą w składniki mineralne. Położona jest na lokalnych wododziałach. Natomiast podmokła świerczyna górska, która związana jest z torfowiskami przejściowymi oraz wysiękami wód podlega wpływowi żyźniejszych wód. Usytuowana jest w zagłębieniach i w pobliżu cieków. Zagrożenia Do najpoważniejszych zagrożeń na terenie Torfowisk Orawsko Nowotarskich należy odwadnianie lub osuszanie, zwykle w wyniku funkcjonowania dawnych, ale wciąż czynnych rowów melioracyjnych. Tworzone są także nowe rowy lub czyszczone stare, niedrożne. Niewłaściwe stosunki wodne (przesuszenie) prowadzi do ekspansji gatunków roślin zielnych. Dodatkowo obserwuje się niedostateczne zasoby martwego drewna oraz odbiegającą od optymalnej strukturę pionową drzewostanu (niedobór starodrzewi przy jednoczesnej, niewielkiej ilości naturalnego odnowienia). Do wciąż spotykanych incydentów należy nielegalne pozyskiwanie torfu, które poprzedzane jest osuszeniem złoża i usuwaniem warstwy roślinności (zarośli kosówki i sosny drzewokosej). Pogorszenie struktury i funkcji siedliska wynikające ze zbyt intensywnej trzebieży powodującej prześwietlenie drzewostanu i dominację w runie trzcinnika owłosionego Calamagrostis villosa (ok. 20% powierzchni siedliska) zaobserwowano w Beskidzie Śląskim. Na terenie Bieszczadów nie eksploatuje się torfowisk, a rowy odwadniające sukcesywnie zarastają lub są celowo przegradzane w celu podpiętrzenia wody w ramach działań ochronnych (teren Bieszczadzkiego Parku Narodowego). Stan ochrony Stan ochrony podmokłej świerczyny górskiej oceniono jako właściwy dla płatów występujących w Beskidzie Śląskim, Małym i Żywieckim, głównie ze względu na stabilność powierzchni zajmowanej przez siedlisko. Także ocena bagiennej świerczyny górskiej w Bieszczadach została określona jako właściwa. Ocenę stanu ochrony sosnowego boru bagiennego w obszarze Torfowiska Orawsko-Nowotarskie określono jako niezadowalający U1. Natomiast jako zły U2, oceniono stan ochrony większości płatów świerczyny na terenie Babiej Góry. Na taką ocenę wpłynęło funkcjonowanie licznych rowów meliora- 165

166 11. Siedliska przyrodnicze 110. Olszynka karpacka nad Białką cyjnych z lat 70. XX w. powodujących znaczne obniżenie poziomu wód gruntowych i stopniową degradację siedliska. Program ochrony Na obszarze Torfowisk Orawsko-Nowotarskich dawne rowy odwadniające brzeżne partie borów i leżących w tym rejonie torfowisk wysokich, w znacznym stopniu uległy samoczynnemu zarośnięciu. W miejscach, gdzie obserwuje się nadmierny spływ wody, proponuje się zastosować zastawki na rowach. Zalecane byłoby utrzymanie pozyskania w lasach prywatnych na dotychczasowym poziomie, co wiąże się z koniecznością opracowania uproszczonych planów urządzania lasów. Istnieje potrzeba utrzymania istniejących szlaków zrywkowych drewna (ich remont) w celu skanalizowania prac leśnych i minimalizacji ich szkodliwego oddziaływania. Należy też prowadzić akcję propagującą zachowanie kompleksu borów bagiennych jako cennego siedliska przyrodniczego typowo wykształconego, a coraz rzadziej spotykanego w kraju. 91E0 Łęgi topolowe, olszowe i jesionowe Rozmieszczenie Siedliska łęgów są szeroko rozpowszechnione w Karpatach. Ich zasięg wysokościowy dochodzi do około 900 m n.p.m. Łączna powierzchnia łęgów w regionie alpejskim szacowana jest na około ha. Występują na terenie większości obszarów Natura 2000 w regionie alpejskim. Charakterystyka Siedlisko związane z dolinami rzek i potoków, źródliskami i miejscami o wysokim poziomie wód gruntowych oraz miejscami, gdzie ukształtowanie terenu powoduje powstawanie zastoisk wód opadowych. Występuje w postaci wąskich pasów ciągnących się wzdłuż rzek, a także niewielkich płatów otoczonych innymi zbiorowiskami roślinnymi. Ten typ siedliska przyrodniczego obejmuje nadrzeczne zbiorowiska leśne, budowane przez takie gatunki, jak olsze, jesiony, wierzby i topole. W regionie alpejskim zidentyfikowano 3 podtypy tego siedliska: podgórski łęg jesionowy, nadrzeczną olszynę górską (zwaną olszynką karpacką) i górską olszynę bagienną. W drzewostanie łęgu podgórskiego zwykle dominuje jesion wyniosły Fraxinus excelsior. W górskiej olszynie bagiennej oraz olszynce karpackiej zdecydowanie króluje olsza szara Alnus incana. Reprezentowane są także inne gatunki żyznych lasów liściastych, takie jak: wiąz górski, klon jawor i klon pospolity, lipa, a w wyższych położeniach również jodła i świerk. Zwarcie koron jest słabe, co skutkuje bujnym rozwojem podszytu oraz runa z gatunkami higrofilnymi i ziołoroślowymi roślinami żyznych lasów liściastych. Obficie wykształca się warstwa mszysta. Zagrożenia Głównym zagrożeniem dla siedlisk łęgowych jest zabudowa przeciwpowodziowa ograniczająca swobodny bieg rzeki, a także związana z nią wycinka lasów i zarośli nadrzecznych. Innym, bardzo istotnym zagrożeniem jest synantropizacja roślinności siedlisk łęgowych. Coraz mocniej zaznacza się problem inwazji gatunków obcego pochodzenia w zbiorowiskach łęgowych. Zagrożeniem, które występuje powszechnie, choć z różnym nasileniem, jest zaśmiecanie łęgów celowe wywożenie śmieci do lasu. Ponadto, często obserwuje się nielegalne wybieranie żwiru. W miejscach, gdzie blisko rzeki czy potoku usytuowane są osiedla ludzkie, bardzo mocna jest presja na ujarzmianie rzeki przez betonowanie koryta i budowanie progów. W przypadku bagiennej olszyny górskiej, zagrożenie może wynikać z braku informacji o jej randze i roz- 166

167 mieszczeniu. W związku z tym rozproszone płaty siedliska mogą zostać objęte działaniami gospodarki leśnej prowadzonej w jego otoczeniu. Pozyskanie w obrębie takiego płatu lub poprowadzenie przez niego trasy zrywkowej skutkować będzie jego zupełnym zniszczeniem. Ponadto, postępowanie zalecane dla drzewostanów tego typu (Zasady Hodowli Lasu), a mianowicie stosowanie rębni częściowej, kształtuje uproszczoną strukturę wiekową i przestrzenną oraz eliminuje drzewa stare. Stan ochrony Część siedlisk łęgowych regionu alpejskiego podlega ochronie biernej dzięki położeniu w parkach narodowych i rezerwatach. Pozostałe zasoby siedliska podlegają jednak silnej antropopresji. Stan zachowania przeważającej części zasobów siedliska w regionie alpejskim został oceniony jako niezadowalający, a nawet zły. Pocieszającym jest fakt, iż w niektórych obszarach Natura 2000 ( Małe Pieniny, Dolina Białki ) blisko 90% zidentyfikowanych siedlisk znajduje się we właściwym stanie ochrony. Wiedzę o siedlisku, szczególnie o podtypie podgórski łęg jesionowy, należy uznać za niewystarczającą. Program ochrony Zaleca się wykonywanie dokładnych analiz wpływu planowanych inwestycji na priorytetowe siedliska łęgowe. W miejscach konfliktowych, gdzie bliskość osiedli ludzkich wymaga profilaktyki przeciwpowodziowej, należy szukać możliwie przyjaznych przyrodzie rozwiązań regulacji rzeki, a w ostateczności kompensować straty odtworzeniem siedliska w innej lokalizacji. Dobrze zachowane płaty łęgów należy wyłączać z użytkowania leśnego. W płatach o zniekształconej strukturze wskazane są działania przywracające złożoną strukturę lasu, poprzez stosowanie małopowierzchniowych cięć przerębowych oraz wydłużanie okresu odnowienia. Podstawą do takich działań jest identyfikacja siedlisk łęgowych w terenie oraz indywidualne dla nich plany czynności gospodarczych. Ochrona zniekształconych łęgów nadrzecznych powinna w pierwszej kolejności przywrócić naturalny przebieg cieków wodnych. Dobrze zachowane powierzchnie siedliska należy objąć ochroną bierną połączoną ze stałym monitoringiem zachodzących w nich procesów. 91Q0 Reliktowe laski sosnowe Rozmieszczenie Siedlisko znane jedynie z Tatr i Pienin, w których jest przedmiotem ochrony w obszarach Natura 2000 oraz z niewielkich, izolowanych stanowisk w Paśmie Skalic Nowotarskich, z których jedno, na Kramnicy, również zlokalizowane jest w obszarze Natura Łącznie areał siedliska w regionie alpejskim szacuje się na około 20 ha. Charakterystyka Siedlisko zajmuje zwykle niewielkie, przyszczytowe partie skał wapiennych i zboczy (grzbiety i półki skalne) o silnym nasłonecznieniu, dużym nachyleniu i płytkich glebach. Ma postać luźnych lasków zbudowanych z niskich, niekiedy karłowatych sosen, ze zróżnicowanym podszytem, czasami dość bogatym, ze znacznym udziałem gatunków murawowych i naskalnych w runie. W Pieninach występuje w postaci dwóch zbiorowisk: Pinus sylvestris-calamagrostis varia i Pinus sylvestris- Carex alba. W Tatrach tworzy zespół tradycyjnie zwany Vario-Pinetum. Zagrożenia Siedlisko jest dość stabilne, odporne na czynniki biotyczne, ogólnie pozbawione presji ludzkiej Reliktowe laski sosnowe na Kramnicy 167

168 11. Siedliska przyrodnicze 112. Bór górnoreglowy w Dolinie Roztoki W niewielkim natężeniu i tylko w odniesieniu do niektórych powierzchni, zaznacza się oddziaływanie szlaków pieszych i turystyki. Mogą one mieć wpływ na synantropizację i eutrofizację siedliska. Potencjalnie możliwe jest także oddziaływanie gospodarki leśnej (usuwanie martwych drzew, próby zalesień). Stan ochrony Stan ochrony siedliska zarówno w obszarach Natura 2000 jak i całym regionie alpejskim jest właściwy: FV. Program ochrony Główne zasoby siedliska są zlokalizowane na terenie parków narodowych, zarówno w strefach ochrony ścisłej, jak i częściowej. Właściwą formą ochrony dla tego siedliska jest ochrona bierna Górskie bory świerkowe Rozmieszczenie Górskie bory świerkowe występują na terenie całych Karpat, głównie w Beskidach Zachodnich, Tatrach oraz Bieszczadach. Podtyp: bór mieszany jodłowoświerkowy tworzy górne partie regla dolnego, natomiast bór świerkowy regiel górny, kształtując górną granicę lasu. Siedlisko występuje w większości obszarów Natura 2000 w regionie alpejskim. Charakterystyka Drzewostan buduje głównie świerk pospolity, w niższych położeniach z domieszką jodły. Podszyt jest niezbyt bujny, podobnie jak runo. Dominują takie gatunki, jak: jarząb pospolity, wiciokrzew czarny, porzeczka skalna, wietlica alpejska, trzcinnik owłosiony, śmiałek pogięty, narecznica szerokolistna, podbiałek alpejski, widłak jałowcowaty, borówka czarna. Dobrze rozwinięta jest też warstwa mszysta. Zagrożenia Niewłaściwa gospodarka leśna prowadzona w XIX i XX wieku, promująca świerka kosztem buka i jodły, spowodowała dominację świerczyn w dolnym reglu i zajęcie siedliska dotychczasowych lasów liściastych i mieszanych. Ich struktura wiekowa i wysokościowa uległa ujednoliceniu, zwiększając podatność drzewostanów na działanie czynników abiotycznych (silne wiatry, okiść oraz obfite opady śniegu) oraz gradację owadów, głównie kornika drukarza i innych owadów kambiofagicznych obejmujące drzewostany zarówno regla dolnego, jak i górnego. Efektem tego jest obumieranie drzewostanów świerkowych na dużych powierzchniach. Potencjalnym zagrożeniem może być dla dobrze zachowanych fragmentów siedliska 9410 ingerencja człowieka prowadząca do upraszczania struktury wiekowej i przestrzennej. Stan ochrony Dolnoreglowym drzewostanom stopniowo przywraca się ich właściwy skład gatunkowy i strukturę przestrzenną przez promowanie gatunków domieszkowych. Bory górnoreglowe ze względu na niską produktywność drewna i trudny dostęp, nie były na szeroką skalę wykorzystywane produkcyjnie. Obecnie fragmenty tych borów znajdują się w granicach parków narodowych lub rezerwatów ścisłych. Pozostałe, w większości zaliczono do kategorii lasów ochronnych. Do najlepiej zachowanych należą świerkowe bory położone na terenie Tatr. Stan ochrony borów w obszarach Natura 2000: Ostoja Popradzka, Babia Góra, Beskid Śląski, Beskid Żywiecki określono jako niewłaściwy. Natomiast jako zły, oceniono stan borów świerkowych w obszarze Beskid Mały. Program ochrony Celem ochrony boru dolnoreglowego jest odtworzenie zróżnicowanej struktury drzewostanów zniekształconych antropogenicznie. Zaleca się urozmaicanie struktury wiekowej i gatunkowej przez 168

169 promowanie gatunków domieszkowych, takich jak jodła i buk. Należy pozostawiać pewną ilość martwego drewna w borach, aby siewkom świerka udostępnić kontakt korzeni z grzybami mikoryzowymi. W przypadku gradacji kornika, na powierzchniach znajdujących się na terenie parków narodowych wystarczy zachować dotychczasowy status i procedury ochronne. Poza nimi, w razie nasilenia się gradacji kornika należy zastosować procedury, które obowiązują na terenie nadleśnictw. Najlepiej zachowane fragmenty borów górnoreglowych położonych poza parkami, a w administracji Lasów Państwowych, powinny zostać wyłączone z gospodarowania ( Ostoja Popradzka ) Górski bór limbowo-świerkowy nie dochodzi do silnego zwarcia drzewostanu. Wyrastają na bardzo stromych, kamienistych zboczach, na podłożu wytworzonym ze skał krystalicznych oraz w mniejszym stopniu na glebach płytkich, zasobnych w węglan wapnia. Siedlisko ma postać luźnego boru świerkowo-limbowego, ze stałym udziałem limby, niekiedy tylko dominującym. Towarzyszy jej modrzew europejski, brzoza karpacka i jarząb pospolity. Charakterystyczną cechą siedliska jest bardzo zaawansowany wiek drzew. Mimo skrajnie niekorzystnych warunków w jakich występują, limby i modrzewie osiągają tu wiek nawet około 350 lat. Warstwę krzewów tworzy kosodrzewina i wierzba śląska. Runo jest stosunkowo ubogie, z dominacją typowych gatunków borowych: borówki czarnej i borówki brusznicy. Często występują też: podbiałek alpejski, borówka halna, bażyna obupłciowa, śmiałek pogięty i listera sercowata. Liczne są gatunki mszaków, takich jak: widłoząb miotlasty, mech płonnik i płaszczeniec falisty. Pojawiają się również torfowce. Rozmieszczenie Górski bór limbowo-świerkowy jest siedliskiem unikatowym w skali polskich Karpat. Występuje jedynie w Tatrach Wysokich, na wysokości m n.p.m. Drobniejsze powierzchnie można spotkać również w niższych położeniach Dokładne określenie lokalizacji płatów jest utrudnione, ponieważ bór ten tworzy mozaikę przestrzenną z zaroślami kosodrzewiny. Łączna powierzchnia siedliska szacowana jest na ok. 170 ha. Charakterystyka Tatrzańskie bory limbowo-świerkowe występują w pasie pomiędzy górnoreglowym borem świerkowym, a zaroślami kosodrzewiny w miejscach, gdzie Zagrożenia Jedynym zagrożeniem dla siedliska może być ingerencja człowieka. Wszystkie płaty siedliska objęte są ochroną ścisłą i ewentualny wpływ człowieka na siedlisko jest całkowicie kontrolowany. Stan ochrony Stan całych zasobów siedliska w regionie alpejskim został oceniony jako właściwy. Program ochrony Bór limbowo-świerkowy w Tatrach w całości podlega ścisłej ochronie, realizowanej przez Tatrzański Park Narodowy, gwarantującej utrzymanie jego aktualnego stanu. Niemniej jednak wskazane jest wykonanie dokładnego opisu rozmieszczenia siedliska w obszarze oraz inwentaryzacja miejsc potencjalnego występowania Bór limbowy nad Morskim Okiem 169

170 170

171 12 Gatunki roślin Autor Joanna Perzanowska 12.1 Rośliny naczyniowe 1477 Sasanka słowacka Pulsatilla slavica* Rozmieszczenie Gatunek priorytetowy, endemit zachodniokarpacki. W Polsce notowany wyłącznie na jednym stanowisku w Wąwozie Korycińska Wielkie w Tatrach Zachodnich ( m n.p.m.), położonym w obszarze Natura Siedlisko Sasanka rośnie na półkach skał węglanowych, w miejscach nasłonecznionych, w murawach nawapiennych tworzących zespół turzycy i kostrzewy tatrzańskiej Carici-Festucetum tatrae. Zaliczane są one do siedliska przyrodniczego tatrzańskie murawy nawapienne. Populacja Całkowitą liczebność populacji szacuje się na około 200 osobników. Według regularnie prowadzonych obserwacji populacja jest stabilna, wykazuje jednak coroczne wahania liczby osobników kwitnących (stanowiących 50 60% populacji), w zależności od warunków meteorologicznych. Populacja rozproszona jest na powierzchni około 10 ha, dostępne siedlisko jest kilkukrotnie większe. Populacja ma charakter transgraniczny, większa jej część znajduje się po słowackiej stronie Tatr. Zagrożenia Sporadyczne zagrożenie stanowi obserwowane pozyskiwanie roślin do ogródków przydomowych i zbiorów zielnikowych. Gatunek zamieszczony w Polskiej czerwonej księdze roślin z 2001 r. w grupie gatunków narażonych (VU), a w Czerwonej księdze Karpat polskich z 2008 r. jako gatunek zagrożony wymarciem (EN). Stan ochrony Jedyne stanowisko sasanki w regionie, mimo że niezbyt obfite, jest stabilne i stosunkowo nie zagrożone, co pozwala na ocenę stanu ochrony gatunku jako właściwy: FV, zarówno na stanowisku, jak i w całym regionie alpejskim. Program ochrony Celem ochrony jest utrzymanie stanowiska tego bardzo rzadkiego gatunku. Wystarczająca jest w tym przypadku ochrona bierna. Niemniej, w okresie kwitnienia stanowisko powinno być objęte kontrolą strażników TPN; należy także rozwinąć program ochrony ex situ w oparciu o Górski Ogród Botaniczny IOP PAN w Zakopanem Obuwik pospolity 115. Sasanka słowacka 171

172 12. Gatunki roślin 1758 Języczka syberyjska Ligularia sibirica i w Czerwonej księdze Karpat polskich z 2008 r. do grupy gatunków krytycznie zagrożonych (CR) Języczka syberyjska Rozmieszczenie Gatunek notowany w regionie alpejskim tylko na 1 stanowisku odkrytym w 2006 roku na Polanie Biały Potok przy granicy Tatrzańskiego Parku Narodowego, na wysokości około 900 m n.p.m. Dla jego ochrony utworzono tu obszar Natura Jedyne dotychczas znane stanowisko w tym rejonie zlokalizowane było na terenie miasta Zakopane w dolinie Zakopianki, gdzie roślina była zbierana w 1912 roku. Obecnie teren jest zabudowany, a siedlisko gatunku już nie istnieje. Siedlisko Gatunek rośnie na torfowisku przejściowym, na glebie wilgotnej i mokrej, na brzegu zarośli wierzbowo-olszowych o umiarkowanym zwarciu i pod okapem starych świerków. Teren jest lekko nachylony ku północy, podmokły i zatorfiony. Siedlisko jest określone jako 7210 nawapienne torfowiska niskie i przejściowe. Populacja Karpacka populacja liczy zaledwie osobników, z czego 30 40% stanowią osobniki wegetatywne. Rośliny rozproszone są na powierzchni około 1,5 a. Zagrożenia Głównym zagrożeniem jest sukcesja naturalna, okresowo zbyt intensywny wypas, a potencjalnie próby regulacji stosunków wodnych lub zmiana przeznaczenia gruntów rolnych w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska. Gatunek zaklasyfikowany zarówno w Polskiej czerwonej księdze roślin z 2001 r. jak Stan ochrony Na jedynym stanowisku języczki w regionie, ze względu na niewielką liczebność populacji gatunku, chociaż bez wyraźnych oznak zagrożenia, stan ochrony gatunku został oceniony jako niewłaściwy U1, analogicznie w całym regionie alpejskim. Program ochrony Celem ochrony jest utrzymanie jedynego stanowiska języczki w Karpatach i wzmocnienie go, aby nie zanikło w wyniku zdarzeń losowych. Dla zachowania tego izolowanego stanowiska, tak rzadkiego gatunku, należy podjąć następujące działania ochronne: prześwietlić korony świerków i sukcesywnie usuwać rozrastające się krzewy, aby zapobiegać nadmiernemu ocienieniu stanowiska; utrzymywać aktualny poziom wilgotności podłoża; wykaszać roślinność ziołoroślową w otoczeniu języczki, a zwłaszcza duże kępy wiązówki błotnej; zrealizować plany zasilenia populacji roślinami pochodzącymi z namnożenia w hodowli ogrodowej Ponikło kraińskie Eleocharis carniolica Rozmieszczenie W regionie alpejskim gatunek znany jest z 1 stanowiska w Beskidzie Niskim, gdzie po raz pierwszy został zaobserwowany w 1996 roku i z 3 stanowisk w Bieszczadach (obserwacje z lat ). Są to tereny dwóch obszarów Natura 2000: Ostoja Jaśliska i Bieszczady. Obejmują one całą populację karpacką gatunku. Zlokalizowane są w przedziale wysokościowym od 600 do 750 m n.p.m. Siedlisko Gatunek rośnie na siedliskach zaburzonych w wyniku działań człowieka, w zagłębieniach dróg leśnych, gdzie utrzymuje się woda, lub przynajmniej duża wilgotność podłoża. Występuje w towarzystwie przypadkowych gatunków, nie tworzących zespołu w sensie fitosocjologicznym, są to: sit rozpierzchły 172

173 Juncus effusus, mietlica psia Agrostis canina, manna jadalna Glyceria fluitans, jaskier płomiennik Ranunculus flammula i rozłogowy R. repens, tojeść gajowa Lysimachia nemorum, rdest ostrogorzki Polygonum hydropiper, przytulia błotna Galium palustre, torfowce Sphagnum spp. Populacja Liczebność gatunku na znanych stanowiskach jest niewielka, szacowana łącznie na kęp, z czego ponad 90% występuje w Bieszczadach. W okresie blisko 10 lat zaobserwowano fluktuacje sięgające około 50% liczebności. Populacje rozproszone są na powierzchni obejmującej mniej niż 1 ha. Potencjalne siedliska gatunku są częste, zajmują znacznie większą powierzchnię, trudną do określenia ze względu na ich nieustabilizowany charakter. Zagrożenia Zagrożenie stanowią przemiany sukcesyjne, prowadzące do zarośnięcia przez ekspansywną roślinność o charakterze wilgotnych ziołorośli lub przez jeżyny dogodnych dla gatunku otwartych, mulistych siedlisk. Bardzo ważną rolę w tym procesie odegrać może odwodnienie siedliska (w tym przypadku wyrażające się zanikiem znacznych wahań poziomu wody, obejmującym przejściowe, całkowite zanurzenie roślin ponikła), skutkujące brakiem odnawiania otwartych, odsłanianych periodycznie fragmentów dna i brzegów astatycznych zbiorników wodnych, będących właściwym siedliskiem gatunku i umożliwiających jego odnawianie. Gatunek zamieszczony w Czerwonej księdze Karpat polskich z 2008 r. z kategorią VU (narażony). Stan ochrony W Bieszczadach, głównym rejonie występowania ponikła w regionie alpejskim, stan ochrony gatunku jest oceniony jako stan niewłaściwy U1. W zachodniej części zasięgu gatunku w regionie, na stanowisku w Ostoi Jaśliskiej stan populacji jest zły U2. W skali całego regionu stan ochrony gatunku klasyfikuje się jako niewłaściwy: U1. Program ochrony Celem ochrony gatunku w regionie alpejskim jest utrzymanie istniejących stanowisk oraz zabezpieczenie odpowiadających mu siedlisk na terenie obszarów Natura Wszystkie polskie stanowiska ponikła mają charakter antropogeniczny (koleiny na drogach gruntowych, wyrobiska, zawdzięczające swe istnienie wyłącznie aktualnej lub wcześniejszej aktywności człowieka). Prawdopodobnie działalność ludzka o niewielkim natężeniu jest niezbędnym warunkiem przetrwania gatunku. Zabiegi ochronne ukierunkowane specjalnie na ponikło kraińskie zastosowano tylko na jednym stanowisku (Moszczaniec Jasiel), gdzie zmieniono przebieg drogi zrywkowej i zmniejszono ocienienie stanowiska. Propozycje działań ochronnych w odniesieniu do omawianego gatunku obejmują: ochronę przed bezpośrednim zniszczeniem w wyniku znacznej intensyfikacji eksploatacji dróg leśnych na których występują (bądź np. przebudowy tych dróg na utwardzone); ochronę przed trwałym odwodnieniem siedliska jeżeli może to być spowodowane działalnością człowieka (lub jej zaniechaniem). Zapewnienie odpowiedniego uwodnienia zapobiegnie w dużej mierze zmianom sukcesyjnym, grożącym wyparciem ponikła kraińskiego przez bardziej ekspansywne i o bujniejszym wzroście byliny; ochronę przed zacienieniem i zagłuszeniem stanowisk przez roślinność w sąsiedztwie poprzez doraźne usuwanie drzew i krzewów zacieniających stanowiska oraz umiarkowaną eksploatację dróg leśnych Ponikło kraińskie 173

174 12. Gatunki roślin 118. Obuwik pospolity 1902 Obuwik pospolity Cypripedium calceolus Rozmieszczenie Gatunek znany w Karpatach z Tatr, Pienin Centralnych, Małych Pienin, Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. Aktualnie potwierdzonych jest 20 stanowisk, położonych w przedziale wysokościowym: 415 m n.p.m (Mały Grojec w Beskidzie Żywieckim) po 1280 m n.p.m (Kopieniec Wielki w Tatrach). Wszystkie stanowiska znajdują się na terenie obszarów Natura W ostatnich dziesięcioleciach zanikło 13 stanowisk (w okolicach Leska, pojedyncze w Pieninach, w przełomie Białki, w zachodniej części Beskidu Śląskiego). Siedlisko Gatunek preferuje gleby zasobne w węglan wapnia. Występuje w luźnych, prześwietlonych buczynach, młodnikach świerkowych i świerkowo-sosnowych oraz w ciepłolubnych zaroślach i murawach kserotermicznych. Są to siedliska przyrodnicze o kodach: 6210 murawy kserotermiczne; 9130 żyzne buczyny; 9150 ciepłolubne buczyny storczykowe; grąd środkowoeuropejski. Populacja W regionie alpejskim znanych jest około 20 aktualnych stanowisk, na których rośnie około pędów. Liczebność poszczególnych populacji zawiera się w przedziale od kilku do kilkudziesięciu osobników. Obserwuje się znaczne wahania liczebności tego gatunku w kolejnych latach. Łączny areał populacji karpackiej wynosi kilka hektarów, obszar potencjalnego siedliska jest znacznie większy. Najwięcej stanowisk, z najobfitszymi populacjami, znajduje się w Tatrach. W pozostałych pasmach obuwik rośnie na pojedynczych stanowiskach, liczących po kilka osobników. Zagrożenia Głównym zagrożeniem jest intensyfikacja procesów sukcesji (zwiększanie ocienienia) oraz pojawianie się gatunków ekspansywnych, konkurencyjnych wobec obuwika. Nadmierne zwarcie murawy nie daje możliwości obsiewania się tego gatunku. Drugą grupę stanowią zagrożenia antropogeniczne: pozyskiwanie roślin, rekreacja i inne formy wypoczynku, ewentualnie standardowe prace leśne, nie uwzględniające obecności gatunku chronionego. Gatunek zaliczony w Polskiej czerwonej księdze roślin z 2001 r. do grupy gatunków narażonych (VU), a w Czerwonej księdze Karpat polskich z 2008 r. do kategorii EN (zagrożony wymarciem). Stan ochrony Najliczniejsze populacje gatunku znajdują się w Tatrach, gdzie jego stan ochrony ocenia się jako właściwy, w Pieninach jako niewłaściwy U1, a na pozostałych stanowiskach jako zły U2. W skali regionu alpejskiego stan ochrony gatunku jest zaklasyfikowany jako pośredni między niewłaściwym: U1 a złym: U2. Program ochrony Gatunek, mimo długoletniej ochrony prawnej i lokalizacji stanowisk na terenie parków narodowych: Tatrzańskiego i Pienińskiego oraz rezerwatu Homole, jest uznany za zagrożony w obszarze regionu alpejskiego. Wymaga realizowania ochrony czynnej. Celem ochrony jest utrzymanie aktualnych stanowisk i zapobieżenie dalszemu kurczeniu się zasięgu gatunku w Karpatach. Zaleca się: najsłabsze populacje (na Górze Matyska, Grojcu, w Wąwozie Homole i w Pienińskim Parku Narodowym) objąć ochroną czynną, polegającą na prześwietleniu stanowisk, selektywnym usuwaniu gatunków konkurencyjnych, rozluźnianiu darni; w Tatrach, gdzie najmocniejsze populacje podlegają obecnie ochronie biernej, w razie stwierdzenia podczas monitoringu niepokojących zjawisk, także wdrożyć ochronę czynną. 174

175 1939 Rzepik szczeciniasty Agrimonia pilosa Rozmieszczenie Gatunek znany w Beskidach Wschodnich od połowy lat 90. XX wieku. Występuje w Bieszczadach, Beskidzie Niskim i Górach Sanocko-Turczańskich. Pochodzenie stanowisk karpackich jest nieznane, prawdopodobnie antropogeniczne. Większość stanowisk jest chroniona w 3 obszarach Natura Najsilniejsze populacje znajdują się w Ostoi Jaśliskiej i w Bieszczadach (kilkanaście stanowisk). Siedlisko Gatunek o szerokim spektrum siedliskowym. Spotykany w zbiorowiskach łąkowych z klasy Molinio- Arrhenatheretea, okrajkowych z klasy Rhamno-Prunetea oraz leśnych ze związku Alno-Ulmion, a także na przydrożach (zb. z klasy Artemisietea), zarówno na siedliskach silnie ocienionych, półcienistych, jak i w pełnym oświetleniu. Populacja Populacje są przeważnie nieliczne i składają się z kilku do kilkuset osobników. Najczęściej spotyka się kilka kęp (osobników), rozmieszczonych skupiskowo, zajmujących od kilkudziesięciu metrów (zwłaszcza na okrajkach, przydrożach) do nawet ponad hektarowych powierzchni siedlisk łąkowych (Wisłok Wlk., Nieznajowa). Poszczególne osobniki wytwarzają od jednego do kilku pędów, najczęściej po trzy. Liczba pędów wegetatywnych z reguły wynosi poniżej 10% wszystkich pędów na stanowisku. Siewki spotykane są rzadko, zwykle nieliczne. Zagrożenia Głównymi zagrożeniami, obok patogenów atakujących osobniki gatunku, są czynniki siedliskowe, przede wszystkim naturalne procesy sukcesji prowadzące do zwierania się warstwy runi i jej wzrostu, powodujące zagłuszanie rzepika oraz odkładanie się wojłoku mogącego utrudniać kiełkowanie nasion. Gatunek zamieszczony w Czerwonej księdze Karpat polskich z 2008 r. z kategorią LR (gatunek niższego ryzyka). Stan ochrony Stan ochrony najobfitszej populacji gatunku w Ostoi Jaśliskiej i w Bieszczadach ocenia się jako właściwy FV. Nieco słabsze, położone na zachód od nich, zaklasyfikowano jako stan niewłaściwy, z tendencją do poprawy U1. W skali regionu alpejskiego stan ochrony gatunku jest określono jako właściwy: FV. Program ochrony Gatunek o słabo poznanej ekologii, stąd trudności w planowaniu działań ochronnych. Wydaje się, że na razie wystarczy ochrona bierna, z wyjątkiem stanowisk, na których stwierdzono rozprzestrzenianie się obcych gatunków inwazyjnych, jak rudbekia naga, które należy usuwać Pszonak pieniński Erysimum pieninicum* Rozmieszczenie Gatunek priorytetowy, endemit karpacki. W Polsce znany wyłącznie z Pienin, gdzie rośnie na 7 stanowiskach, w zakresie wysokości m n.p.m. Ostatnio odnaleziony także w Małych Pieninach. Prawie cała karpacka populacja znajduje się w tych dwóch obszarach Natura 2000 (z wyjątkiem niewielkiego stanowiska o charakterze synantropijnym, położonego bezpośrednio nad Jeziorem Czorsztyńskim). Siedlisko Pszonak rośnie na glebach inicjalnych, w miejscach o umiarkowanym nasłonecznieniu, na podłożu wapiennym. Do obsiania wymaga odkrytej gleby. Preferuje następujące siedliska przyrodnicze: kserotermiczne murawy naskalne z klasy Festuco-Bro Rzepik szczeciniasty 175

176 12. Gatunki roślin 120. Pszonak pieniński 121. Dzwonek piłkowany metea; murawy kserotermiczne Origano-Brachypodietum pinnati; ciepłolubne zarośla ze związku Berberidion; 91P0-1 ciepłolubne jedliny Carici-Fagetum abietetosum. Ponadto obserwowany jest również w zaburzonych zbiorowiskach ruderalnych. Populacja Całkowita liczebność populacji oceniania jest na osobników, zajmujących areał około 0,5 1 ha. Obserwuje się tendencję wzrostową liczebności populacji pienińskiej. W latach zostały odkryte 4 nowe stanowiska. Najobfitsze populacje, gromadzące ponad 90% zasobów gatunku, znajdują się na Zamku Czorsztyńskim oraz na Flakach i są dość stabilne. Stan ochrony Pieniny Centralne stanowią główny rejon występowania pszonaka w regionie alpejskim. Stan ochrony gatunku jest tu oceniony jako właściwy FV, natomiast w Małych Pieninach stan jest zły, co wynika z małej liczebności populacji i suboptymalnego siedliska. W skali całego regionu stan ochrony gatunku określono jako właściwy: FV. Zagrożenia Gatunek słabo zagrożony. Nie sprzyja mu koszenie, turystyka piesza (wydeptywanie), jak również wynikające z przebiegających procesów naturalnych nadmierne ocienienie lub też pełne zwarcie murawy. Gatunek zaklasyfikowany zarówno w Polskiej czerwonej księdze roślin z 2001 r., jak i w Czerwonej księdze Karpat polskich z 2008 r. do grupy gatunków narażonych (VU). Program ochrony Celem ochrony jest zabezpieczenie stanowisk gatunku w obszarze Natura 2000 Pieniny oraz zapewnienie mu odpowiednich warunków siedliskowych. Można to osiągnąć poprzez: utrzymanie mozaiki siedlisk w miejscach gdzie występuje; zapobieganie nadmiernemu zwarciu krzewów; zapobieganie nadmiernemu zwarciu murawy. Ponadto należy zabezpieczyć nasiona w banku nasion lub uprawie ogrodowej, aby w razie potrzeby wzmacniać nimi populacje naturalne Dzwonek piłkowany Campanula serrata * Rozmieszczenie Gatunek priorytetowy, wysokogórski, endemit ogólnokarpacki, w polskich Karpatach mający centrum występowania w Bieszczadach, gdzie notowany był na 109 stanowiskach. Ponadto znany jest z Tatr i Beskidu Żywieckiego. Występuje w zakresie wysokości od 700 m n.p.m. (Bieszczady) po 1950 m n.p.m. (Tatry). Chroniony w 3 obszarach Natura 2000, obejmujących całość populacji w regionie alpejskim. Siedlisko Dzwonek piłkowany jest gatunkiem o dość szerokim spektrum fitocenotycznym. Rośnie zarówno w wysokogórskich murawach, jak i różnych zespo- 176

177 łach traworoślowych oraz w kwiecistych ziołoroślach połoninowych (Trollio-Knautietum i Diantho compacti-hypericetum maculati), borówczyskach Vaccinietum myrtilli, murawach bliźniczkowych, wśród ziołorośli z klasy Betulo-Adenostyletea (m.in. w ziołoroślach ostrożenia dwubarwnego Cirsium helenoides), a także na łąkach mietlicowych i mieczykowo-mietlicowych Gladiolo-Agrostietum capillaris. Prawdopodobnie naturalnym siedliskiem dzwonka piłkowanego są wysokogórskie hale, podczas gdy półnaturalne łąki w niższych położeniach, stanowią siedlisko wtórne. Populacja Największa populacja, składająca się z około pędów, utrzymuje się w Bieszczadach. Liczebność dzwonka piłkowanego wynosi nawet po kilkaset kwitnących pędów w pojedynczym skupieniu. W Tatrach i Beskidzie Żywieckim tworzy populacje mniejsze, złożone z kilkudziesięciu do maksymalnie kilku tysięcy osobników (Przełęcz Przegibek). W Beskidzie Żywieckim całkowitą liczebność ocenia się na około , w Tatrach około pędów. W Gorcach gatunek był podawany w latach 50. XX wieku, potem już nie notowany. Lokalnie obserwuje się tendencję spadkową liczebności gatunku na stanowiskach. Sumaryczny areał populacji wynosi ponad ha, z czego jedynie po 15 ha przypada na Tatry i Beskid Żywiecki. Dostępne siedlisko jest znacznie większe, obejmuje nawet kilkadziesiąt km 2, choć stan jego zachowania jest zróżnicowany. Zagrożenia Główne zagrożenia to zarzucenie pasterstwa i kośnego użytkowania polan, prowadzące do sukcesji naturalnej i związanych z nią przemian warunków siedliskowych (wzrost żyzności podłoża, bujności runi i ocienienia, zanikanie miejsc z odsłoniętą glebą). Szczególnie niekorzystne dla dzwonka piłkowanego jest ekspansja kosówki bądź świerka, borówki czarnej, maliny właściwej, jak i wysokich bylin, głównie starca Fuchsa Senecio fuchsii i goryczki trojeściowej Gentiana asclepiadea oraz fragmentacja siedlisk. Stanowiska położone przy szlakach narażone są na presję turystyczną. Gatunek zarówno w Polskiej czerwonej księdze roślin z 2001 r. jak i Czerwonej księdze Karpat polskich z 2008 r. z kategorią VU (narażony). Stan ochrony Stan ochrony najobfitszych populacji gatunku w Bieszczadach, sklasyfikowano jako właściwy FV, znacznie słabszych, w Beskidzie Żywieckim i w Tatrach, jako stan niewłaściwy U1. W skali regionu alpejskiego stan ochrony gatunku jest oceniony jako pośredni między niewłaściwym a właściwym: U1. Program ochrony Celem ochrony jest utrzymanie populacji gatunku na aktualnym poziomie, w obecnie zasiedlonych przez niego pasmach górskich. Realizacja ochrony powinna obejmować następujące działania: stanowiska wysokogórskie, będące pierwotnym siedliskiem gatunku i skupiające znaczną część jego krajowych zasobów, aktualnie nie wymagają żadnych zabiegów ochronnych; na łąkach mietlicowych w niższych położeniach górskich, gatunek powinien podlegać ochronie czynnej, w formie wypasu i koszenia; z uwagi na słabą znajomość biologii dzwonka piłkowanego konieczne są badania ex situ (obserwacje i eksperymenty w laboratorium i ogrodzie) oraz długoterminowe obserwacje na stałych powierzchniach w naturze, pozwalające na wypracowanie najwłaściwszych dla gatunku sposobów wykonywania zabiegu (termin, częstotliwość, wysokość koszenia); ponieważ pozytywne znaczenie dla zachowania gatunku mogą pełnić punktowe zaburzenia gleby, należy ustalić wpływ odsłoniętej gleby na rozprzestrzenianie się gatunku oraz ocenić efektywność rozmnażania generatywnego i wegetatywnego Warzucha tatrzańska Cochlearia tatrae* Rozmieszczenie Gatunek priorytetowy, wysokogórski, endemit karpacki. W Polsce znany wyłącznie z Tatr Wysokich, gdzie występuje w przedziale wysokościowym od 1595 m n.p.m. do 2390 m n.p.m. Tworzy populację transgraniczną (większa jej część znajduje się po sło- 177

178 12. Gatunki roślin 122. Warzucha tatrzańska wackiej stronie Tatr). Całość populacji krajowej objęta jest ochroną w obszarze Natura 2000 Tatry. Siedlisko Gatunek rzadki, związany z małopowierzchniowymi siedliskami piargowymi, charakterystyczny dla pionierskiego zespołu szczawioru i skalnicy karpackiej Oxyrio-Saxifragetum carpaticae, porastającego wilgotne, granitowe żwirki. Jest on klasyfikowany jako siedlisko przyrodnicze o kodzie: piargi i gołoborza krzemianowe w Tatrach. Warzucha rośnie na płytkiej, inicjalnej glebie. Podłoże stanowią zwykle granodioryty lub mylonity. Jest gatunkiem światłolubnym i wilgociolubnym. Populacja Populacja warzuchy jest stabilna, ocenia się ją na kilkaset osobników (ponad 600), rozmieszczonych na 11 aktualnie znanych stanowiskach. Poszczególne populacje liczą od kilku do ponad stu osobników, najczęściej kilkadziesiąt. Charakteryzują się fluktuacjami liczebności z roku na rok. Ze względu na występowanie gatunku w słabo penetrowanych, trudno dostępnych miejscach, prawdopodobne jest odnalezienie kolejnych stanowisk. Łączny areał populacji tatrzańskiej szacuje się na około 4 ha (0,04 km 2 ), a dostępne siedlisko ocenia się na około 0,1 km 2. Zagrożenia Gatunek nie wydaje się zagrożony. Negatywny wpływ na stan populacji mogą mieć takie zjawiska, jak: procesy naturalne (lawiny, gwałtowne spływy wody), turystyka górska oraz wspinaczka, powodujące wydeptywanie i mechaniczne uszkodzenia delikatnych roślin, a także wyeksploatowanie stanowisk przez botaników (zbiory zielnikowe). Gatunek zaklasyfikowany do grupy gatunków narażonych (VU) zarówno w Polskiej czerwonej księdze roślin z 2001 r. jak i w Czerwonej księdze Karpat polskich z 2008 r. Stan ochrony Stan ochrony populacji w obszarze Natura 2000 Tatry, jak i w skali regionu alpejskiego jest oceniony jako właściwy: FV. Program ochrony Gatunek podlega ochronie prawnej. Występuje jedynie na terenie parku narodowego w strefie ochrony ścisłej. Nie ma potrzeby wprowadzania dodatkowych działań ochronnych, w tym skierowanych na poprawę stanu siedliska. Celem ochrony jest utrzymanie aktualnego zasięgu gatunku. Dlatego należy jedynie prowadzić obserwacje monitoringowe i w razie pogarszania się stanu populacji zidentyfikować jego przyczyny i wówczas podjąć stosowne działania Tojad morawski Aconitum firmum ssp. moravicum Rozmieszczenie Endemit zachodniokarpacki, gatunek wysokogórski. W Polsce występuje w Beskidzie Śląskim i Żywieckim, na Babiej Górze i Policy oraz w Tatrach. Jest przedmiotem ochrony w 5 obszarach Natura 2000, obejmując blisko 100% populacji w regionie alpejskim. Notowany na wysokości około 1500 m n.p.m., i niżej, schodząc wzdłuż potoków, aż do regla dolnego. Siedlisko Tojad morawski w Karpatach Zachodnich występuje w ziołoroślach subalpejskich i reglowych (6430-1) oraz w młakach górskich (7230-1). Ponadto spotykany jest w mszarnikach z klasy Montio-Cardaminetea, wśród traworośli Poo-Deschampsietum w młakach i halach w piętrze regla górnego. 178

179 Populacja Całkowitą liczebność populacji krajowej szacuje się na osobników. Gatunek wymaga dalszych badań inwentaryzacyjnych. Nie są też znane trendy liczebności jego populacji. Najliczniejsze populacje znajdują się na zachodnim krańcu zasięgu: na Baraniej Górze i na Pilsku, umiarkowanie liczne na Babiej Górze i nieliczne na Policy oraz w Tatrach. Na Baraniej Górze i na Pilsku rośnie wyłącznie w jednogatunkowych populacjach, w pozostałych pasmach górskich, tj. na Babiej Górze, Policy i w Tatrach, w mieszanych populacjach z tojadem mocnym Aconitum firmum lub dzióbatym A. variegatum. Populacja tojadu morawskiego występuje w rozproszeniu, zajmując łącznie około 10 ha. Dostępne siedlisko jest znacznie większe, choć trudne do określenia ze względu na charakter: w drobnopowierzchniowej mozaice z innymi typami siedlisk. Zagrożenia Głównym zagrożeniem tojadu morawskiego jest działalność człowieka, zwłaszcza mechaniczne niszczenie siedlisk gatunku, związane z prowadzeniem prac leśnych, lub też rekreacyjnym wykorzystaniem terenu, powodującym rozjeżdżanie, rozdeptywanie czy zrywanie kwiatów. Drugim typem są zagrożenia wynikające z przyczyn naturalnych, przede wszystkim sukcesyjne przemiany zbiorowisk, tj. zarastanie przez borówczyska, maliniska oraz wysokie byliny i traworośla, konkurencyjne w stosunku do tojadu. Zmiany te wynikają z zarzucenia gospodarowania w wyższych położeniach w Beskidach, a zwłaszcza pasterstwa. Gatunek w Polskiej czerwonej księdze roślin z 2001 r. i w Czerwonej księdze Karpat polskich z 2008 r. ma kategorię VU (narażony). Stan ochrony Najlepsze warunki rozwoju i perspektywy ochrony gatunek znajduje obecnie na obszarze Babiogórskiego Parku Narodowego. Jeśli pojawiają się tutaj zagrożenia, to wynikają one jedynie z procesów naturalnych (głównie powstawanie osuwisk). Na pozostałych poddany jest presji ludzkiej. W skali regionu alpejskiego stan ochrony gatunku jest oceniony jako pośredni między właściwym a niewłaściwym: FV Program ochrony Celem ochrony jest utrzymanie tojadu morawskiego na aktualnych stanowiskach, we wszystkich zasiedlonych przez niego pasmach górskich, czyli w Beskidzie Śląskim, Beskidzie Żywieckim oraz w Tatrach. Przy obecnym braku wiedzy na temat ekologii tego gatunku, jego zmienności oraz dynamiki liczebności znanych populacji w regionie alpejskim, działania ochronne powinny ograniczyć się do zabezpieczenia stanowisk narażonych na bezpośrednią ingerencję człowieka: w obszarach zniszczonych przez pował drzewostanów świerkowych na Baraniej Górze i Policy, na stanowiskach tojadu oraz w ich otoczeniu, należy zaniechać intensywnych zabiegów rekultywacyjnych z wykorzystaniem ciężkiego sprzętu; rozważyć projekt stworzenia obszaru chronionego na Malinowskiej Skale na Baraniej Górze, gdzie obok tojadów: morawskiego i dzióbatego, znajduje się drugie w Polsce (po Babiej Górze) stanowisko okrzynu jeleniego Laserpitium archangelica; na Pilsku należy podjąć działania mające na celu ograniczenie dostępu do stanowisk poprzez odpowiednie wytyczenie szlaku, połączone z działaniami edukacyjnymi w postaci czytelnych tablic, umieszczonych przy szlaku turystycznym, informujących o walorach przyrodniczych terenu; należy kontynuować prace inwentaryzacyjne w Tatrach, a na odnalezionych stanowiskach przywrócić okresowe, ekstensywne użytkowanie pasterskie Tojad morawski 179

180 12. Gatunki roślin 124. Tocja karpacka 4116 Tocja karpacka Tozzia carpatica Rozmieszczenie Gatunek o rozerwanym zasięgu w Karpatach; występuje w piętrach reglowych. Znane są pojedyncze stanowiska w Beskidzie Śląskim (Barania Góra m n.p.m.), Beskidzie Żywieckim (Pasmo Wielkiej Raczy 840 m n.p.m., Grupa Pilska m n.p.m.) i w masywie Babiej Góry 860 m n.p.m. i 1270 m n.p.m. oraz ponad 20 stanowisk w Bieszczadach Zachodnich m n.p.m. Prawie wszystkie znajdują się na terenie obszarów Natura Siedlisko Gatunek rośnie w zbiorowiskach ziołoroślowych oraz olszynkach nadpotokowych i bagiennych, reprezentujących następujące siedliska przyrodnicze: ziołorośla subalpejskie i reglowe (Arunco Doronicetum, Filipedulo Geranietum, Rumicetum alpini); 91E0-6 nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae; 91E0-7 bagienna olszyna górska (Caltho laetae - Alnetum). Populacja Całkowita liczebność gatunku w Karpatach kształtuje się na poziomie około 7000 osobników. Poszczególne populacje liczą od kilku-kilkudziesięciu do ponad 100 osobników kwitnących. Największe z nich są w Bieszczadach, gdzie liczą po kilkaset, a nawet kilka tysięcy osobników (Halicz). Powierzchnia jaką zajmuje cała populacja jest trudna do oszacowania, wiadomo, że na poszczególnych stanowiskach waha się od kilku metrów do paru hektarów. Zagrożenia Zagrożenie dla tocji stanowi prowadzona na terenach jej występowania gospodarka leśna, głównie prace zrywkowe i inne powodujące zniszczenie pokrywy roślinnej. Ponadto, źródło zagrożenia dla gatunku mogą stanowić: regulacja koryt potoków oraz sukcesja naturalna. Gatunek w Czerwonej księdze Karpat polskich z 2008 r. zamieszczony z kategorią LR (niższego ryzyka). Stan ochrony Stan ochrony najobfitszych populacji gatunku w Bieszczadach ocenia się jako właściwy FV. Znacznie słabszą, zachodnią część zasięgu, położoną w Beskidzie Żywieckim, Śląskim i na Babiej Górze, zaklasyfikowano do stanu niewłaściwego U1. W skali regionu alpejskiego stan ochrony gatunku określa się jako pośredni między niewłaściwym a właściwym: U1. Program ochrony Celem ochrony gatunku jest utrzymanie jego zasięgu w obecnym kształcie. Oznacza to konieczność wprowadzenia ochrony czynnej na wybranych stanowiskach w zachodniej części Karpat. Należy: wyznaczyć strefy ochrony gatunku na stanowiskach na Babiej Górze, Baraniej Górze i w Beskidzie Żywieckim (Wlk. Racza, Morgi), aby prace leśne nie doprowadziły do zniszczenia stanowisk; nie dopuścić do pełnego zwarcia krzewów i zarośnięcia nadpotokowych ziołorośli na stanowiskach (prześwietlenie zarośli wg wskazań monitoringu na poszczególnych stanowiskach); kontynuować prace inwentaryzacyjne na Babiej Górze i w Beskidzie Żywieckim, gdyż istnieje duże prawdopodobieństwo odnalezienia kolejnych stanowisk tego gatunku; wyznaczyć strefy ochronne dla najobfitszych stanowisk w Bieszczadach; podjąć badania nad autekologią tego gatunku, co umożliwiłoby w przyszłości wypracowanie działań ochrony ex situ. 180

181 12.2 Gatunki mchów 1386 Bezlist okrywowy Buxbaumia viridis Rozmieszczenie Gatunek znany z szeregu pasm karpackich. Najmocniejsze populacje odnaleziono kolejno: w Pieninach (11 stanowisk), Beskidzie Sądeckim (6), Małych Pieninach (3), Bieszczadach (2), Tatrach (1) oraz Gorcach (1). Nie udało się potwierdzić gatunku na jedynym, znanym od 1986 roku stanowisku w Beskidzie Małym (w okolicach Porąbki, na wysokości 340 m n.p.m.). W Karpatach bezlist występuje głównie w reglu dolnym, w zakresie wysokości m n.p.m. Wszystkie stanowiska leżą w obszarach Natura Siedlisko Terofit, gatunek cieniolubny i acydofilny, występujący na żywym lub murszejącym drewnie i humusie, głównie jodłowym, rzadziej świerkowym, o różnej średnicy. Gatunek spotykany często w dolinach potoków, w siedliskach świeżych i wilgotnych, reprezentujących siedliska przyrodnicze o kodach 9130 żyzne buczyny Dentario glandulosae-fagetum; rzadziej 9180 jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach Tilio plathyphyllis-acerion pseudoplatani; 9410 górskie bory świerkowe (Piceion abietis część zbiorowiska górskie). Bezlist często współwystępuje z innymi gatunkami mszaków, tworzącymi zespół Lepidozio-Tetraphidetum pellucidae. Populacja Roślina bardzo rzadka, na poszczególnych stanowiskach udaje się odnaleźć zwykle tylko pojedyncze (kilka, maksymalnie kilkanaście) sporofitów. Liczebność na 25 potwierdzonych stanowiskach karpackich wynosi kilkaset ( ) sporofitów. Tendencja populacji jest malejąca, blisko 40% z dotychczas podawanych w regionie stanowisk wymarło, a dla około 55% brak aktualnych potwierdzeń. Jednak w najbliższym czasie wydaje się możliwe odkrycie nowych stanowisk tego gatunku, bowiem od kilku lat (po długiej przerwie) odkrywane są kolejne stanowiska bezlistu także w lasach gospodarczych. Przyczyny tej sytuacji są niejasne, gdyż nie wynika to z lepszego poznania brioflory tych terenów ani prowadzonych zabiegów ochronnych. Zagrożenia Główne, stwierdzone w regionie zagrożenia bezlistu okrywowego to gospodarka leśna (pozyskanie i wywóz drewna jodłowego i świerkowego). Czasem jego siedliska ulegają zniszczeniu w wyniku losowych przypadków (np. powódź). Na Czerwonej liście zagrożonych mchów w Polsce z 2004 r. gatunek zaliczony do kategorii E zagrożony. Stan ochrony Najwyżej oceniane są stanowiska w obszarze Pieniny, gdzie bezlist okrywowy posiada centrum występowania w polskiej części Karpat. Najgorszy stan ochrony stwierdzono na stanowisku w Porąbce (Beskid Mały), na zachodnim krańcu zasięgu. W skali regionu, stan ochrony bezlistu okrywowego jest oceniony jako niezadowalający: U1. Program ochrony Jak dotąd nie były prowadzone żadne działania ochronne skierowane na utrzymanie lub kształtowanie stanowisk tego gatunku. Trudno byłoby też takie działania zaplanować, wobec braku jakichkolwiek doświadczeń. Obecnie wydaje się, że nie są potrzebne działania ochrony czynnej. Większość znanych stanowisk znajduje się na terenach rezerwatów lub parków narodowych, gdzie objęte są ochroną bierną (niekiedy ścisłą) z wyjątkiem stanowisk w Porąbce (Beskid Mały), Łonnym Potoku (Pieniny) i Potoku 125. Bezlist okrywowy 181

182 12. Gatunki roślin 126. Widłoząb zielony Pod Górami (Ostoja Popradzka). Na tym etapie wiedzy o gatunku wydaje się celowe: wyznaczenie w lasach gospodarczych stref ochrony tego gatunku, zapobiegające przypadkowemu zniszczeniu stanowisk; wdrożenie badań autekologii tego gatunku, umożliwiające w przyszłości planowanie, a w razie potrzeby podejmowanie działań ochrony czynnej Widłoząb zielony Dicranum viride Rozmieszczenie W regionie alpejskim widłoząb zielony jest znany z 5 obszarów Natura 2000: Beskid Mały (1 stanowisko), Beskid Żywiecki (2), Ostoja Popradzka (1), Ostoja Magurska (9), Bieszczady (ponad 10). Występuje głównie w reglu dolnym (najwyżej stwierdzone stanowisko leży na wysokości około 1000 m n.p.m.) i w piętrze pogórza. Siedlisko Gatunek epifityczny, rośnie w zbitych, sztywnych darniach o powierzchni kilku cm, na pniach drzew, rzadziej na skałach i glebie. Gatunek leśny, cieniolubny, występuje najczęściej na pniach drzew (buk, olsza szara, jawor). Spotykany jest w siedliskach przyrodniczych o kodach: 9110 Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion); 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion); 9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis-acerion pseudoplatani), 91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae). Określenie właściwego dla widłozębu siedliska jest trudne, ponieważ rośnie zarówno na pniach drzew, jak i na skałach. Najwięcej typowych, epifitycznych stanowisk występuje we wschodniej części zasięgu, natomiast w części zachodniej, gatunek spotykany głównie na wychodniach piaskowców. Populacja W Karpatach potwierdzono występowanie gatunku na około stanowiskach. Darnie zajmują od 10 cm 2 do 2 m 2 na stanowisku. Zagrożenia Główne zagrożenie to skażenie powietrza oraz intensywna gospodarka leśna, powodująca mechaniczne niszczenie populacji i siedlisk. Najprawdopodobniej eliminują one stanowiska nadrzewne gatunku, jednakże biorąc pod uwagę znaczną ilość siedlisk epilitycznych, populacje widłozębu mogą pozostawać generalnie nie zagrożone. Gatunek umieszczony na Czerwonej liście zagrożonych mchów w Polsce z 2004 r. z kategorią R (rzadkie, potencjalnie zagrożone). Stan ochrony Najwięcej i najobfitsze stanowiska widłozębu znajdują się na wschodzie zasięgu w Bieszczadach i Beskidzie Niskim (FV). Stan ochrony stanowisk położonych w zachodniej części zasięgu jest nieco gorszy, ze względu na niższą liczebność gatunku i izolację stanowisk. Niemniej, w skali regionu, stan ochrony widłozęba jest oceniony jako właściwy: FV. Program ochrony Jak dotąd nie były prowadzone żadne działania ochronne skierowane na utrzymanie lub kształtowanie stanowisk tego gatunku. Położenie znanych stanowisk na terenach rezerwatów lub parków narodowych zapewnia wystarczającą, na chwilę obecną, ochronę bierną (niekiedy ścisłą). Należy jednak podjąć następujące działania: w lasach gospodarczych wyznaczyć strefy ochrony gatunku, zapobiegające przypadkowemu zniszczeniu stanowisk; 182

183 wdrożyć badania autekologii gatunku, umożliwiające w przyszłości planowanie i w razie potrzeby podejmowanie działań ochrony czynnej Haczykowiec błyszczący Hamatocaulis vernicosus (Sierpowiec błyszczący Drepanocladus vernicosus) Rozmieszczenie Aktualnie potwierdzono tylko jedno stanowisko sierpowca błyszczącego w regionie alpejskim, leżące na terenie obszaru Natura 2000 Tatry, nad Stawami Toporowymi, w strefie ochrony ścisłej TPN, na wysokości 1120 m n.p.m. W ciągu ostatnich 25 lat notowany był na ponad 10 stanowiskach, położonych w zakresie wysokości od ok. 700 m n.p.m. do 1135 m n.p.m. w Beskidzie Małym, Beskidzie Makowskim, Tatrach, Gorcach i Bieszczadach. Siedlisko Gatunek światłolubny, występujący zwykle w towarzystwie kilku innych gatunków mchów. Chamefit rosnący na torfowiskach niskich i przejściowych. W Tatrach jego siedliskiem są płaty roślinności z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae, reprezentujących zespół Caricetum limosae, należący do siedliska przyrodniczego o kodzie 7140 torfowiska przejściowe i trzęsawiska. Populacja Populacja jest stosunkowo liczna, zajmuje powierzchnię kilka m 2. Tendencja populacji w skali regionu jest zdecydowanie ujemna. Zagrożenia Zanik siedlisk gatunku jest spowodowany głównie działalnością człowieka, poprzez całkowite osuszanie czy przesuszanie młak i zmianę przeznaczenia gruntów. Również przyczyniły się procesy naturalne, jak: nagromadzenie materii organicznej i sukcesja młak. Na stanowisku tatrzańskim także powoli zachodzi sukcesja. Ponadto zagrożeniem jest wzrost ocienienia spowodowany wzrostem drzewostanów świerkowych otaczających staw oraz zmiana ph siedliska, wywołana spływem wód do stawu z pobliskich borów świerkowych (sierpowiec jest gatunkiem umiarkowanie kalcyfilnym). Stan ochrony Stan ochrony gatunku jedynego stanowiska sierpowca w regionie, niezbyt obfitego i słabo zagrożonego, zaklasyfikowano jako niewłaściwy U1. Jednak tendencja zanikania w gwałtownym tempie stanowisk gatunku w ciągu ostatnich kilku lat (z 6 zostało 1) decyduje o krytycznym stanie ochrony tego gatunku w całym regionie alpejskim, ocenianym jako stan zły: U2. Program ochrony Jak dotąd nie były prowadzone żadne działania ochronne skierowane na utrzymanie lub kształtowanie stanowisk tego gatunku. Brak też jakichkolwiek doświadczeń w tym względzie. Znane stanowisko znajduje się na terenie objętym ochroną ścisłą. Zaleca się: dla poprawy warunków siedliskowych na stanowisku tatrzańskim wprowadzić okresowe koszenie warstwy zielnej (po uprzedniej zmianie reżimu ochronnego); w razie odnalezienia nowych stanowisk sierpowca na terenach, gdzie prowadzona jest gospodarka, wyznaczyć strefy ochrony gatunku zapobiegające przypadkowemu zniszczeniu stanowisk; wdrożyć badania autekologii gatunku umożliwiające w przyszłości planowanie i w razie potrzeby podejmowanie działań ochrony czynnej Sierpowiec błyszczący 183

184 184

185 13 Gatunki zwierząt Autorzy Małgorzata Makomaska-Juchiewicz, Grzegorz Cierlik, Paulina Baran, Małgorzata Smółka, Katarzyna Zając 13.1 Bezkręgowce 4045 Łątka ozdobna Coenagrion ornatum (Sélys, 1850) rzadki gatunek ważki Rozmieszczenie W regionie karpackim gatunek podawany był jedynie z rejonu Torfowisk Orawsko-Nowotarskich i uznany za przedmiot ochrony w obszarze Natura 2000 o tej samej nazwie. Aktualne występowanie gatunku jest niepewne. Siedlisko Łątka ozdobna jest gatunkiem stenotopowym, związanym z małymi ciekami rowami melioracyjnymi i strumieniami na łąkach niskotorfowiskowych i źródliskowych, o specyficznej kombinacji cech: duże nasłonecznienie, osłonięcie przed wiatrem (np. skarpy), woda ze stałym i wolnym przepływem, mała głębokość, umiarkowanie obfita roślinność, brzegi porośnięte niezbyt wysoką roślinnością na brzegach. Dodatkowo są to cieki nie przemarzające całkowicie w zimie. Populacja Stan aktualny populacji jest nieznany; obecność gatunku wykazano na podstawie odłowienia jedynie 4 osobników. Stan ochrony Stan ochrony gatunku w Karpatach jest nieznany. Nie potwierdzono jego obecności w jedynym znanym obszarze występowania. Ponadto, w rejonie wcześniejszych obserwacji stwierdzono brak odpowiednich dla łątki ozdobnej siedlisk. Zagrożenia Niezidentyfikowane. Na Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce łątka ozdobna umieszczona jest z kategorią CR krytycznie zagrożona. Gatunek jest bardzo wrażliwy na niewielkie nawet zmiany w środowisku rozwoju i aktywności rozrodczej. Do potencjalnych zagrożeń należą m.in.: silne zarastanie lustra wody przez gęstą i zbyt wysoką roślinność, zarastanie obrzeży cieków przez wysoką roślinność zielną (krzewy i drzewa), a w konsekwencji zacienienie i niekorzystną zmianę warunków termicznych, zanik i okresowe wysychanie cieków, zanieczyszczenie środowisk rozwoju gatunku. Program ochrony Określenie celu ochrony i zaleceń ochronnych jest niemożliwe bez ustalenia, czy łątka ozdobna w ogóle występuje w Karpatach. Konieczne jest przeprowadzenie badań inwentaryzacyjnych na terenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich. *1078 Krasopani hera Callimorpha quadripunctaria (Poda, 1761) dość duży, charakterystycznie ubarwiony motyl z rodziny niedźwiedziówkowatych Rozmieszczenie W Karpatach krasopani hera była wykazywana z Beskidu Wyspowego, Gorców, Pienin, Beskidu Sądeckiego i Bieszczadów. Prawdopodobne jest występowanie gatunku również w Beskidzie Niskim. W latach potwierdzono stanowiska znajdujące się w obszarach Natura 2000 Pieniny i Bieszczady, gdzie krasopani hera jest przedmiotem ochrony Podkowiec mały 185

186 13. Gatunki zwierząt 129. Krasopani hera Siedlisko Krasopani hera występuje na terenach górskich i podgórskich do wysokości około 900 m n.p.m. Uważana jest za gatunek leśny. W świetle prowadzonych w latach obserwacji wydaje się, że jest raczej związana ze strefą ekotonu pomiędzy lasem a środowiskiem otwartym. Najczęściej obserwowana była wzdłuż szos, dróg leśnych, ścieżek i szlaków turystycznych, na odcinkach prowadzących przez tereny zalesione, których obrzeża porośnięte są krzewami i ziołoroślami z sadźcem konopiastym Eupatorium cannabinum L. (prawdopodobnie jest to główna roślina żywicielska dorosłych motyli). W Pieninach gatunek spotykany jest również na zarastających piargach. Motyl ten lubi stanowiska wilgotne, a jednocześnie ciepłe, nasłonecznione. Brak jednak wiedzy na temat szczegółowych wymagań gatunku co do czynników siedliskowych mających kluczowe znaczenie dla jego występowania. Populacja Wielkość populacji nieznana. Dane dotyczą z reguły pojedynczych lub co najwyżej kilku osobników. W Pieninach gatunek jest obserwowany od kilkudziesięciu lat i populacja wydaje się być stabilna. Zagrożenia Strefa ekotonu zasiedlana przez gatunek jest środowiskiem bardzo dynamicznym, narażonym zarówno na intensywną sukcesję lasu, jak i na niekorzystną antropopresję. Najistotniejszym zagrożeniem jest sukcesja krzewów i drzew na znanych stanowiskach. Stan ochrony Stan ochrony gatunku w Karpatach należy określić jako nieznany, przede wszystkim z uwagi na brak dobrego rozpoznania aktualnego rozmieszczenia gatunku i danych na temat preferowanych przez gatunek mikrosiedlisk. W samych Pieninach, gdzie siedliska i stanowiska krasopani hera objęte są ochroną w formie parku narodowego, stan ochrony gatunku można uznać za właściwy. Zachowaniu gatunku sprzyja realizowany program restytucji innego motyla niepylaka apollo Parnassius apollo. Program ochrony Dla ochrony gatunku nie jest konieczne obejmowanie niewielkich i często efemerycznych stanowisk formalną ochroną obszarową. Należy natomiast utrzymywać ekstensywną gospodarkę leśną na obszarach, gdzie znajdują się stanowiska motyla. Ważne jest też zapobieganie zmianom w środowisku, które mogłyby wpłynąć negatywnie na gatunek, takim jak: osuszanie, dewastacja, wylesianie, przeznaczanie gruntów pod inwestycje. Aktualnie nie ma konieczności podejmowania szczególnych działań ochronnych w stosunku do gatunku, z wyjątkiem Pienin, gdzie potrzebne jest prowadzenie monitoringu sukcesji zachodzącej na stanowiskach i ewentualne usuwanie wkraczającego na piargi i siedliska kserotermiczne podrostu krzewów i drzew. Pożądane byłoby rozpoznanie rozmieszczenia gatunku w północnej i wschodniej części Pienin. W przypadku Bieszczadów, z powodu ograniczonej liczby danych o występowaniu gatunku, trudno formułować konkretne działania ochronne. Niezbędna jest inwentaryzacja gatunku w terenie Modraszek nausitous Maculinea nausithous (Bergsträsser, 1779) myrmekofilny gatunek motyla dziennego z rodziny modraszkowatych Rozmieszczenie W Polsce modraszek nausitous występuje głównie w południowej i środkowej części kraju. Na obszarze Karpat polskich gatunek znany jest z pojedynczych, izolowanych stanowisk głównie w Beskidzie Ni- 186

187 skim. Występuje do wysokości 800 m n.p.m. Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu gatunku. Siedlisko Modraszek nausitous związany jest z terenami podmokłymi, m.in. zmiennowilgotnymi łąkami trzęślicowymi, torfowiskami niskimi i węglanowymi. Gatunek unika miejsc otwartych, preferuje tereny nieco zakrzaczone, najczęściej spotykany jest na obrzeżach ekstensywnie użytkowanych łąk i trzcinowisk. Na pogórzu notowany także na porośniętych krzakami stokach, w pobliżu lokalnych wysięków wody. Obecność motyla uzależniona jest od występowania odpowiedniej rośliny żywicielskiej (krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis L.) oraz określonego gatunku mrówek Myrmica rubra L. Populacja Karpackie populacje gatunku są małe i izolowane, co stwarza realne prawdopodobieństwo ich zaniku. Aktualna liczebność jest nieznana. Na podstawie zebranych danych przypuszcza się, że granica ciągłego zasięgu występowania gatunku leży poza regionem alpejskim. Utrzymanie istniejących karpackich populacji najprawdopodobniej nie ma więc wpływu na zachowanie właściwego, znajdującego się w regionie kontynentalnym zasięgu, niemniej jednak ze względu na rangę gatunku należy starać się je zachować. Zagrożenia Najpoważniejszym zagrożeniem dla populacji motyla jest z jednej strony intensywne użytkowanie wilgotnych łąk, z drugiej zaprzestanie ich użytkowania, prowadzące do uruchomienia procesów sukcesji (zarastanie drzewami i krzewami). Takie przemiany środowiska mogą prowadzić do wyeliminowania rośliny żywicielskiej, wymaganego gatunku mrówek, a w konsekwencji i samego modraszka. Inne zagrożenia to m.in.: osuszanie terenów podmokłych, stosowanie chemicznych środków ochrony roślin, nadmierny wypas, zalesianie terenów łąkowych oraz fragmentacja siedlisk i związana z tym izolacja poszczególnych stanowisk. Stan ochrony Na terenie Karpat szanse utrzymania gatunku wydają się słabe i można przypuszczać, że nie powstrzyma się zaniku lokalnych populacji. Program ochrony Należy dążyć do zachowania ekstensywnie użytkowanych łąk, ograniczając ich koszenie do jednego pokosu w ciągu roku (najlepiej z końcem lipca). W przypadku zaprzestania użytkowania terenów łąkowych, stanowiska modraszka nausitous należy chronić czynnie poprzez wycinanie rozrastających się drzew i krzewów (zapobieganie skutkom sukcesji), pozwalając na utrzymanie na stanowisku rośliny żywicielskiej oraz koniecznego do jego rozwoju gatunku mrówek Modraszek telejus Maculinea teleius (Bergsträsser, 1779) myrmekofilny gatunek motyla dziennego z rodziny modraszkowatych Rozmieszczenie W Polsce gatunek występuje głównie w południowej części kraju; najliczniej na Lubelszczyźnie oraz Górnym i Dolnym Śląsku. W Karpatach spotykany do wysokości około 800 m n.p.m., na pojedynczych, izolowanych stanowiskach, głównie w Beskidzie Niskim. Przez Polskę przebiega północna granica jego zasięgu. Siedlisko Modraszek telejus związany jest z otwartymi terenami podmokłymi, m.in. zmiennowilgotnymi łąkami trzęślicowymi, torfowiskami niskimi i węglanowymi Modraszek nausitous 187

188 13. Gatunki zwierząt 131. Modraszek telejus 132. Biegacz urozmaicony W regionie alpejskim zasiedla tereny o niewielkim nachyleniu, najczęściej położone w dolinach rzek lub kotlinach śródgórskich, a także zbocza z lokalnymi wysiękami wody. Jego występowanie, nawet w dogodnym do tego siedlisku, uzależnione jest od obecności odpowiedniej rośliny żywicielskiej (krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis L.) oraz określonego gatunku mrówek (Myrmica scabrinodis Nyl., rzadziej Myrmica rubra L., Myrmica gallieni Bond.). Populacja Istniejące na terenie Karpat populacje są niewielkie i izolowane, najprawdopodobniej leżą też poza granicą ciągłego zasięgu występowania gatunku (znajdującego się w regionie kontynentalnym), co stwarza realne zagrożenie dla ich przetrwania. Aktualna liczebność karpackiej populacji jest nieznana. Zagrożenia Podstawowym zagrożeniem dla karpackich populacji Maculinea teleius jest zaniechanie koszenia na ekstensywnie użytkowanych łąkach (co prowadzi do naturalnej sukcesji i stopniowego zarastania), a także zbyt intensywne użytkowanie obszarów łąkowych. Może to w konsekwencji doprowadzić do wyeliminowania rośliny żywicielskiej, wymaganego gatunku mrówek, jak i samego modraszka. Zagrożenie stanowi również m.in.: osuszanie terenów podmokłych, stosowanie chemicznych środków ochrony roślin, nadmierny wypas, zalesianie i zabudowywanie terenów łąkowych, a także fragmentacja siedlisk i związana z tym izolacja poszczególnych stanowisk. Stan ochrony Na terenie Karpat szanse utrzymania gatunku są słabe i jest duże prawdopodobieństwo wyginięcia lokalnych populacji. Program ochrony Należy dążyć do zachowania ekstensywnie użytkowanych łąk, ograniczając ich koszenie do jednego razu w roku (najlepiej w sierpniu). W przypadku całkowitego zaprzestania użytkowania terenów łąkowych, stanowiska modraszka telejusa należy objąć działaniami ochrony czynnej polegającymi m.in. na wycinaniu rozrastających się drzew i krzewów (zapobieganie skutkom sukcesji), pozwalając tym samym na utrzymanie na stanowisku rośliny żywicielskiej motyla oraz koniecznego do jego rozwoju gatunku mrówek Biegacz urozmaicony Carabus variolosus Fabricius, 1787 duży chrząszcz (22 30 mm) z rodziny biegaczowatych, o czarnej barwie ciała i charakterystycznej rzeźbie pokryw Rozmieszczenie W Karpatach i na pogórzach stwierdza się regularne występowanie biegacza urozmaiconego. Jest przedmiotem ochrony w 10 obszarach Natura Największą liczbę stwierdzeń odnotowano w Bieszczadach. Ponadto gatunek obserwowany w Beskidach: Niskim, Wyspowym, Sądeckim, Żywieckim oraz w Pieninach, Gorcach, Tatrach i na Babiej Górze. 188

189 Siedlisko Gatunek wybitnie higrofilny; zasiedla wilgotne zarośla nadrzeczne, pobrzeża drobnych zbiorników wodnych w lasach, bagna i torfowiska, młaki, kamieniste pobrzeża górskich potoków, przydrożne rowy. Populacja Wielkość populacji nieznana. Stwierdzenia dotyczą przeważnie pojedynczych osobników i są to obserwacje przypadkowe. Lokalnie, np. w Bieszczadach, biegacz urozmaicony może występować licznie. Z kolei w masywie Babiej Góry jest to gatunek rzadki, ale spotykany regularnie. Brak danych nie pozwala ocenić zmian w wielkości populacji. Historyczne informacje pozwalają wnioskować, że przynajmniej na niektórych terenach, np. w Ostoi Jaśliskiej, gatunek nie jest już tak liczny jak kiedyś. Zagrożenia Zagrożenie stanowią zmiany stosunków wodnych na terenach występowania biegacza urozmaiconego, spowodowane osuszaniem terenów bagienno-leśnych, regulacją potoków itp. Ponadto zagrożeniem dla chrząszcza mogą być zanieczyszczenia wód i powietrza, powodujące zmiany w składzie chemicznym i ph zbiorników wodnych, co z kolei silnie wpływa na populacje owadów wodnych, stanowiących główne źródło pokarmu biegacza urozmaiconego. Niebezpieczne może być łapanie w celach handlu kolekcjonerskiego. Stan ochrony Stan ochrony gatunku jest nieznany. Liczba obserwacji jest mała. Brak danych odnośnie trendów w populacji oraz powierzchni i jakości siedlisk gatunku. Pomimo, że stan siedlisk gatunku w obszarach Natura 2000 oceniano jako właściwy, jednak środowiska, z którymi gatunek jest związany, należą do zagrożonych. Program ochrony Celem ochrony biegacza urozmaiconego jest utrzymanie jego siedlisk. Działania ochronne powinny się skupiać na zachowaniu zanikających drobnych, izolowanych siedlisk, takich jak: małe stawki, młaki, niewielkie strumienie i ich rozlewiska. Wskazane byłoby obejmowanie takich miejsc ochroną w formie użytków ekologicznych Biegacz Zawadzkiego Carabus zawadzkii Kraatz, 1854 duży chrząszcz o czarnej barwie ciała z niebieskawym, zielonkawym lub miedzianym połyskiem. Trudny do odróżnienia od wielu innych przedstawicieli rodzaju Carabus; przez część specjalistów uważany jest za podgatunek C. scheidleri Rozmieszczenie Endemit wschodniokarpacki. Polskie stanowiska w Karpatach znajdują się na północno-zachodniej granicy jego zasięgu. Gatunek stwierdzony jedynie na kilku stanowiskach w Bieszczadach, gdzie jest obiektem ochrony w obszarze Natura 2000, i na ich przedgórzu w okolicy Sanoka. Siedlisko Biegacz Zawadzkiego zasiedla tereny podgórskie i górskie. Jest gatunkiem leśnym, ale spotykany był także w piętrze połonin. Jego wymagania co do warunków mikrosiedliskowych i troficznych są nieznane. Populacja Stan populacji nieznany. Nie prowadzono w Polsce żadnych badań nad tym gatunkiem. Zagrożenia Nieznane. Zbyt mało wiadomo na temat występowania i wymagań siedliskowych gatunku, by je określić. Potencjalnym zagrożeniem może być wyłapywanie do celów kolekcjonerskich i handlowych. Gatunek umieszczony na polskiej Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych z kategorią DD (brak danych). Stan ochrony Stan ochrony gatunku należy określić jako nieznany, zarówno z uwagi na brak wystarczającej wiedzy o samym gatunku, jak i jego siedlisku. Program ochrony Ze względu na znikomą wiedzę o gatunku, trudno proponować szczegółowe działania ochronne. Istnieje natomiast pilna potrzeba badań nad jego biologią, ekologią i stanem populacji, a także dokładnego określenia obszaru jego występowania. 189

190 13. Gatunki zwierząt 1086 Zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus (Scopoli, 1763) niewielki, wybitnie leśny chrząszcz o skrytym trybie życia, uważany za relikt lasów pierwotnych Rozmieszczenie Rozmieszczenie gatunku jest słabo poznane. W Karpatach związany z niższymi położeniami górskimi. Znany wyłącznie z kilku stanowisk w Beskidzie Niskim i Bieszczadach. Jest przedmiotem ochrony w dwóch karpackich obszarach Natura 2000: Ostoi Magurskiej i Ostoi Jaśliskiej. Siedlisko Zgniotek cynobrowy występuje w różnych leśnych zbiorowiskach roślinnych, także w lasach gospodarczych, jednak warunkiem jego utrzymywania się w środowisku leśnym jest obfite występowanie obumierających i obumarłych drzew o pierśnicach powyżej cm, będących już w ostatnim stadium rozkładu (gatunek rozwija się pod korą). Roślinami żywicielskimi zgniotka cynobrowego są głównie: topole osiki, dęby, klony, jesiony, wiązy. W Karpatach spotykany był również pod korą starych, martwych jodeł, sosen i świerków. Populacja Stan populacji nieznany. W Ostoi Jaśliskiej obecność gatunku stwierdzono tylko na dwóch stanowiskach. Zagrożenia Zagrożeniem dla gatunku jest usuwanie z lasu martwych drzew, co drastycznie zmniejsza jego bazę pokarmową, coraz bardziej izolując pozostałe jeszcze stanowiska. Z uwagi na skryty tryb życia osobników dorosłych, stosunkowo niewielkie rozmiary i rzadkość występowania, gatunek nie jest narażony na wyłapywanie i nie stanowi obiektu handlu kolekcjonerskiego. Na polskiej Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych umieszczony z kategorią LC (najmniejszej troski). Stan ochrony Stan ochrony gatunku należy określić jako nieznany, przede wszystkim z uwagi na słabo rozpoznane występowanie. Program ochrony Gatunek ma największe szanse przetrwania na terenach leśnych rezerwatów ścisłych i w parkach narodowych. W użytkowanych gospodarczo drzewostanach należy pozostawiać pewien procent drzew martwych aż do ich całkowitego rozkładu, aby zapewnić materiał lęgowy dla zgniotka cynobrowego. *4024 Sichrawa karpacka Pseudogaurotina excellens (Brancsik, 1874) stenotopowy gatunek chrząszcza, który do rozwoju wymaga przypuszczalnie podłoża wapiennego Rozmieszczenie Endemit karpacki. Aktualnie znane stanowiska sichrawy karpackiej znajdują się na Babiej Górze, w Paśmie Policy, Tatrach oraz w Beskidzie Żywieckim i Sądeckim. Podawany był również z Pienin. Rozmieszczenie gatunku nie jest jeszcze wystarczająco dobrze rozpoznane, za wyjątkiem Babiej Góry. Gatunek jest przedmiotem ochrony w trzech obszarach Natura 2000: Tatry, Babia Góra, Na Policy. Siedlisko Sichrawa karpacka zasiedla lasy świerkowe i jodłowe oraz zarośla z dużym udziałem starych okazów suchodrzewów (Lonicera sp.). Preferuje miejsca prześwietlone. Na Babiej Górze większość stwierdzonych czynnych stanowisk gatunku zlokalizowana jest w górskich borach świerkowych i acidofilnej zachodniokarpackiej świerczynie górnoreglowej, stwierdzono też stanowiska w żyznej buczynie i w zaroślach kosodrzewiny. Populacja Wielkość populacji nieznana. Liczba stwierdzanych czynnych stanowisk i okazów nie jest duża (wyjątek stanowi Babia Góra). Odnotowuje się w ostatnich latach wzrost liczby obserwacji gatunku. Należy to jednak tłumaczyć lepszym poznaniem niż tendencją wzrostową i ekspansją populacji. Zagrożenia Do zagrożeń naturalnych należy konkurencja roślinna (głównie ze strony buka) względem rośliny żywicielskiej larw sichrawy karpackiej wiciokrzewu czar- 190

191 nego Lonicera nigra L. Zarastanie stanowisk roślinnością drzewiastą może powodować ich nadmierne ocienienie w stosunku do wymagań gatunku. Z zagrożeń antropogenicznych groźne może być wyłapywanie przez kolekcjonerów. W czasie prac leśnych może też dochodzić do przypadkowego uszkodzenia rośliny żywicielskiej. Gatunek umieszczony jest na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce z kategorią niższego ryzyka LC (najmniejszej troski). Stan ochrony Stan gatunku w rejonie alpejskim można określić jako właściwy z uwagi na fakt, że stan siedlisk gatunku w trzech obszarach Natura 2000 oceniono jako właściwy. Dobre są też rokowania dla zachowania gatunku, bowiem wszystkie znane stanowiska objęte są różnymi formami ochrony. Program ochrony Ochrona sichrawy karpackiej powinna polegać na aktywnym chronieniu miejsc występowania jej roślin żywicielskich (m.in. niedopuszczanie do ich nadmiernego zacienienia). W przypadkach koniecznych wskazane byłoby dosadzanie krzewów wiciokrzewu czarnego, aby zapewnić ciągłość bazy żerowej. W momencie stwierdzenia nowych stanowisk, poza parkami narodowymi, zaleca się objąć takie tereny ochroną w formie rezerwatu albo użytku ekologicznego. Należałoby też wzmóc kontrolę w miejscach występowania gatunku, by nie dopuścić do wyłapywania osobników dorosłych oraz pozyskiwania larw przez zbieraczy i handlarzy Zagłębek bruzdkowany Rhysodes sulcatus (Fabricius, 1787) niewielki chrząszcz o charakterystycznym urzeźbieniu górnej części ciała Rozmieszczenie Zagłębek bruzdkowany znany jest w Karpatach z Babiej Góry i Beskidu Niskiego. Jest przedmiotem ochrony w 4 obszarach Natura 2000: Babia Góra, Ostoja Magurska, Ostoja Jaśliska, Bieszczady. Jego występowanie nie jest wystarczająco poznane. Siedlisko Gatunek uważany jest za relikt lasów pierwotnych. Obecnie związany z lasami o charakterze naturalnym lub do niego zbliżonym, w których zalega znaczna ilość martwego drewna o średnicy powyżej 20 cm, przy czym preferuje mikrośrodowiska o dużej wilgotności. Zasiedla zarówno drzewa liściaste (np. dąb, buk, topola), jak i iglaste (np. jodła, świerk). Obserwacje z Ostoi Jaśliskiej wskazują na zmniejszanie się powierzchni i pogarszanie jakości siedlisk aktualnie obserwuje się w dnie lasu zdecydowanie mniej martwego drewna niż 10 lat temu. Dobry jest natomiast stan siedlisk gatunku na stanowisku w masywie Babiej Góry, objętym ścisłą ochroną rezerwatową. Populacja Stan populacji jest nieznany. Stwierdzenia dotyczą pojedynczych osobników. Trudno również oceniać trendy zmian w populacji gatunku o tak skrytym trybie życia. Obserwacje z Ostoi Jaśliskiej wskazują na spadek liczebności populacji. Zagrożenia Podstawowym zagrożeniem jest intensywna gospodarka leśna. Jej efektem jest dość młody wiek drzewostanów i zmiany wilgotności siedlisk. Stosowane zabiegi sanitarne i pielęgnacyjne, takie jak: usuwanie drzew martwych i zamierających, szczególnie kłód w początkowym stadium rozkładu, ograniczają lub likwidują bazę lęgową gatunku. Z uwagi na skryty tryb życia, stosunkowo niewielkie rozmiary ciała i rozproszone występowanie, gatunek nie jest bezpośrednio narażony na wyłapywanie i jak dotąd nie stanowi obiektu handlu kolekcjonerskiego. Zagłębek bruzdkowany jest umieszczony na polskiej Czer Sichrawa karpacka 191

192 13. Gatunki zwierząt 134. Nadobnica alpejska Zagrożenia Zagrożeniem na wielu obszarach jest wycinanie w lasach bukowych starych drzew oraz usuwanie z lasu drzew martwych lub ich części, a także pozostawianie w okresie letnim drewna bukowego ściętego zimą. Nadobnica chętnie zasiedla pozostawione drewno i corocznie część jej populacji jest wyprowadzana z lasu z wywożonymi sągami. W Bieszczadach i Beskidzie Niskim pewnym zagrożeniem jest pozyskiwanie drewna do wypalania węgla drzewnego, gdyż gromadzony w odsłoniętych miejscach surowiec bukowy bywa zasiedlany przez nadobnicę. Zubożenie gatunku jest powodowane również przez kolekwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych oraz w Polskiej czerwonej księdze zwierząt ze statusem EN (silnie zagrożony). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w Karpatach jest nieznany przede wszystkim ze względu na niedostatecznie rozpoznane rozmieszczenie. Program ochrony Jedyną skuteczną formą ochrony gatunku jest ochrona jego biotopów. Należałoby objąć ochroną bierną stanowiska, gdzie gatunek ten ostatnio został zaobserwowany. Obejmować ona powinna jak największy obszar wokół miejsca stwierdzenia, tak aby zapewnić możliwości swobodnego rozwoju i rozprzestrzeniania się populacji oraz zabezpieczyć wystarczającą ilość odpowiedniego materiału lęgowego (złomy i powalone pnie drzew). Należy zdecydowanie zintensyfikować badania faunistyczne, aby ustalić aktualne rozsiedlenie gatunku. *1087 Nadobnica alpejska Rosalia alpina (Linnaeus, 1758) duży chrząszcz z rodziny kózkowatych, o charakterystycznym wyglądzie; jedna z najpiękniejszych europejskich kózek Rozmieszczenie W Polsce, w ostatnich kilkudziesięciu latach, nadobnica alpejska stwierdzana była tylko w południowowschodniej części kraju, w Karpatach i na ich pogórzu, głównie w zakresie wysokości od m n.p.m., rzadziej do 1300 m n.p.m. Obecna m.in. w Beskidach: Sądeckiem i Niskim oraz w Bieszczadach. Była też znana z Pienin. Rozpoznanie występowania jest niedostateczne; niemal wszystkie dane pochodzą z przypadkowych obserwacji. Status części stanowisk jest niejasny, informacje o nich są powtarzane w kolejnych opracowaniach bez weryfikacji terenowej. Gatunek jest przedmiotem ochrony w 5 obszarach Natura 2000: Bieszczady, Łysa Góra, Ostoja Jaśliska, Ostoja Magurska i Ostoja Popradzka. Siedlisko Gatunek występuje w prześwietlonych, starych drzewostanach bukowych lub mieszanych z większym udziałem buka, w których nie usuwa się wszystkich martwych drzew. Preferuje lasy na glebach wapiennych, na odsłoniętych skałach, w miejscach silnie nasłonecznionych, na stokach o wystawie południowej i zachodniej. Zasiedla też skraje lasu i pojedynczo rosnące drzewa. Zajmuje głównie drzewa obumarłe, zarówno stojące, jak i leżące, drewno ułożone w sągach i grubowymiarowe kłody. Populacja Brak danych dotyczących aktualnej wielkości populacji w Polsce. Obserwacje są z reguły przypadkowe i dotyczą pojedynczych osobników, stwierdzanych głównie w stosach pozyskanego drewna. Jedynie w Ostoi Magurskiej gatunek wydaje się stosunkowo liczny; obserwowany jest rokrocznie na kilkunastu stanowiskach. W tym obszarze, a także w Bieszczadach populacja gatunku wydaje się stabilna. 192

193 cjonerstwo i handel owadami. Nadobnica alpejska została umieszczona w Polskiej czerwonej księdze zwierząt i na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce z kategorią EN (silnie zagrożona wyginięciem), oraz z kategorią CR (krytycznie zagrożona) na karpackiej Czerwonej liście gatunków zagrożonych. Stan ochrony Stan ochrony gatunku w całych Karpatach należy określić jako niezadowalający, przede wszystkim z uwagi na zły stan siedlisk, tj. brak dostatecznej ilości martwego drewna w lasach. Tylko w Ostoi Magurskiej stan ochrony nadobnicy alpejskiej można uznać za właściwy. Program ochrony W ramach ochrony siedlisk gatunku należy zapewnić ciągłość występowania starszych wiekowo klas w drzewostanach, pozostawiać w nich, w nasłonecznionych miejscach, stare drzewa z obumierającymi konarami, z martwicami oraz drzewa martwe. W obszarach obecnego występowania nadobnicy alpejskiej wskazane byłoby zaprzestanie gromadzenia dla celów gospodarczych sągów drewna bukowego w okresie letnim, a w przypadku zaistnienia już takiej sytuacji pozostawienia ich na miejscu aż do całkowitego rozkładu. Bukowy surowiec grubowymiarowy powinien być wywieziony z lasu przed końcem maja, a jego pozyskanie nie powinno mieć miejsca w okresie letnim. Najbardziej wartościowe, odpowiednio duże stanowiska w lasach gospodarczych należałoby objąć ochroną ścisłą lub częściową (bez cięć), w formie rezerwatów Skójka gruboskorupowa Unio crassus Philipsson, 1788 zagrożony wyginięciem małż słodkowodny z rodziny Unionidae Rozmieszczenie Zasięg geograficzny skójki gruboskorupowej w Polsce obejmuje niemal cały kraj, z wyjątkiem wyższych położeń górskich. W polskich Karpatach stanowiska tego małża występują do wysokości 700 m n.p.m. Najwyżej położone stanowisko znajduje się w Jeleśni (dopływie Czarnej Orawy). Najobfitsze i najlepiej zachowane stanowiska skójki znajdują się we wschodniej części Pogórza Karpackiego i Karpat. Populacje spotykane na niektórych odcinkach Sanu można uznać za wzorowo zachowane. Im dalej na zachód, tym częstość występowania skójki jest mniejsza, a jakość stanowisk gorsza. Gatunek jest przedmiotem ochrony w 3 obszarach siedliskowych sieci Natura 2000 w Karpatach: Bieszczady, Jasiołka, Torfowiska Orawsko-Nowotarskie. Siedlisko Skójka gruboskorupowa występuje na dnie dużych potoków, strumieni i rzek charakteryzujących się czystą wodą. Jest gatunkiem wrażliwym na zanieczyszczenia. Preferuje koryto naturalnie ukształtowane przez rzekę, bez oznak regulacji oraz dno o drobniejszej granulacji, piaszczyste lub piaszczysto-żwirowe. Znaleźć ją można tam, gdzie nurt zwalnia, przeważnie blisko brzegu. Rzeki, w których znajdują się stanowiska skójki zalicza się do krainy lipienia i brzany. Istotne dla skójki jest występowanie gatunków ryb, na których przechodzi przeobrażenie jej larwa, czyli klenia, wzdręgi, okonia, strzebli potokowej czy głowacza białopłetwego. Populacja Na obszarze polskich Karpat populacje skójki są zazwyczaj niezbyt liczne i często izolowane, co zwiększa prawdopodobieństwo ich wymarcia. Jest to niepokojące, gdyż karpacka populacja tego gatunku charakteryzuje się pewną odmiennością genetyczną w porównaniu do populacji zamieszkujących rze Skójka gruboskorupowa 193

194 13. Gatunki zwierząt 136. Poczwarówka zwężona ki nizinne. Do tej pory opisano z Karpat kilkanaście rzek i potoków zasiedlonych przez skójki. Liczebność skójki na badanych stanowiskach jest bardzo zróżnicowana, np. w górnym Sanie występują tysiące osobników, natomiast w dopływach Czarnej Orawy znajdowano po kilka, najwyżej kilkanaście osobników. Zagrożenia Najistotniejszym zagrożeniem dla skójki gruboskorupowej jest degradacja i niszczenie siedlisk poprzez regulacje i zabudowę cieków, budowę zbiorników zaporowych i innych budowli przegradzających rzekę. Szkodliwe są także inne działania zmieniające strukturę koryta cieku, takie jak np. pogłębianie czy pobór kruszywa z koryta. Zagrożeniem jest wprowadzanie gatunków ryb, na których larwy skójki nie mogą przejść przeobrażenia, a które wpływają na zmniejszenie liczebności ryb-żywicieli larw skójki. Jako zwierzęta pobierające pokarm przez filtrowanie wody, skójki są bardzo wrażliwe na zmiany chemizmu wód. Zagrożenie dla nich stwarza zarówno odprowadzanie do rzek ścieków zawierających trujące substancje, jak i nieznaczne zmiany składu chemicznego wody wywołane gospodarką rolną. Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie alpejskim można określić jako niewłaściwy, przede wszystkim ze względu na dramatycznie szybkie tempo zanikania odpowiednich dla niego siedlisk na skutek regulacji rzek, budowy zbiorników zaporowych i innych przegród poprzecznych rzek, zmian w składzie gatunkowym ryb, nielegalnego poboru kruszywa z koryta oraz zanieczyszczenia wód. Są też historyczne dane o jego występowaniu na kilku stanowiskach, aktualnie już nieistniejących. Program ochrony Najważniejszym celem ochrony powinna być poprawa jakości siedlisk skójki, dlatego wszelkie prace ingerujące w strukturę koryta cieku zamieszkiwanego przez skójki powinny uwzględniać wymagania tego gatunku. W sytuacji, kiedy nie można odstąpić od działań szkodliwych z punktu widzenia wymagań skójki, należy przenieść zagrożone osobniki w inne miejsce. Należy też egzekwować zakaz poboru kru- szywa z koryt cieków. W związku z tym, że dla istnienia populacji skójki istotny jest skład gatunkowy ryb w rzece, konieczne jest wprowadzenie nadzoru nad zarybieniami i utrzymywanie dogodnych warunków dla rozwoju populacji ryb-żywicieli larw skójki. Należy też przedsięwziąć działania zmierzające w kierunku poprawy jakości wody w zlewni, poprzez budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków. Obok eliminacji źródeł emisji zanieczyszczeń do rzek, istotne jest ograniczenie eutrofizacji wód związanej z gospodarką rolną w zlewni Poczwarówka zwężona Vertigo angustior Jeffreys, 1830 zagrożony wyginięciem, kilkumilimetrowy ślimak, przedstawiciel rodziny poczwarówkowatych Vertiginidae Rozmieszczenie Zasięg geograficzny poczwarówki zwężonej rozciąga się na cały kraj, a w Karpatach nie przekracza wysokości 1000 m n.p.m. W ostatnich latach odkryto wiele stanowisk tego gatunku, w tym ponad 20 w Karpatach. Jednak w dalszym ciągu poznanie jego rozmieszczenia wymaga uzupełnień. W polskich Karpatach gatunek jest przedmiotem ochrony w 6 obszarach siedliskowych sieci Natura 2000: Moczary, Ostoja Jaśliska, Ostoja Magurska, Ostoja Popradzka, Pieniny i Źródliska Wisłoki, gdzie znajdują się obecnie potwierdzone stanowiska. Siedlisko Poczwarówka zwężona preferuje siedliska podmokłe, zasobne w wapń. W górach są to często eutroficzne młaki i podobne biotopy, klasyfikowane jako siedlisko przyrodnicze o kodzie Charakterystyczne dla nich jest zasilanie przez wody podziemne, wysoki poziom wód gruntowych (przy powierzchni gruntu), odczyn ph w przedziale 6,5 8 oraz raczej niska zawartość pierwiastków biogennych (głównie fosforu 194

195 i azotu). Niektóre stanowiska poczwarówki obejmują fragmenty umiarkowanie użytkowanych wilgotnych łąk. Ślimak przebywa w ściółce, w kępach turzyc, latem także u nasady źdźbeł traw i turzyc. Populacja Brak wystarczających danych, które pozwalałyby określić wielkość populacji. Opisane karpackie stanowiska są rozproszone, izolowane i niezbyt liczne, co zwiększa prawdopodobieństwo ich zaniku (w standardowych próbach obejmujących 12 l ściółki i gleby stwierdza się najwyżej kilka osobników, podczas gdy na niektórych stanowiskach poza Karpatami, w takich samych próbach stwierdzano ich kilkadziesiąt). Zagrożenia Poczwarówce zwężonej najbardziej zagraża degradacja siedlisk na skutek zmiany warunków hydrologicznych, a zwłaszcza osuszania i ujmowania wód podziemnych (nadmierny pobór). Zagrożeniem dla siedlisk gatunku jest również eutrofizacja (zanieczyszczenia związkami azotowymi) oraz zmiany sposobu użytkowania gruntów i sukcesja naturalna (zarastanie otwartych siedlisk podrostem drzew). Inne, niekorzystne zjawiska zagrażające lokalnie siedliskom poczwarówki to rozwój zabudowy wiejskiej i rekreacyjnej oraz wydeptywanie. Stan ochrony Gatunek znany jest z Karpat od dawna, jednak na stanowiskach nie osiąga dużych zagęszczeń i obejmują one niewielkie powierzchnie. Optymalne siedliska tego ślimaka są niezwykle rzadkie. Istnieją dane wskazujące na zmniejszanie się w Karpatach powierzchni odpowiednich dla gatunku siedlisk, zarówno na skutek zmiany użytkowania gruntów (m.in. zaprzestania koszenia), jak również w związku z odwodnieniem oraz bezpośrednim zniszczeniem w wyniku prac inwestycyjnych. Mimo to, stan gatunku w Karpatach wydaje się właściwy. W ostatnich latach odkryto nowe stanowiska, a część z nich jest objęta ochroną obszarową. Program ochrony Najlepszym sposobem zachowania gatunku jest ochrona jego biotopów. W zależności od lokalnych uwarunkowań będzie to ochrona bierna albo utrzymanie tradycyjnych metod gospodarowania okresowe (raz na kilka lat) wykaszanie, w razie potrzeby usuwanie podrostu drzew i krzewów z zarastających młak i utrzymanie odpowiedniego poziomu wód gruntowych. W miejscach narażonych na silną presję związaną z rozwojem turystyki i rekreacji konieczne będzie wprowadzenie rozwiązań minimalizujących negatywne oddziaływania, np. odgrodzenie od szlaków turystycznych, dróg i tras narciarskich bądź zmiana ich przebiegu Poczwarówka Geyera Vertigo geyeri Lindholm, 1925 zagrożony ślimak niewielkich rozmiarów (długość muszli 1,6 mm), relikt glacjalny, przedstawiciel rodziny poczwarówkowatych Vertiginidae Rozmieszczenie W Polsce do niedawna gatunek był stwierdzany tylko w stanie subfosylnym. W ostatnich latach odnaleziono 3 stanowiska na Podhalu. Jest przedmiotem ochrony w 2 obszarach siedliskowych sieci Natura 2000 w Karpatach: Polana Biały Potok i Torfowiska Orawsko-Nowotarskie. Siedlisko Poczwarówka Geyera występuje w siedliskach podmokłych, takich jak np. źródliska bogate w związki wapnia. Częsta jest na eutroficznych młakach ze związku Caricetum davallianae. Ponadto, znajdowano ją na młakach, gdzie na podłożu torfowym wytrącają się ziarna węglanów, a roślinność jest zaliczana do zbiorowiska Valeriano simplicifoliae-caricetum flavae. Siedliska z poczwarówką Geyera charakteryzuje zasadowe ph od 6 8, przy czym im wyższe ph, tym gatunek jest liczniejszy. Populacja Trudno oszacować wielkość populacji. Na stanowiskach objętych siecią Natura 2000 w standardowych 137. Poczwarówka Geyera 195

196 138. Siedlisko poczwarówki na Polanie Biały Potok próbach stwierdzano pojedyncze osobniki, co może świadczyć o tym, że gatunek jest tam nieliczny. Zagrożenia Poczwarówce Geyera najbardziej zagrażają zmiany warunków hydrologicznych siedliska, a zwłaszcza osuszanie i ujmowanie wód podziemnych (nadmierny pobór). Zagrożeniem jest też zmiana sposobu użytkowania gruntów i sukcesja naturalna (zarastanie otwartych siedlisk podrostem drzew). Pierwsze odkryte w Polsce stanowisko w rejonie Chochołowa, zostało zniszczone przez zabudowanie terenu. Stan ochrony Stan ochrony gatunku należy określić jako nieznany. Zarówno liczba stanowisk, jak i znalezionych okazów jest niewielka. Istniejące dane nie pozwalają wnioskować o trendach zmian w populacji oraz o powierzchni i jakości siedlisk wykorzystywanych przez gatunek. Stanowiska znajdują się w granicach obszarów Natura 2000, ale podlegają negatywnym oddziaływaniom antropogenicznym. Program ochrony Najskuteczniejszym sposobem ochrony poczwarówki Geyera jest ochrona jej siedlisk. W przypadku tych płatów siedliska, które odznaczają się stabilnymi warunkami, najlepsza byłaby ochrona bierna. Natomiast w miejscach, w których obserwuje się zmniejszenie wilgotności konieczne byłoby wprowadzenie rozwiązań gwarantujących utrzymanie odpowiedniego poziomu wód. Ważne jest też utrzymywanie tradycyjnych metod gospodarowania okresowe (raz na kilka lat) wykaszanie i w razie potrzeby usuwanie podrostu drzew lub krzewów z zarastających młak. 196

197 13.2 Kręgowce (bez ptaków) 1098 Minóg ukraiński Eudontomyzon mariae (Berg, 1931) przedstawiciel bezszczękowców Agnatha, wykazujący się zmiennością wewnątrzgatunkową w obrębie gatunku wyróżniane są trzy podgatunki, z których w Polsce występują dwa: E. mariae mariae oraz E. mariae vladykovi Rozmieszczenie Brak jest szczegółowych danych dotyczących rozmieszczenia minoga ukraińskiego w regionie; prawdopodobnie jego pierwotny zasięg był większy niż obecnie znany. Podawany był w pracach dotyczących ichtiofauny Czarnej Orawy, został także stwierdzony w Strwiążu. Dla ochrony gatunku wskazano 2 obszary Natura 2000: Czarna Orawa i Góry Słonne. Siedlisko Gatunek zasiedla górne biegi podgórskich potoków, charakteryzujące się dość dużym przepływem, spadkiem 1,7 16, o wodzie nasyconej tlenem na poziomie 9 13mg/l. Preferuje miejsca o znacznym udziale fragmentów dna z drobnym osadem detrytusowym. Larwy przed przeobrażeniem przebywają zagrzebane w humusowo-piaszczystych nanosach. Populacja Szacowana wielkość populacji oraz trend jej zmian są nieznane. Zagrożenia Główne zagrożenia to pogorszenie jakości wody związane ze spływami powierzchniowymi z pól uprawnych oraz z nielegalnym odprowadzaniem ścieków bytowych do potoków. Szkodliwe dla gatunku są też modyfikacje koryt, związane z zabudową hydrotechniczną i poborem kruszywa. Istnieje niebezpieczeństwo, że działania te doprowadzą do zmniejszenia różnorodności oraz zanikania mikrosiedlisk odpowiednich dla osobników dorosłych i larw minoga ukraińskiego. Stan ochrony Stan ochrony gatunku w Karpatach jest nieznany. Dane na temat jego rozmieszczenia oraz wielkości populacji są niepełne i wymagają uzupełnienia. Program ochrony Konieczne jest podjęcie prac badawczych nad rozmieszczeniem oraz liczebnością i tendencją populacji gatunku w obszarze Karpat. Dla ochrony gatunku należy zachować możliwie jak najlepszą jakość wody, a także ograniczyć pobór kruszywa z koryt rzecznych i w miarę możliwości eliminować poprzeczne przeszkody migracji Minóg strumieniowy Lampetra planeri (Bloch, 1784) przedstawiciel bezszczękowców Agnatha, najliczniejszy z minogów występujących w Polsce Rozmieszczenie Dane na temat występowania gatunku w rzekach Karpat są fragmentaryczne. Notowany na obszarze Beskidu Śląskiego i Żywieckiego, a także w dorzeczach Raby i górnego Sanu. Był również podawany ze stanowisk na Czarnej Orawie z dopływami, jednak badania prowadzone w latach nie potwier Minóg strumieniowy 197

198 13. Gatunki zwierząt dziły występowania gatunku na tym terenie. Minóg strumieniowy jest przedmiotem ochrony w 5 obszarach Natura 2000: Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Bieszczady, Czarna Orawa, Raba z Mszanką Brzanka Barbus meridionalis petenyi (Karaman, 1924) ryba z rodziny karpiowatych Cyprinidae 140. Brzanka Siedlisko Minóg strumieniowy zasiedla żwirowo-piaszczyste odcinki podgórskich i górskich potoków zaliczanych do krainy pstrąga i lipienia. Tarło odbywa w miejscach z czystą, dobrze natlenioną wodą o szybkim przepływie. Larwy aż do metamorfozy żyją zagrzebane w humusowo-piaszczystych nanosach. Populacja Wielkość populacji w regionie alpejskim jest nieznana. Dane historyczne wskazują, że gatunek był pospolity w regionie i na odpowiadających mu stanowiskach występował licznie. Zagrożenia Największe zagrożenie dla gatunku stanowią przeszkody migracyjne, które powodują fragmentację zasięgu (np. progi przegradzające potoki), a także pogorszenie jakości wody wywołane ściekami oraz spływem powierzchniowym z pól uprawnych. Negatywny wpływ na populację minoga strumieniowego ma też modyfikacja koryt spowodowana pracami hydrotechnicznymi i poborem kruszywa. Działania te mogą doprowadzić do zmniejszenia zróżnicowania mikrosiedlisk oraz utraty miejsc odpowiednich dla rozwoju larw. Stan ochrony Ze względu na niepełne informacje na temat populacji, stan ochrony gatunku w rejonie alpejskim należałoby określić jako nieznany. Program ochrony Działania ochronne powinny skupiać się na poprawie drożności cieków, ograniczeniu prac regulacyjnych likwidujących meandry i zakola oraz zakazie poboru kruszywa. Dodatkowo ważne są działania związane z poprawą jakości wody. Należy też podjąć badania w celu uzyskania danych o aktualnym rozmieszczeniu i stanie populacji gatunku w rejonie Karpat polskich. Rozmieszczenie W Karpatach brzanka występuje w dorzeczu górnej Wisły, w zlewniach rzek: Wisły, Soły, Skawy, Raby, Czarnej Orawy, Dunajca, Wisłoki i Sanu oraz w dorzeczu Dniestru w zlewni Strwiąża. Stan wiedzy o gatunku w części obszarów wymaga uzupełnienia. Brzanka jest przedmiotem ochrony w 11 karpackich obszarach Natura Siedlisko Gatunek zasiedla górne biegi rzek o dość dużym spadku 2 10, żwirowym lub kamienistym dnie, o szerokości m i maksymalnej głębokości >0,5 m. Niekiedy populacje stwierdzane w małych rzekach o powolnym nurcie i piaszczystym dnie są fizjologicznie przystosowane do niższej zawartości tlenu i wyższych temperatur w sezonie letnim. Populacja W 2007 roku liczebność populacji w rzekach regionu alpejskiego w Polsce szacowana była na około osobników. Ocenia się, że od roku 1945 wielkość populacji uległa zmniejszeniu o około 60%. W niektórych karpackich rzekach (np. Wisłoce) brzanka występuje jeszcze licznie. W Wisłoku populacja brzanki uległa zmniejszeniu po powstaniu zbiornika Besko. Zagrożenia Główne zagrożenia dla gatunku to budowa zbiorników zaporowych, tam i progów, które tworzą bariery 198

199 migracyjne i odcinają populacje ryb od położonych niżej odcinków rzek, a także zabudowa i regulacja cieków. Dodatkowe zagrożenie stanowią zarówno punktowe, jak i obszarowe źródła zanieczyszczeń wód. Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie alpejskim należy określić jako zły z uwagi na duży spadek liczebności oraz obserwowane zmniejszenie zasięgu w ciągu ostatnich 60 lat. W związku z przekształceniem siedlisk, istniejącymi barierami migracji i zanieczyszczeniem wód, perspektywy przetrwania ponad połowy znanych populacji są niezadowalające. Program ochrony Celem ochrony powinno być polepszenie jakości siedlisk gatunku, a przynajmniej zachowanie w obecnym stanie najlepszych siedlisk z punktu widzenia wymagań ekologicznych brzanki. Należy podjąć działania zapobiegające tworzeniu kolejnych barier migracyjnych oraz regulacjom cieków wodnych. Działania zmierzające w kierunku poprawy jakości wody powinny skupić się na eliminowaniu punktowych źródeł zanieczyszczeń oraz ograniczaniu spływu zanieczyszczeń z pól, np. za pomocą utrzymywania zarośli wiklinowych wzdłuż brzegów rzek, co zapobiegałoby również zamulaniu tarlisk Boleń Aspius aspius (Linnaeus, 1758) jedyny drapieżny przedstawiciel rodziny karpiowatych Cyprinidae w Polsce Rozmieszczenie W karpackich rzekach boleń występuje marginalnie. Obecność gatunku stwierdzono m.in. w Ostoi Popradzkiej. Siedlisko Typowym siedliskiem bolenia są duże, nizinne rzeki, które w regionie Karpat nie występują. W rzekach przebywa w głównym korycie, często w pobliżu ujść dopływów. Populacja Gatunek jest trudny do odłowienia, z tego względu w rejonie alpejskim nie można precyzyjnie określić liczebności populacji. Szacuje się, że jest to wielkość około kilku tysięcy osobników. Zagrożenia Boleń to gatunek wędrujący w obrębie rzeki (na tarło i na zimowiska), dlatego główne zagrożenia wiążą się z zabudową poprzeczną rzek i regulacjami koryt. Zagrożenie stanowi też zanieczyszczenie rzek ściekami bytowymi i przemysłowymi. Stan ochrony Stan ochrony gatunku należy określić jako nieznany ze względu na brak wiarygodnych danych dotyczących jego siedliska, liczebności populacji oraz jej zmian. Program ochrony Działania ochronne powinny skupić się na zachowaniu dobrej jakości siedlisk bolenia. Należy zapobiegać budowie przeszkód migracyjnych, tj. piętrzeń i tam bez przepławek dla ryb, a także wprowadzić zakaz poboru żwiru z koryt rzecznych i obniżania dna cieków. Należy dążyć do ograniczenia obciążenia wód ściekami i do ogólnej poprawy stanu wód Koza Cobitis taenia (Linnaeus, 1758) ryba z rodziny kozowatych Cobitidae, występująca na terenie prawie całego kraju Rozmieszczenie Obecna wiedza na temat rozmieszczenia kozy w Karpatach wskazuje na wyspowy charakter jej zasięgu, 141. Boleń 199

200 13. Gatunki zwierząt 142. Koza 143. Koza złotawa jednak przypuszcza się, że wynika to z niewystarczającego stanu poznania ichtiofauny rzek regionu. Koza jest wskazana jako przedmiot ochrony w dwóch obszarach Natura 2000: Beskid Żywiecki i Czarna Orawa. Siedlisko Koza jest rybą przydenną, która w chwilach zagrożenia zakopuje się w dnie. Zasiedla rzeki lub słabo zeutrofizowane jeziora, o dnie piaszczystym, mulisto-piaszczystym, z udziałem substratu organicznego. Preferuje rzeki o małym przepływie wody; nie stwierdzano jej nigdy w wodach o prędkości przepływu większej niż 0,3 m/s, ani w rzekach typowo górskich. Warunkiem jej występowania jest obecność w strefie przybrzeżnej roślinności zanurzonej, która jest dla kozy substratem tarłowym. Populacja Nie jest możliwe określenie wielkości populacji kozy. Wynika to głównie z jej skrytego trybu życia. Na podstawie ogólnych informacji dotyczących występowania gatunku, przypuszcza się, że stan populacji jest dobry. Zagrożenia Koza jest jednym z bardziej wrażliwych na pogorszenie jakości wody gatunków ryb. Zagrożeniem są dla niej zanieczyszczenie i przeżyźnienie wód, a także niszczenie siedlisk związane z zabudową hydrotechniczną rzek czy poborem kruszywa. Istotnym zagrożeniem jest również tworzenie przeszkód migracyjnych, łącznie z niskimi progami piętrzącymi wodę. Stan ochrony Stan ochrony gatunku w Karpatach należałoby określić jako nieznany. Program ochrony Działania ochronne powinny być skierowane na poprawę jakości wody poprzez eliminowanie punktowych źródeł zanieczyszczeń. Należy zaniechać ingerencji w koryta rzeczne, w tym poboru kruszywa. Ważne jest też utrzymanie naturalnej roślinności na brzegach cieków Koza złotawa Sabanejewia aurata (Filippi, 1865) niewielka ryba z rodziny kozowatych Cobitidae, często mylona z kozą Cobitis taenia, ze względu na podobny wygląd oraz podobne wymagania siedliskowe Rozmieszczenie Gatunek o skrytym trybie życia i trudny do odłowienia, dlatego jego rozmieszczenie jest słabo poznane. Prawdopodobnie zasięg w regionie jest większy od wykazywanego obecnie (bardzo lokalne występowanie w górnym Dunajcu i Strwiążu). Siedlisko Koza złotawa zasiedla rzeki o piaszczystym, piaszczysto-mulistym lub kamienistym dnie i prędkości przepływu mieszczącej się w granicach od 0,4 0,8 m/s. W chwilach zagrożenia ukrywa się w piasku lub pod kamieniami. W porównaniu z kozą wybiera siedliska bardziej oddalone od brzegu i o większej prędkości przepływu wody. 200

201 Populacja W roku 2007 liczebność populacji w regionie alpejskim szacowano na kilka tysięcy osobników. Populacja występująca w Dunajcu jest regularnie obserwowana i sprawia wrażenie licznej i stabilnej. W Strwiążu badania monitoringowe wykazały, że populacja jest liczna i o dobrej strukturze wiekowej. Zagrożenia Ze względu na swoje wymagania siedliskowe gatunek zasiedla tylko wybrane odcinki cieków. Zniszczenie odpowiednich siedlisk może grozić zanikaniem kozy złotawej na długich odcinkach rzek. Główne zagrożenia to obniżenie jakości wody, regulacje rzek i przerywanie ciągłości cieków, powodujące ograniczenie możliwości kontaktów między populacjami. Stan ochrony Opierając się na danych dotyczących znanych obecnie stanowisk kozy złotawej w regionie można stwierdzić, że zarówno stan ochrony, jak i perspektywy zachowania są dobre. Wciąż jednak stan wiedzy na temat gatunku w regionie alpejskim jest niewystarczający. Program ochrony Działania ochronne powinny zmierzać w kierunku ograniczenia zanieczyszczania cieków ściekami i odpadami komunalnymi. Należy wprowadzić zakaz poboru kruszywa z koryt, pozostawiać w korytach rzecznych rumosz drzewny, utrzymywać naturalną roślinność nadbrzeżną. Dodatkowo powinny być prowadzone regularne badania monitoringowe znanych stanowisk gatunku, w celu wczesnej identyfikacji pojawiających się zagrożeń Głowacz białopłetwy Cottus gobio (Linnaeus, 1758) ryba z rodziny głowaczowatych Cottidae, ze względu na podobne ubarwienie, kształt ciała oraz sposób poruszania często mylona z głowaczem pręgopłetwym Cottus poecilopus i inwazyjnymi gatunkami babek z rodziny Neogobius Rozmieszczenie Głowacz białopłetwy występuje w większości karpackich dopływów Wisły, a także w Czarnej Orawie, reprezentującej dorzecze Dunaju. W okresie notowano trend spadkowy w wielkości zasięgu głowacza białopłetwego. Gatunek wskazany jest jako przedmiot ochrony w 9 obszarach Natura Siedlisko Większość rzek zasiedlanych przez głowacza białopłetwego w regionie ma typowo górski charakter. Gatunek preferuje środkowe biegi górskich i podgórskich rzek o kamienistym i żwirowo-kamienistym dnie i czystej, dobrze natlenionej wodzie. Populacja Istniejące dane nie pozwalają na oszacowanie wielkości populacji. Gatunek wykazuje zauważalny trend spadkowy w części lokalnych populacji. Zagrożenia Podstawowe czynniki zagrożenia związane są z dwoma rodzajami działalności człowieka: odprowadzaniem ścieków i odpadów komunalnych do cieków oraz z zabudową hydrotechniczną koryt i poborem kruszywa. Wzrost ilości wprowadzanych ścieków powoduje podniesienie poziomu żyzności rzek oraz pogorszenie jakości wody. Ma to negatywny wpływ nie tylko na kondycję głowacza białopłetwego, ale też na skład jego pokarmu, ponieważ wzrost eutrofizacji powoduje zmianę składu biocenozy w rzekach. Zabudowa i umacnianie brzegów, regulacja cieków czy modyfikacje dna spowodowane poborem kruszywa mogą powodować zmniejszenie różnorodności mikrosiedlisk, a w wyniku tego, zmniejszenie liczby 144. Głowacz białopłetwy 201

202 13. Gatunki zwierząt 145. Traszka grzebieniasta miejsc odpowiednich do składania ikry czy żerowania Dodatkowo. istotnymi barierami migracyjnymi są niskie progi piętrzące wodę. Stan ochrony Stan ochrony gatunku powinien być określony jako nieznany. Dane na temat jego rozmieszczenia oraz wielkości populacji są niepełne i wymagają uzupełnienia. Program ochrony Należy prowadzić działania mające na celu udrożnienie rzek oraz wprowadzić zakaz budowy piętrzeń i poboru kruszywa. Pożądane są działania mające na celu uporządkowanie gospodarki ściekowej i komunalnej, a także poprawę jakości hydromorfologicznej rzek. Powinno się też objąć gatunek badaniami w celu dokładnego poznania jego rozmieszczenia i wielkości populacji w rejonie alpejskim Traszka grzebieniasta Triturus cristatus (Laurenti, 1768) gatunek płaza ogoniastego z rodziny salamandrowatych Salamandridae. Samiec w okresie rozrodczym ma charakterystyczny, wydatny grzebień godowy Rozmieszczenie W Polsce traszka grzebieniasta występuje głównie na nizinach i pogórzu. W Karpatach ma górną granicę pionowego zasięgu. Najwyżej położone krajowe stanowiska znane są z Bieszczadów (850 m n.p.m.) oraz Babiej Góry (800 m n.p.m.). Większość obserwacji dotyczy położeń niższych, nie przekraczających 500 m n.p.m. Gatunek jest przedmiotem ochrony w 10 obszarach siedliskowych sieci Natura Siedlisko Preferuje zbiorniki nieco głębsze (>0,5 m) i większe (>150 m 2 ) niż pozostałe krajowe gatunki traszek. Występuje w zarastających stawach, sadzawkach, zbiornikach powyrobiskowych i innego typu zbiornikach z wodą stojącą charakteryzujących się dobrze rozwiniętą roślinnością, nasłonecznionych i ze zróżnicowanym, bogatym w kryjówki dnem. Brak ryb w zbiorniku oraz bogata baza pokarmowa wpływa dodatnio na jej obecność na stanowisku. Lądowy okres życia spędza w miejscach wilgotnych, a nawet podmokłych; w lasach liściastych o bujnym podszycie, na terenach gęsto porośniętych roślinnością trawiastą i zaroślami, na łąkach w pobliżu lasów, w cienistych i wilgotnych parkach, na torfowiskach. Populacja Wielkość populacji jest trudna do określenia. W polskiej części Karpat należy do gatunków rzadkich. Regularnie stwierdza się ją w pasie pogórza (choć obserwacje dotyczą z reguły niezbyt licznych populacji). W wyższych partiach gór liczba osobników maleje wraz ze wzrostem wysokości. W odniesieniu do obszarów Natura 2000 najwięcej stanowisk odnotowano w Beskidzie Śląskim, Ostoi Jaśliskiej, Ostoi Popradzkiej i w Ostoi Magurskiej. Brak jednak danych na temat liczebności gatunku na tych obszarach Zagrożenia Główne zagrożenia to zanikanie i niszczenie dogodnych do rozrodu zbiorników wodnych i pogłębiającą się przez to izolację lokalnych populacji, zanieczyszczanie siedlisk wodnych oraz straty powodowane przez ruch kołowy pojazdów. Dodatkowym zagrożeniem jest celowe zarybianie zbiorników. Unoszące się w otwartej toni wodnej osobniki tej największej z europejskich traszek są dla ryb dobrze widoczną i pożądaną zdobyczą. Część populacji karpackiej bytuje na skraju swego zasięgu wysokościowego, tj. w warunkach suboptymalnych i jest w większym stopniu narażona na działanie czynników stresowych, m.in. ekstremalnych czynników atmosferycznych. 202

203 Stan ochrony Biorąc pod uwagę istniejące dane o zmniejszeniu się liczby siedlisk rozrodu płazów w pewnych regionach Karpat, stan ochrony gatunku należy ocenić jako niezadowalający. Program ochrony Należy powstrzymywać działania mające na celu zarybianie istniejących zbiorników wodnych oraz kontrolować stan ich zarośnięcia przez roślinność, zapobiegając tym samym wypłyceniu zbiorników do stopnia uniemożliwiającego rozród traszki grzebieniastej. Przy odtwarzaniu/tworzeniu nowych zbiorników należy uwzględniać parametry odpowiednie dla rozrodu gatunku (m.in. głębokość ok. 1 m) oraz dbać o odpowiednio wysokie zagęszczenie zbiorników na danym terenie (minimum to około 2 zbiorniki na 1 km 2 ) Traszka karpacka Triturus montandoni (Boulenger, 1880) gatunek płaza ogoniastego z rodziny salamandrowatych Salamandridae; najmniejsza krajowa traszka Siedlisko Siedliskiem przystępujących do rozrodu traszek karpackich, jak również siedliskiem rozwoju ich jaj i larw, są płytkie, niewielkie, często nietrwałe zbiorniki wodne, w tym wypełnione wodą koleiny i zagłębienia na drogach gruntowych i szlakach zrywkowych. Siedliskiem rozrodu mogą być też przydrożne rowy, żwirownie, rozlewiska strumieni i młaki. W lądowym okresie życia gatunek związany z lasami mieszanymi bądź iglastymi o wilgotnym podłożu i bogatym podszycie. Traszka karpacka może też pojawiać się na terenach półotwartych i otwartych, jeśli są w pobliżu różne źródła wody oraz odpowiednie kryjówki. Populacja Na całym obszarze swego występowania jest gatunkiem częstym, choć niezbyt licznym (brak konkretnych danych na temat liczebności). Najliczniej notowany w Bieszczadach, gdzie w dogodnych dla siebie siedliskach stanowi aż około 1/3 całego zgrupowania płazów. Zdarza się obserwować nawet kilkadziesiąt osobników na jednym stanowisku. Im dalej na zachód, tym gatunek jest rzadszy, co najprawdopodobniej nie stanowi zagrożenia dla spójności całej karpackiej populacji. Rozmieszczenie Gatunek górski, endemit subkarpacki. Zasięg rozmieszczenia na terenie kraju obejmuje cały łuk Karpat. Główne obszary występowania w rejonie alpejskim to Beskid Niski i Bieszczady. Pionowy zasięg obejmuje zakres wysokości od m n.p.m., najczęściej obserwowany od około 500 do 1200 m n.p.m. Jest przedmiotem ochrony w 17 obszarach siedliskowych sieci Natura Stan ochrony Ogólny stan ochrony gatunku w Karpatach ocenia się jako dobry. Zagrożenia Zagrożenia dla traszki karpackiej wynikają z zanikania miejsc rozrodu na skutek intensyfikacji gospodarki leśnej i rolnej, melioracji, regulacji rzek i potoków. Zagrożeniem jest też tworzenie barier uniemożliwiających migrację traszek: dróg o dużym natężeniu ruchu, obszarów rolniczych bez zadrzewień i zbiorników wodnych. Program ochrony Należy promować ekstensywną gospodarkę leśną i rolniczą, z którymi związane jest tworzenie nowych nietrwałych siedlisk rozrodu i dbać o zachowanie wszystkich większych stanowisk rozrodu, takich jak: starorzecza, glinianki, żwirownie. W razie potrzeby należy tworzyć nowe miejsca rozrodu; powinny to 146. Traszka karpacka 203

204 13. Gatunki zwierząt 147. Kumak górski być zbiorniki niewielkie, płytkie, o nieutwardzonym dnie. W przypadku utwardzania dróg gruntowych i likwidacji znajdujących się na nich potencjalnych miejsc rozrodu płazów należy zadbać o budowę zbiorników kompensacyjnych w najbliższym, możliwym do tego położeniu Kumak górski Bombina variegata (Linnaeus, 1758) gatunek bezogonowego płaza, należący do rodziny ropuszkowatych Discoglossidae, o charakterystycznym ubarwieniu brzusznej strony ciała Rozmieszczenie Zasięg występowania kumaka górskiego na terenie kraju ogranicza się do obszaru Pogórza Karpackiego i Karpat z centrum w Bieszczadach, Beskidzie Niskim i na Pogórzu Przemysko-Dynowskim. Najwyżej położone stanowiska znajdują się na wysokości około m n.p.m (w Tatrach na Hali Kopieniec i Hali Gąsienicowej) oraz 1450 m n.p.m. (na Babiej Górze i w Beskidzie Żywieckim); w paśmie pogórza obserwowany zwykle powyżej 300 m n.p.m. Jest przedmiotem ochrony w 20 obszarach siedliskowych sieci Natura Siedlisko Kumak górski najchętniej zasiedla niewielkie, okresowe zbiorniki wodne, nierzadko całkowicie pozbawione roślinności; o płytkiej i szybko nagrzewającej się wodzie (np. kałuże, wypełnione wodą zagłębienia na drogach gruntowych czy też przydrożne rowy). Równie często występuje w rozlewiskach górskich potoków i otaczających je młakach, nadrzecznych żwirowiskach, starorzeczach i rozmaitych stawkach. Kumak górski większość czasu spędza w wodzie lub jej pobliżu; zimuje jednak zawsze na lądzie w różnego rodzaju kryjówkach ziemnych. Populacja Brak danych dla określenia liczebności gatunku. Stwierdzany na całym obszarze Karpat, które są dla niego obszarem rdzennego i zwartego występowania w Polsce. Częstsze obserwacje kumaka górskiego we wschodniej części Karpat związane są z preferowanym przez niego charakterem terenu: niewysokimi górami o łagodnych zboczach, o dużej mozaikowości siedlisk i umiarkowanej gospodarce ludzkiej. Na styku zasięgów z kumakiem nizinnym Bombina bombina może tworzyć płodne mieszańce. Zagrożenia Lokalnie stwierdzane zanikanie siedlisk jest z jednej strony skutkiem naturalnych procesów (szybkie wysychanie efemerycznych zbiorników, zarastanie roślinnością), a z drugiej jest konsekwencją działalności człowieka: m.in. regulacji rzek i potoków (co uniemożliwia tworzenie się rozlewisk, płycizn, starorzeczy), melioracji, utwardzania lokalnych dróg gruntowych czy zasypywania zbiorników wodnych. Stan ochrony W wielu obszarach Natura 2000 stan gatunku wydaje się dobry, ale dane z niektórych rejonów Karpat wskazują na zanikanie siedlisk. Program ochrony Na terenach, gdzie obserwuje się zanikanie siedlisk rozrodu kumaka górskiego należy stosować zabiegi ochrony czynnej: odtwarzanie/tworzenie niewielkich zbiorników wodnych o łagodnych brzegach, z płyciznami. W przypadku utwardzania dróg gruntowych i likwidacji znajdujących się na nich potencjalnych miejsc rozrodu kumaków, należy zadbać o budowę zbiorników kompensacyjnych w najbliższym, dogodnym do tego położeniu, a prace powinny być prowadzone w okresie nie zakłócającym rozrodu płazów. Należy możliwie ograniczać zabiegi melioracyjne oraz zapobiegać osuszaniu istniejących zbior- 204

205 ników. Potrzebne jest też racjonalne zarządzanie przestrzenią; nie należy przerywać ciągłości między siedliskami w celu zachowania spójności populacji kumaka, dążąc do utrzymania mozaikowego charakteru terenu z bogactwem różnorodnych mikrosiedlisk i kryjówek Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) jeden z najmniejszych krajowych nietoperzy; gatunek silnie zsynantropizowany Rozmieszczenie W polskich Karpatach zasięg gatunku pokrywa się z występowaniem jaskiń krasowych i fliszowych do wysokości około 1100 m n.p.m. Podkowiec mały występuje od Beskidu Śląskiego po Bieszczady, głównie w Beskidzie Wyspowym, Sądeckim i Niskim. W Karpatach wskazany jest jako przedmiot ochrony w 23 obszarach Natura Siedlisko Gatunek występuje w miejscach o stabilnych warunkach mikroklimatycznych, stosunkowo wysokiej temperaturze 5 9 C, powolnym przepływie powietrza i dużej wilgotności (80 100%): w jaskiniach, sztolniach, piwnicach. Kryjówkami kolonii rozrodczych są prawie wyłącznie strychy budynków, z reguły obiektów sakralnych, niekiedy pałaców, szkół i dużych willi o charakterze wypoczynkowym w górskich miejscowościach uzdrowiskowych. Podkowiec mały jest osiadłym gatunkiem. Kolonie rozrodcze oddalone są od miejsc zimowania zaledwie o kilka, kilkanaście kilometrów. Żeruje z reguły na niewielkiej wysokości 1 3 m, głównie w pobliżu częściowo odsłoniętych skał, w roślinności nadbrzeżnej górskich potoków oraz w bukowych lasach porastających zbocza. Populacja Dane o liczebności gatunku pochodzą z kontroli zimowisk i miejsc rozrodu. W Karpatach znanych jest kilkadziesiąt kolonii rozrodczych. W 2007 r. liczebność gatunku w Karpatach i na ich pogórzach szacowano na maksymalnie osobników. W ostatnich 20. latach zaznacza się tendencja wzrostowa liczebności populacji gatunku. Zagrożenia Do największych zagrożeń dla schronień kolonii rozrodczych należą remonty dachów budynków w okresie rozrodu nietoperzy, uszczelnianie wlotów do schronień, wykorzystywanie toksycznych środków konserwacji drewna, instalacja oświetlenia budynków oraz likwidacja liniowych elementów krajobrazu (np. zadrzewień przydrożnych lub nadrzecznych), stanowiących trasy przelotu ze schronienia na żerowiska. Niekorzystny jest też stopniowy zanik budownictwa drewnianego, a tym samym zanik potencjalnych miejsc rozrodu. W okresie zimowania zagrożeniem jest niepokojenie nietoperzy w ich schronieniach. Podkowiec mały jest bardzo wrażliwy na bodźce zewnętrzne: hałas, światło czy zmiany temperatury. Częste wybudzanie prowadzi do śmierci nietoperzy na zimowiskach. Przez ostatnie 20 lat obserwuje się wzrost częstotliwości odwiedzin jaskiń. Zdarza się też ograniczanie nietoperzom dostępu do zimowisk poprzez zamykanie jaskiń i innych podziemi litymi płytami, uniemożliwiającymi swobodny przelot. Gatunek zakwalifikowany w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (2001) do kategorii zagrożenia EN (silnie zagrożony), taki sam status ma na Czerwonej liście gatunków zagrożonych dla Karpat. Stan ochrony Stan ochrony gatunku w Karpatach jest niezadowalający z uwagi na obserwowany spadek liczebności w niektórych schronieniach letnich, a także wzrost presji na środowisko jaskiń. W niektórych obszarach 148. Podkowiec mały 205

206 13. Gatunki zwierząt 149. Nocek orzęsiony Natura 2000 stan gatunku ocenia się jako właściwy, np. w Beskidzie Śląskim czy Ostoi Popradzkiej. Program ochrony W ramach ochrony podkowca małego potrzebne są działania polegające na zabezpieczaniu miejsc wykorzystywanych jako schronienia letnie i zimowe. Remonty budynków ze schronieniami letnimi powinny być wykonywane w okresie jesiennym, z użyciem nietoksycznych dla nietoperzy środków konserwacji drewna, z zapewnieniem i utrzymaniem miejsc swobodnego wlotu i wylotu nietoperzy do obiektu oraz rezygnacją z jego oświetlenia. Należy montować platformy na guano, chroniące strop schronienia. Miejsca schronień zimowych, a szczególnie te narażone na niekontrolowany ruch turystyczny, powinny być zabezpieczane kratami. Ważne jest też zachowywanie lub odtwarzanie ciągów drzew i krzewów pozwalających na bezpieczny przelot od budynków stanowiących schronienia letnie na żerowiska. Wskazane jest utrzymanie obecnego stanu zadrzewienia i zalesienia terenu w promieniu 2 km od kolonii rozrodczej Nocek orzęsiony Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806) nietoperz średniej wielkości z rodziny mroczkowatych Vespertilionidae; termofilny; osiadły lub przemieszczający się na niewielkie odległości Rozmieszczenie Zasięg gatunku w Karpatach odpowiada zasięgowi występowania jaskiń fliszowych i krasowych do wysokości 1100 m n.p.m. Rozmieszczenie jest niedostatecznie poznane, dotyczy to zwłaszcza lokalizacji kolonii rozrodczych. Nocek orzęsiony występuje w Beskidach, w masywie Babiej Góry, w Pieninach oraz w Bieszczadach. Wskazany jako przedmiot ochrony w 9 obszarach Natura Siedlisko Zamieszkuje tereny skaliste, leśne lub typu parkowego, a także tereny odkryte. Poluje na wysokości 1 5 m, zazwyczaj na obrzeżach zakrzewień i żywopłotów, w pobliżu koron drzew i wysokich krzewów lub pomiędzy roślinnością. Ofiary chwyta w locie lub zbiera z powierzchni roślin i ścian budynków. Schronieniami kolonii rozrodczych są najczęściej ciepłe strychy obiektów sakralnych o temperaturze około C, rzadko powyżej. Zimuje w jaskiniach, sztolniach i piwnicach, w których panuje stosunkowo wysoka temperatura około 6 9 C, rzadko poniżej. Najczęściej wisi pojedynczo i swobodnie na stropie lub ścianie. Nocek orzęsiony ma bardzo podobne wymagania ekologiczne jak podkowiec mały. Populacja Wielkość populacji jest nieznana. Nieliczne stwierdzenia z różnych okresów aktywności uniemożliwiają nawet przybliżoną ocenę stanu populacji. Ocena liczebności na zimowiskach jest trudna, ponieważ nocek orzęsiony najczęściej hibernuje ukryty głęboko w szczelinach. Stosunkowo licznie odławiany w okresie rojenia (np. w masywie Babiej Góry). Zagrożenia Największe zagrożenia dla gatunku to ubywanie dogodnych kryjówek na strychach na skutek stopniowego zaniku budownictwa drewnianego oraz remonty strychów w okresie przebywania kolonii w kryjówce, stosowanie toksycznych środków konserwacji drewna, uszczelnianie wlotów na strychy. Zagrożeniem jest też niepokojenie w schronieniach zimowych (hałas, światło i minimalne zmiany temperatury, spowodowane obecnością ludzi w zimowiskach, powodujące częste wybudzanie ze snu), co jest związane m.in. ze wzrostem presji na środowisko jaskiniowe w ostatnich latach, a także niewłaściwe zamykanie jaskiń i innych podziemi, bez możliwości swobodne- 206

207 go przelotu dla nietoperzy, ograniczające im dostęp do zimowisk. Gatunek zakwalifikowany w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (2001) do kategorii zagrożenia EN (silnie zagrożony), a na Czerwonej liście gatunków zagrożonych dla Karpat umieszczony w grupie krytycznie zagrożonych (CR). Uważany jest za jeden z najrzadszych gatunków w Polsce. Stan ochrony Stan ochrony gatunku jest nieznany z uwagi na niewielką liczbę danych i niedostatecznie rozpoznane rozmieszczenie, co dotyczy zwłaszcza kolonii rozrodczych. W niektórych znanych schronieniach letnich (np. Jaworzna, Wierchomla Wielka) stan kolonii nocka orzęsionego wydaje się stabilny. Program ochrony Działania ochronne powinny koncentrować się na utrzymaniu i odtwarzaniu zróżnicowanej, mozaikowej struktury krajobrazu (żywopłoty, pojedyncze drzewa i linie drzew, sady, śródpolne lub śródleśne zbiorniki wodne otoczone drzewami itp.); zapewnieniu spokoju w zimowiskach nietoperzy w okresie od października do kwietnia; ograniczeniu stosowania pestycydów w rolnictwie i w leśnictwie; prowadzeniu remontów strychów w okresie od września do początku kwietnia i stosowanie nietoksycznych dla ssaków środków konserwacji drewna. Miejsca zimowania, rojenia i przebywania kolonii rozrodczych powinny zostać objęte ochroną prawną i zabezpieczone w odpowiedni sposób, przy konsultacji przyrodników i za zgodą właścicieli terenu Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1819) nietoperz średniej wielkości z rodziny mroczkowatych Vespertilionidae; osiadły (nie odbywa dalekich wędrówek) Rozmieszczenie Rozmieszczenie gatunku w Karpatach jest bardzo słabo poznane. Brak stwierdzeń w wielu rejonach Karpat spowodowany jest brakiem badań. Zasięg występowania odpowiada zasięgowi rozmieszczenia lasów liściastych (szczególnie buczyny karpackiej i grądów) i lasów mieszanych oraz zasięgowi lokalizacji jaskiń fliszowych i krasowych do górnej granicy lasów. Nocek Bechsteina wskazany jest jako przedmiot ochrony w 7 obszarach Natura 2000, od Beskidu Śląskiego po Ostoję Jaśliską. Siedlisko W okresie letnim nocek Bechsteina związany jest z lasami liściastymi i mieszanymi. Tworzy kolonie rozrodcze w dziuplach starych drzew. Żeruje najczęściej w lukach drzewostanu, na jego skraju, wzdłuż dróg leśnych i linii oddziałowych. Zimowiska znajdują się w jaskiniach, sztolniach i starych fortyfikacjach. Populacja Określenie wielkości populacji jest niemożliwe z uwagi na skryty tryb życia gatunku oraz brak skutecznych metod oceny liczebności nietoperzy leśnych. Dane z zimowisk w Karpatach są nieliczne, jednak dane z jesiennych odłowów wskazują na stałą obecność tego gatunku (do 8,5% wśród innych gatunków). Stan ochrony Stan ochrony gatunku jest nieznany z uwagi na słabo poznane rozmieszczenie. Pomimo braku bliższych danych o populacji w niektórych obszarach Natura 2000, stan ochrony nocka Bechsteina określany jest jako właściwy z uwagi na regularne obserwacje gatunku oraz dobry stan zimowisk i żerowisk, a także optymistyczne perspektywy utrzymania się tego stanu (siedliska gatunku objęte są ochroną w formie parków narodowych i rezerwatów) Nocek Bechsteina 207

208 13. Gatunki zwierząt 151. Nocek duży Zagrożenia Zagrożeniem jest usuwanie martwych i umierających drzew dziuplastych, co ogranicza liczbę dostępnych schronień dla kolonii rozrodczych. Hibernujące nietoperze narażone są na wybudzanie i płoszenie na skutek niekontrolowanej penetracji kryjówek przez ludzi. Gatunek jest też potencjalnie narażony na wszelkie chemiczne metody zwalczania tzw. szkodników leśnych. Zagrożeniem może być fragmentacja terenów leśnych i izolacja mniejszych populacji w kurczących się ostojach. W Polskiej czerwonej księdze zwierząt (2001) gatunek zakwalifikowany do kategorii zagrożenia NT (bliski zagrożenia), a na karpackiej Czerwonej liście gatunków zagrożonych do kategorii VU (narażony). Program ochrony Ochrona gatunku powinna obejmować działania na rzecz pozostawiania w lasach gospodarczych starych, dziuplastych drzew i unikania chemicznych metod zwalczania tzw. szkodników leśnych. Wskazane byłoby zabezpieczenie ochroną prawną zlokalizowanych kryjówek kolonii rozrodczych wraz z otoczeniem, np. jako użytki ekologiczne. Jaskinie stanowiące zimowiska nocka Bechsteina powinny być zamykane odpowiednimi kratami, w celu ochrony przed niekontrolowaną penetracją Nocek duży Myotis myotis (Borkhausen, 1797) największy gatunek nietoperza z rodziny mroczkowatych Vespertilionidae w Polsce. Wykonuje średniodystansowe wędrówki między miejscami letniego i zimowego pobytu Rozmieszczenie Nocek duży występuje w całych Karpatach. Granicę zasięgu wysokościowego stanowi górna granica lasu. Rozmieszczenie jest niedostatecznie poznane; brak danych z wielu rejonów. Wskazany jest jako przedmiot ochrony w 17 obszarach Natura 2000 w Karpatach, od Beskidu Śląskiego po Bieszczady. Siedlisko Schronieniami kolonii rozrodczych są najczęściej duże strychy budynków, sporadycznie jaskinie lub inne duże podziemia. Wielkość kolonii rozrodczych jest różna, najczęściej od kilkudziesięciu do 200 samic. Nocek duży poluje głównie w lasach, rzadziej na terenach otwartych. Odżywia się drobnymi bezkręgowcami, a podstawą pożywienia są duże chrząszcze z rodziny biegaczowatych, z których wiele gatunków jest nielotnych. Większość ofiar chwytana jest na ziemi, nie w locie. Kryjówkami zimowymi są najczęściej duże obiekty (jaskinie, sztolnie, dawne forty, duże piwnice), sporadycznie obiekty małe (jak studnie czy małe piwnice). Preferuje miejsca ciepłe (+ 3 6 C). W miejscach zimowania nocki przebywają pojedynczo lub gromadnie. Populacja W roku 2007 stan liczebny nocka dużego szacowano na osobników. Dane z różnych obszarów Natura 2000 wskazują na stabilność populacji (dane z zimowisk i okresu rojenia), choć jej wielkość podlega dużym wahaniom. Zagrożenia W przypadku schronień letnich zagrożeniem jest prowadzenie remontów z wykorzystywaniem toksycznych środków konserwacji drewna w okresie maj sierpień oraz likwidowanie otworów wlotowych do schronień. Właściciele budynków mogą też dążyć do usuwania dużych letnich kolonii, produkujących spore ilości zalegających na stropie odchodów (co jest niebezpieczne zwłaszcza dla stropów drewnianych, gdyż może to powodować ich gnicie i osłabienie). Gatunek wrażliwy na stosowanie pestycy- 208

209 dów. W przypadku schronień zimowych zagrożenia wiążą się z ich niszczeniem, penetracją przez ludzi oraz zmianami mikroklimatu, wynikającymi z częstej obecności ludzi czy przebudowy obiektu. W skali Polski gatunek nie jest zagrożony. W Karpatach zaklasyfikowany na Czerwonej liście gatunków zagrożonych do kategorii VU (narażony). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w Karpatach ocenia się jako właściwy. Program ochrony Działania ochronne powinny się skupiać na ochronie zimowisk i letnich schronień kolonii rozrodczych. Zimowiska, w których stwierdzono ponad 100 osobników nocka dużego, powinny być objęte ochroną obszarową (rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne lub pomniki przyrody). Obiekty, w których zimowania nietoperzy nie stwierdzono, ale które w opinii specjalistów mogą być przydatne dla tych zwierząt po dokonaniu prac modernizacyjnych, należy również doprowadzić do stanu odpowiadającego wymaganiom nietoperzy. Prace remontowe na strychach budynków będących schronieniami nietoperzy należy przeprowadzać w okresie jesiennym, utrzymywać drożność wlotów do schronień, nie dopuszczać do oświetlania budynków zajmowanych przez kolonie rozrodcze nocka dużego w okresie wiosenno-letnim. Dla największych kolonii rozrodczych (liczących ponad 200 samic) należy opracować plany ochrony indywidualnie dla każdego stanowiska, obejmujące zminimalizowanie zarówno wpływu kolonii na obiekt, jak i oddziaływania użytkowników na kolonię Mopek Barbastella barbastellus (Schreber, 1774) nietoperz leśny; gatunek stosunkowo osiadły, odbywający tylko krótkie wędrówki do zimowisk Rozmieszczenie W Karpatach zasięg występowania mopka pokrywa się z zasięgiem występowania lasów liściastych i mieszanych. Obecność gatunku wykazywano z Beskidów: Żywieckiego, Sądeckiego i Niskiego, Tatr, Pienin i Gór Słonnych, jednak rzeczywiste rozmieszczenie jest nieznane. Wskazany jako przedmiot ochrony tylko w jednym obszarze Natura 2000: Beskid Śląski. Siedlisko Mopek żeruje w lasach i zadrzewieniach. Pokarm stanowią głównie motyle nocne, w mniejszym stopniu muchówki. Preferowanymi miejscami zimowania są różnego typu podziemia, stosunkowo chłodne, najczęściej o temperaturze powietrza od 0 do +5 C. Toleruje też niską wilgotność powietrza i miejsca przewiewne. W Karpatach znane zimowiska to wyłącznie jaskinie. Letnie schronienia stanowią głównie szczeliny za drewnianymi okiennicami budynków, jak również ściany budynków, dziuple oraz szczeliny za odstającą korą drzew. Populacja Określenie wielkości populacji jest niemożliwe z uwagi na skryty tryb życia gatunku i brak skutecznych metod oceny liczebności nietoperzy leśnych. Na obszarach, gdzie ostatnio prowadzono rozpoznanie jego występowania, np. w Tatrach, gatunek można określić jako rzadki i nieliczny (liczbę mopków zimujących w jaskiniach tatrzańskich szacuje się na osobników). Zagrożenia Z uwagi na brak dobrego rozpoznania występowania mopka w Karpatach można mówić jedynie o potencjalnych zagrożeniach gatunku. Najważniejsze z nich 152. Mopek 209

210 13. Gatunki zwierząt 153. Świstak tatrzański to niszczenie zimowisk (zmiany struktury ścian korytarzy, palenie ognisk w korytarzach lub składowanie w nich trujących odpadów, zasypywanie śmieciami), płoszenie, a czasem nawet zabijanie osobników w czasie hibernacji. Narażone na płoszenie są też nietoperze w koloniach rozrodczych osiedlających się w budynkach. Niekorzystne dla mopka są prace gospodarcze w lasach, polegające na usuwaniu obumierających drzew. Na polskiej Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych umieszczony z kategorią DD (brak danych), a na karpackiej Czerwonej liście gatunków zagrożonych z kategorią VU (narażony). Stan ochrony Stan ochrony gatunku nieznany, przede wszystkim z uwagi na słabo rozpoznane rozmieszczenie i wyjątkowo skryty tryb życia, a co za tym idzie, niewielką liczbę danych. Program ochrony Duże zimowiska mopka powinny być objęte czynną ochroną, polegającą na zamknięciu podziemi kratami lub wyraźnym ograniczeniu penetracji ludzkiej w okresie od listopada do marca. Ochrona schronień mopka w budynkach, np. kolonii rozrodczych występujących za okiennicami, powinna być realizowana w porozumieniu z użytkownikami obiektu. W lasach należy dążyć do ograniczenia lub zaniechania chemicznego zwalczania owadów oraz pozostawiać część obumierających, dziuplastych drzew, zwłaszcza takich z odstającą korą. Można też instalować sztuczne schronienia, np. skrzynki imitujące odstającą korę drzew. Konieczna jest inwentaryzacja gatunku we wszystkich karpackich obszarach Natura 2000 z udziałem lasów. *4003 Świstak tatrzański Marmota marmota latirostris (Kratochvíl, 1961) jeden z największych europejskich gryzoni, hibernujący przez zimę; gatunek wysokogórski Rozmieszczenie Świstak tatrzański występuje tylko w Tatrach, na wysokości m n.p.m.. Jest przedmiotem ochrony na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego i w obszarze Natura 2000 Tatry. Siedlisko Typowym środowiskiem świstaka są tereny pokryte roślinnością zielną w piętrze subalpejskim (kosodrzewina), alpejskim (halnym) i subniwalnym. Powierzchnię siedliska szacuje się na około 1400 ha. Gatunek preferuje otwarte powierzchnie hal. Nachylenie i ekspozycja stoku nie ma istotnego znaczenia. Kluczową rolę odgrywa możliwość kopania nor. Gleba i rumosz w podłożu muszą mieć odpowiednią miąższość i strukturę. Populacja Liczebność populacji utrzymuje się od 1999 r. na poziomie około kolonii (grup rodzinnych). W ostatnim dziesięcioleciu nie notowano większych zmian liczebności populacji gatunku, obserwuje się natomiast zmiany lokalizacji poszczególnych rodzin. Zagrożenia Zagrożeniem jest kłusownictwo. Obecnie brak danych o rozmiarze tego procederu, wiadomo jednak, że wciąż istnieje i powoduje znaczące ograniczenie areału występowania i liczebności świstaka (głównie w Dolinach: Waksmundzkiej, Pańszczycy i Kościeliskiej). Pewnym zagrożeniem jest też narciarstwo poza wytyczonymi trasami oraz penetracja terenu poza wyznaczonymi szlakami, powodujące płoszenie i niepokojenie zwierząt. Do naturalnych zagrożeń należy presja drapieżników, szczególnie: rysia, orła 210

211 przedniego i lisa oraz takie czynniki środowiskowe jak nawalne deszcze i spływy gruzowe. Obserwowany proces zarastania hal przez kosodrzewinę odbywa się jedynie do naturalnej granicy zasięgu występowania świstaka. Gatunek zamieszczony na polskiej Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych oraz w Polskiej czerwonej księdze zwierząt z kategorią EN (silnie zagrożony). Stan ochrony Stan ochrony gatunku jest właściwy. Populacja jest stabilna, a siedlisko ma charakter naturalny i nie podlega negatywnym zmianom; w całości jest objęte ochroną ścisłą w Tatrzańskim Parku Narodowym. Program ochrony Celem ochrony jest utrzymanie aktualnego dobrego stanu populacji i siedliska. Należy stosować dotychczasowe zasady ochrony, ze szczególnym naciskiem na efektywną ochronę przed kłusownikami i ograniczenie atropopresji w rejonie Kasprowego Wierchu. Zalecane są badania dynamiki populacji, zmian zasięgu areału występowania, wpływu czynników środowiskowych na liczebność populacji oraz stopnia antropopresji Bóbr europejski Castor fiber (Linnaeus, 1758) ziemnowodny ssak z rodziny bobrowatych Castoridae; największy europejski i północnoamerykański gryzoń Rozmieszczenie W Karpatach bóbr występuje głównie na pogórzu, w kotlinach śródgórskich oraz w niższych pasmach Karpat (Bieszczady, Beskid Niski). Jest przedmiotem ochrony w 5 obszarach siedliskowych sieci Natura 2000: Bieszczady, Jasiołka, Moczary, Ostoja Jaśliska, Ostoja Magurska. Siedlisko Bóbr europejski związany jest przede wszystkim z dużymi rzekami, zalewami i jeziorami o względnie stałym poziomie wody. Przyjmuje się, że optymalnym środowiskiem są dla niego naturalne, kręte cieki wodne, mające powyżej 10 m szerokości, głębokość 2 4 m, o niewielkim tempie przepływu wody i niewielkim stopniu nachylenia. Chętnie zasiedla też tereny bagienne, torfowiska, obniżenia terenu (szczególnie, gdy ma tam do dyspozycji osikę i wierzbę), ale również strumienie i inne niewielkie cieki umożliwiające mu spiętrzanie wody. W Karpatach jego siedliska mają charakter suboptymalny. Z powodu trudnych warunków środowiska (m.in. długie zimy, gwałtowne spływy wody) unika terenów wysokogórskich, choć zauważa się, że kolejne pokolenia bobrów urodzonych w górach wykształciły pewne adaptacje do takich warunków (zasiedlają mniejsze, możliwe do opanowania cieki; budują serie kilku lub kilkunastu tam odpornych na napór wody itp.). Populacja Bóbr zniknął z terenu Karpat i ich pogórza około XVI wieku. Powrócił dzięki prowadzonej od lat 80. XX wieku reintrodukcji. Obserwacje wskazujące na zdolności adaptacyjne bobra europejskiego do warunków górskich pozwalają wnioskować, że odbudowana populacja bobra może się jeszcze zwiększać. Zagrożenia Istniejąca karpacka populacja bobra nie wydaje się być zagrożona. Lokalnie zagrożenia związane są przede wszystkim z kłusownictwem oraz celowym tępieniem osobników wyrządzających szkody w gospodarce leśnej czy rolnej (m.in. poprzez ich zabijanie, niszczenie tam i żeremi itp.). Z innych negatywnych czynników należy wymienić prace związane z regulacją rzek i potoków, likwidację zadrzewień 154. Bóbr europejski 211

212 13. Gatunki zwierząt w dolinach rzecznych oraz intensyfikację gospodarki leśnej i rybackiej. Bobry bywają też ofiarami wypadków drogowych. Stan ochrony Ogólny stan zachowania gatunku w rejonie alpejskim Karpat ocenia się jako dobry. Program ochrony W związku z rosnącą liczbą konfliktów wynikających głównie ze szkód powodowanych przez bobry, potrzebna jest szeroko zakrojona akcja uświadamiająca społeczeństwu rolę i znaczenie tego gatunku w przyrodzie (gatunek odgrywający dużą rolę w procesie zwiększania małej retencji i różnorodności biologicznej zasiedlanych środowisk). Jednocześnie trzeba dążyć do opracowania metod pozwalających na zapobieganie szkodom wyrządzanym przez bobry bądź na zmniejszanie ich dotkliwości. W przypadku prowadzenia budowlanych robót drogowych pamiętać należy o wykonaniu przepustów umożliwiających bobrom pokonywanie drogowych przeszkód liniowych. *2612 Darniówka tatrzańska Microtus tatricus (Kratochvíl, 1952) niewielki gryzoń o słabo poznanej biologii Rozmieszczenie Endemit karpacki. W polskich Karpatach ma zasięg wyspowy. Występuje w Tatrach, gdzie notuje się go w zakresie wysokości m n.p.m. w masywie Babiej Góry ( m n.p.m.) i w masywie Pilska. Darniówka tatrzańska stanowi przedmiot ochrony w trzech obszarach Natura 2000: Babia Góra, Beskid Żywiecki i Tatry. Siedlisko Gatunek wykorzystuje różne typy środowisk. Podstawowym siedliskiem są wyższe partie borów świerkowych na podłożu z rumoszem skalnym i rozwiniętym podszytem. Preferuje miejsca z bujnym runem i powalonymi pniami drzew. W strefie powyżej górnej granicy lasu (w piętrach kosodrzewiny i hal) wybiera mozaikę terenu otwartego z płatami kosówki i zaroślami oraz rejony wilgotne. Populacja Liczebność i trendy zmian populacji gatunku są nieznane. W samych Tatrach szacuje się ją na osobników, a na Pilsku na 1000 osobników. Gatunek występuje w niskich zagęszczeniach. Zagrożenia Gatunek nie wydaje się zagrożony, zwłaszcza że większość jego populacji znajduje się na terenach chronionych (parki narodowe, rezerwat). Umieszczony na polskiej Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych oraz w Polskiej czerwonej księdze zwierząt z 2001 z kategorią LC (najmniejszej troski) Darniówka tatrzańska Stan ochrony Aktualny stan ochrony gatunku wydaje się właściwy, czemu sprzyja wysoki reżim ochronny obszarów jego występowania. Siedliska darniówki tatrzańskiej są dobrze zachowane i nie przewiduje się zmniejszenia ich powierzchni lub pogorszenia jakości. Brak też bezpośrednich zagrożeń dla populacji ze strony człowieka. Program ochrony Celem ochrony jest utrzymanie aktualnego dobrego stanu gatunku. Należy kontynuować dotychczasowy sposób ochrony, czyli bierną ochronę siedlisk znajdujących się w dwóch parkach narodowych (Tatrzańskim PN i Babiogórskim PN) i w rezerwacie Pilsko. 212

213 *1352 Wilk Canis lupus (Linnaeus, 1758) drapieżnik z rodziny psowatych Canidae Rozmieszczenie Gatunek występuje w całych Karpatach od Bieszczadów po Beskid Śląski i Żywiecki. Jest przedmiotem ochrony w 9 obszarach Natura Siedlisko Wilki zamieszkują najczęściej obszary leśne, o rzadkiej sieci dróg i linii kolejowych oraz niskim zaludnieniu. Populacja Wielkość karpackiej populacji szacowana jest na co najmniej 200 osobników. Gatunek jest objęty corocznym monitoringiem koordynowanym przez Zakład Badania Ssaków PAN w Białowieży. Zagrożenia Głównym zagrożeniem dla wilka, jak i wszystkich dużych drapieżników, jest fragmentacja środowiska, rozwój sieci dróg i autostrad oraz związany z nimi ruch samochodowy, a także nasilające się i mało zwalczane kłusownictwo (zarówno nielegalne odstrzały z broni palnej, jak i wnykarstwo). Gatunek zaklasyfikowany w Polskiej czerwonej księdze zwierząt z 2001 do kategorii NT (bliski zagrożenia). Zamieszczony również na karpackiej Czerwonej liście gatunków zagrożonych ze statusem VU (narażony). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w Karpatach ocenia się na właściwy. Populacja wilka jest co najmniej stabilna, a siedliska dobrze zachowane. Program ochrony Celem ochrony jest utrzymanie aktualnego dobrego stanu populacji wilka i jego siedlisk. Nadal potrzebna jest ochrona ścisła gatunku, z możliwością tworzenia stref ochronnych wokół miejsc rozrodu. Kluczowe jest zachowanie łączności między poszczególnymi obszarami Natura 2000 wyznaczonymi dla ochrony gatunku. Należy chronić szlaki migracji korytarze ekologiczne, a w przypadku budowy lub modernizacji dróg krajowych, ekspresowych i autostrad zadbać o wybudowanie odpowiedniej liczby przejść dla zwierząt. Przy ustalaniu poziomu pozyskania jelenia i sarny w planach łowieckich należy brać pod uwagę udział drapieżnictwa wilka. Niezbędne są też działania zmierzające do minimalizacji konfliktów z hodowlą zwierząt gospodarskich, w tym działania edukacyjne hodowców, wprowadzanie metod ochrony inwentarza przed drapieżnikami (właściwe ogrodzenia elektryczne i metalowe, fladry, psy stróżujące), sprawne szacowanie szkód w inwentarzu i wypłacanie odszkodowań. W wyjątkowych przypadkach można rozważyć zezwolenie na odstrzał drapieżników. *1354 Niedźwiedź brunatny Ursus arctos (Linnaeus, 1758) największy polski drapieżnik, jedyny przedstawiciel rodziny niedźwiedziowatych Ursidae Rozmieszczenie Karpaty są jedynym rejonem występowania gatunku w Polsce. Istnieje pięć stałych ostoi niedźwiedzia brunatnego: Beskid Żywiecki i masyw Babiej Góry, Tatry, Beskid Sądecki i Niski oraz Bieszczady. Wędrujące niedźwiedzie można spotkać także w innych częściach polskich Karpat. Jest przedmiotem ochrony w 7 obszarach Natura Siedlisko Gatunek zasiedla przede wszystkim obszary leśne, ale w granicach jego areału znajdują się też tereny otwarte, w tym agrocenozy. Ważne jest, aby w obrębie ostoi znajdowały się tereny trudno dostępne, zapew Wilk 213

214 157. Niedźwiedź brunatny niające zwierzętom spokój w okresie snu zimowego w gawrach. Miejscami gawrowania w warunkach karpackich są wykroty, wiatrowały, duże dziuple u podstawy drzew w lasach o charakterze zbliżonym do naturalnego oraz jaskinie. Niedźwiedź jest gatunkiem wszystkożernym, o oportunistycznym sposobie zdobywania pokarmu. Skład pokarmu wykazuje zmiany sezonowe: w okresie wiosennym przeważają składniki zwierzęce, zwłaszcza padlina, w kolejnych okresach przeważają składniki roślinne. Żerowiska niedźwiedzia brunatnego powinny obfitować w leśne owoce jagodowe (np. borówka czernica, borówka brusznica, malina), a także wysokokaloryczne owoce buka czy leszczyny, pozwalające zwierzętom na zgromadzenie zapasów tłuszczu na okres snu zimowego. Populacja W polskiej części Karpat liczbę niedźwiedzi szacuje się na około 80 osobników. Najważniejszymi ostojami są Bieszczady i Tatry. Cała karpacka populacja niedźwiedzia brunatnego jest jedną z większych w Europie. Stan ochrony Stan ochrony gatunku w polskich Karpatach jest niezadowalający z uwagi na niepewne perspektywy jego przetrwania i niezadowalający stan siedlisk w niektórych ostojach. Najgorsza sytuacja pod tym względem panuje w Beskidzie Żywieckim (m.in. gęsta sieć dróg i wysoka gęstość zaludnienia). Najlepsze warunki siedliskowe panują w Bieszczadach. Zagrożenia Zagrożeniem są wyłącznie czynniki związane z działalnością człowieka: rozwój terenów zabudowanych i infrastruktury komunikacyjnej, presja na zagospodarowanie coraz większych obszarów w ostojach gatunku, wzrost ruchu turystycznego, penetracja terenów poza szlakami turystycznymi. Prowadzi to 214

215 do coraz większej fragmentacji siedlisk, zakłócania spokoju zwierzętom, ich synantropizacji, a w związku z tym nasilania się konfliktów na linii niedźwiedź człowiek i powoduje, że przyszłość gatunku jest niepewna. Gatunek umieszczony w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (2001) i na Czerwonej liście gatunków zagrożonych dla Karpat z kategorią zagrożenia EN (silnie zagrożony). Program ochrony Celem ochrony jest przede wszystkim trwałe zabezpieczenie bytu niedźwiedzia brunatnego w Polsce. Należy utrzymać ścisłą ochronę gatunkową i chronić jego siedliska. Najlepszym zabezpieczeniem siedlisk gatunku są parki narodowe, ale zajmują one zbyt małą powierzchnię w stosunku do zasiedlanego przez niedźwiedzie areału. Utworzenie obszarów Natura 2000 powinno ograniczyć degradację siedlisk i stworzyć możliwość zabezpieczenia bytowania gatunku w dłuższej perspektywie czasowej. Konieczne jest jednak wypracowanie dalszych zasad postępowania na terenach zasiedlonych przez gatunek w zakresie zagospodarowania przestrzennego, gospodarki leśnej, edukacji lokalnych społeczności w celu minimalizacji antropopresji i konfliktów niedźwiedź człowiek. Ważne jest zapewnienie możliwości swobodnego przemieszczania się niedźwiedzi pomiędzy poszczególnymi ostojami w polskich Karpatach, a także pomiędzy Polską, Słowacją i Ukrainą oraz wypracowanie spójnego dla krajów karpackich systemu ochrony i gospodarowania populacją niedźwiedzia brunatnego. Siedlisko Gatunek związany z ciekami różnego typu oraz zbiornikami wodnymi (m.in. naturalnymi i uregulowanymi rzekami, kanałami melioracyjnymi, jeziorami, stawami hodowlanymi). Chętnie zasiedla czyste i zasobne w ryby śródleśne rzeki. Preferuje wody z brzegami wzniesionymi znacznie ponad ich lustro, dającymi schronienie w krzewach i krzakach. Spotykana również na terenach bagiennych; nie unika terenów zabudowanych. Populacja Wielkość populacji jest trudna do oceny. Jest to gatunek stosunkowo częsty w Karpatach. Zagrożenia Istnienie karpackiej populacji wydry nie jest aktualnie zagrożone. Lokalnie występujące zagrożenia związane są m.in. z kłusownictwem (chwytaniem, truciem, a także odłowem przypadkowym spowodowanym nieumiejętnym określaniem przynależności gatunkowej łapanego zwierzęcia). Czynnikami ograniczającymi liczebność wydry są: niedostatek ryb w rzekach, osuszanie terenów podmokłych oraz ostre i długie zimy, mogące przyczyniać się do znacznej redukcji jej liczebności. Zdarza się też, że wydry giną na drogach. Stan ochrony Wydra uważana była do niedawna za gatunek rzadki i zagrożony. Obecnie jest dość liczny i szeroko rozmieszczony. Do polepszenia stanu populacji gatunku 1355 Wydra Lutra lutra (Linnaeus, 1758) drapieżny ssak z rodziny łasicowatych Mustelidae, przystosowany do ziemnowodnego trybu życia Rozmieszczenie Wydra występuje praktycznie we wszystkich ciekach regionu karpackiego, przy czym najliczniej notowana jest w Bieszczadach. W górskich rzekach i strumieniach można ją spotkać do wysokości około 2300 m n.p.m. Jak wynika z badań, charakteryzuje się silną ekspansją terytorialną. Wskazana jako przedmiot ochrony w 10 obszarach Natura Wydra 215

216 13. Gatunki zwierząt 159. Ryś eurazjatycki przyczyniła się m.in. ochrona bobra i jego siedlisk, co pośrednio stworzyło dogodne warunki również dla bytowania wydry. Aktualnie ogólny stan zachowania gatunku można określić jako właściwy. Program ochrony Aktualnie nie jest konieczne podejmowanie specjalnych działań dla ochrony wydry. Dla utrzymania dobrego stanu gatunku należy zachować naturalny charakter dolin rzecznych. Przy budowie, przebudowie lub konserwacji dróg i mostów należy dbać o bezpieczne przejścia dla wydr, a przy wykonywaniu prac melioracyjnych i oczyszczaniu brzegów zbiorników zawsze brać pod uwagę możliwość istnienia nor z młodymi wydrami Ryś eurazjatycki Lynx lynx (Linnaeus, 1758) największy z europejskich kotowatych Felidae Rozmieszczenie Ryś występuje w Karpatach od Beskidu Żywieckiego po Bieszczady. Wskazany jako przedmiot ochrony w 11 obszarach Natura Siedlisko Rysie zamieszkują duże, zwarte kompleksy leśne, liściaste, mieszane i iglaste; bardzo niechętnie przekraczają duże tereny otwarte. W górach preferują starodrzewia z wychodniami skalnymi lub gęste młodniki. Podstawowym pokarmem są dzikie ssaki kopytne, przede wszystkim sarny, zdarza się również, że polują na jelenie (zwykle młode) czy kozice. Mniejsze zwierzęta (zające, ptaki, gryzonie) tylko uzupełniają dietę, zwłaszcza w okresie letnim. Rysie potrafią przebywać w bliskości człowieka, wsi, pól, dróg, gdyż tam często najłatwiej jest upolować sarny. Wymagają jednak miejsc bardziej odludnych i spokojnych na założenie gniazda i wyprowadzenie młodych. Populacja Populacja karpacka szacowana jest na około osobników i wydaje się stabilna. Jest objęta corocznym monitoringiem koordynowanym przez Zakład Badania Ssaków PAN w Białowieży. Stan ochrony Stan ochrony gatunku ocenia się jako niezadowalający z uwagi zarówno na wielkość populacji, stan siedlisk, jak i perspektywy zachowania. Zagrożenia Najpoważniejszym zagrożeniem bytu rysia w skali całych Karpat jest fragmentacja siedlisk na skutek rozwoju infrastruktury komunikacyjnej, turystycznej, rozwoju terenów zabudowanych, poza parkami narodowymi ograniczanie dostępności bazy pokarmowej poprzez nadmierny odstrzał sarny, a także kłusownictwo i śmiertelność na drogach. Zagrożeniem jest też niepokojenie zwierząt w ostojach, spowodowane dużą presją turystyczną (gęsta sieć szlaków turystycznych, aktywność speleologiczna i wspinaczkowa). Gatunek umieszczony w Polskiej czerwonej księdze zwierząt z 2001 z kategorią NT (bliski zagrożenia), a na Czerwonej liście gatunków zagrożonych dla Karpat z kategorią EN (zagrożony). Program ochrony Należy utrzymać ścisłą ochronę gatunkową i chronić siedliska rysia. Niezbędna jest ochrona integralności i łączności siedlisk oraz ochrona szlaków migracji. Na obszarach występowania gatunku należy utrzymywać, a tam gdzie potrzeba czynnie wprowadzać zróżnicowaną strukturę gatunkową i wiekową lasów, promować obecność gęstego podszytu, wykrotów i drzew leżących. W planach łowieckich dotyczących pozyskania sarny i jelenia trzeba uwzględnić udział drapieżnictwa rysia. 216

217 *2647 Żubr Bison bonasus (Linnaeus, 1758) przeżuwający parzystokopytny, największy współcześnie żyjący ssak Europy Rozmieszczenie W Karpatach żubry żyją tylko w Bieszczadach (linia białowiesko-kaukaska). Obszar występowania gatunku pokrywa się w znacznej części z obszarem Natura 2000 Bieszczady. Siedlisko Gatunek zasiedla tereny leśne z przewagą buczyny karpackiej oraz łąki i polany. Istotna część areału obejmuje tereny porolne, obecnie w znacznym stopniu zalesione sosną lub świerkiem w wyniku planowych nasadzeń lub pochodzącą z samosiewu olchą. W okresie wegetacyjnym żubry zasiedlają blisko ha. Areał zimowy jest mniejszy. Powierzchnia i jakość siedlisk nie jest czynnikiem limitującym dla bieszczadzkiej populacji żubrów, mają one możliwość migracji poza granice kraju (Narodowy Park Połoniny na Słowacji oraz Narodowy Park Użański i Krajobrazowy Park Nadsiański na Ukrainie). Populacja Populacja objęta jest corocznym monitoringiem, prowadzonym przez pracowników Lasów Państwowych. W roku 2009 stwierdzono 306 osobników. Bieszczadzka populacja żubra jest podzielona na dwie izolowane przestrzennie subpopulacje. Kojarzenie w obrębie poszczególnych stad prowadzi do coraz większego spokrewnienia osobników. Aktualnie stan zdrowotny żubrów jest dobry. W bieszczadzkiej populacji występują fluktuacje liczebności w przedziałach około pięcioletnich. Ogólnie, populacja wykazuje tendencję wzrostową. Zagrożenia Najważniejsze zagrożenia dla żubra związane są z małą liczebnością populacji, izolacją stad oraz niewielką liczbą założycieli. Skutkiem kojarzeń w pokrewieństwie jest utrata zmienności genetycznej, co może powodować obniżenie odporności na choroby, zwłaszcza pochodzące od zwierząt gospodarskich. Zagrożeniem jest też kłusownictwo, zwłaszcza wzdłuż granicy polsko-ukraińskiej oraz okresowe przepłaszanie i niepokojenie żubrów przez zbieraczy runa leśnego i poroży oraz na skutek niekontrolowanego ruchu rekreacyjnych pojazdów terenowych na leśnych drogach zrywkowych. Gatunek umieszczony w Polskiej czerwonej księdze zwierząt i na Czerwonej liście gatunków zagrożonych dla Karpat w kategorii EN (silnie zagrożony). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w Karpatach jest niezadowalający, z uwagi na niewłaściwy stan populacji: niską liczebność i wysoki stopień spokrewnienia. Program ochrony Celem ochrony żubra jest osiągnięcie stabilnej demograficznie populacji o możliwe dużym zróżnicowaniu puli genowej. Sugeruje się zwiększenie liczebności żubrów do około 400 osobników przy stopniowym uzupełnianiu puli genetycznej poprzez introdukcję osobników z innych stad. Konieczne jest przy tym stworzenie warunków do migracji osobników pomiędzy subpopulacją wschodnią i zachodnią (wyznaczenie wydzieleń, które będą stanowić korytarze migracyjne), a także ze stadami po słowackiej i ukraińskiej stronie granicy. Pożądane byłoby wyłączenie z powszechnego dostępu części lasu stanowiących ostoję żubrów w okresach zwiększonej aktywności rozrodczej. W ramach stałego monitoringu gatunku przy współpracy z Regionalną Dyrekcją Lasów Państwowych w Krośnie i SGGW w Warszawie realizowany jest program poprawy struktury genetycznej bieszczadzkiej populacji żubrów Żubr 217

218 13. Gatunki zwierząt 161. Kozica tatrzańska *4006 Kozica tatrzańska Rupicapra rupicapra tatrica (Blahout, 1971) przeżuwający parzystokopytny, przystosowany do życia w warunkach górskich Rozmieszczenie W Karpatach polskich kozica występuje wyłącznie na terenie Tatr. Pionowy zasięg występowania mieści się w zakresie od 1350 m n.p.m. do blisko 2500 m n.p.m. Gatunek jest przedmiotem ochrony w obszarze Natura 2000 Tatry. Siedlisko Środowiskiem życia kozicy tatrzańskiej jest cały obszar ponad górną granicą lasu (piętra subalpejskie, alpejskie i turniowe). Kozica unika lasu, poza okresem zimy. Jej siedlisko ma w zasadzie charakter pierwotny i nie podlega negatywnym zmianom. Populacja Liczebność populacji kozicy określana jest corocznie jesienią na całym obszarze występowania gatunku w Tatrach po obu stronach granicy polsko-słowackiej. Dodatkowo prowadzone są liczenia wiosenne w celu określania przyrostu populacji. Aktualnie liczebność populacji w całych Tatrach wynosi około 700 osobników i od kilku lat utrzymuje się na podobnym poziomie. W Tatrach polskich liczba kozic nigdy nie była duża; w latach wynosiła od 69 do 108 osobników. Zagrożenia Do naturalnych zagrożeń kozicy należy presja drapieżników oraz takie czynniki środowiskowe jak: lawiny śnieżne, gwałtowne spadki temperatury i opady śniegu zwłaszcza w okresie rodzenia młodych. Dużym zagrożeniem ze strony człowieka jest ciągle istniejące kłusownictwo. Zagrożenia związane są też z silną presją turystyki masowej i kwalifikowanej na środowisko Tatr (turystyka piesza, narciarstwo zjazdowe, skituryzm, taternictwo, speleologia, lotniarstwo). Oddziaływanie turystyki i penetracja terenów poza szlakami powoduje m.in. zmiany w zachowaniu kozicy i ogranicza areał jej występowania. Niekorzystny wpływ wywiera też użytkowanie hałaśliwych urządzeń, jak np.: ratraki uprawiające trasy narciarskie, helikoptery, skutery śnieżne. W Polskiej czerwonej księdze zwierząt i na polskiej Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych gatunek sklasyfikowany jako krytycznie zagrożony (CR). Stan ochrony Stan ochrony kozicy tatrzańskiej można aktualnie określić jako właściwy. Wyniki monitoringu wskazują na ustabilizowanie się wielkości populacji, przyrost naturalny jest właściwy, siedlisko stabilne, a perspektywy zachowania gatunku dobre, ponieważ cały obszar jego występowania podlega ochronie ścisłej w Tatrzańskim Parku Narodowym. Program ochrony Należy stosować dotychczasowe zasady ochrony, ze szczególnym naciskiem na efektywną ochronę przed kłusownikami. Pożądane jest wprowadzenie zmian związanych z udostępnieniem terenu dla celów turystyki w granicach areału kozicy. Konieczne jest współdziałanie parków narodowych (polskiego i słowackiego) w celu opracowania i wdrożenia programu ochrony całej populacji kozicy tatrzańskiej. 218

219 13.3 Ptaki A104 Bonasa bonasia jarząbek Zagrożenia Aktualnie nie zidentyfikowano istotnych zagrożeń dla występowania gatunku na terenie Karpat. Potencjalne zagrożenie mogą stanowić gruntowne zmiany w charakterze gospodarki leśnej. Gatunek wykazuje znaczące fluktuacje liczebności na całym obszarze swojego występowania. Program ochrony Celem ochrony powinno być utrzymanie aktualnego, właściwego stanu populacji i siedliska gatunku na terenie Karpat. Rozmieszczenie Występuje w całych Karpatach do górnej granicy lasu. Wykazywany jako przedmiot ochrony w 10 obszarach Natura Siedlisko Zamieszkuje drzewostany o gęstym i urozmaiconym podszycie, preferuje lasy z dużym udziałem osiki i brzozy. W borach wybiera fragmenty z udziałem krzewów liściastych. Populacja Szacuje się, że populacja występująca na Podkarpaciu i w polskiej części Karpat nie przekracza osobników. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Babia Góra (30 60 par), Beskid Niski ( par), Beskid Żywiecki ( par), Bieszczady ( par), Gorce ( par), Góry Słonne ( par), Pasmo Policy (5 15 par), Pieniny (10 50 par), Tatry ( osobników), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (10 15 par). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako właściwy FV. A409 Tetrao tetrix cietrzew Rozmieszczenie W Karpatach cietrzew występuje w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, w Tatrach, na Babiej Górze i w Gorcach. Wykazywany jest jako przedmiot ochrony w 4 obszarach Natura Siedlisko W Polsce cietrzewie zasiedlają najczęściej kompleksy leśne zlokalizowane na terenach podmokłych, sąsiadujące z powierzchniami otwartymi lub półotwartymi: łąkami, uprawami leśnymi, bagnami i haliznami. W najwyższych zagęszczeniach bytują na rozległych obszarach podmokłych łąk z zadrzewieniami wierzbowymi, brzozowymi i olchowymi oraz na torfowiskach wysokich. W górach zasiedlają przede wszystkim lasy reglowe przerywane haliznami, torfowiskami, a także strefę powyżej górnej granicy lasu Jarząbek 163. Cietrzew 219

220 13. Gatunki zwierząt 164. Głuszec Populacja Aktualnie populację cietrzewia w Karpatach można oszacować samców, najliczniej występuje na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Babia Góra (11 15 samców), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie ( samców), Tatry (25 30 samców), Gorce (1 5 samców). Stan ochrony Stan ochrony gatunku należy ocenić jako niezadowalający U1 z powodu izolacji i niewielkiej liczebności populacji oraz pogarszającego się stanu siedlisk. Zagrożenia Głównym zagrożeniem dla gatunku są postępujące zmiany siedliskowe, związane przede wszystkim z nadmiernym odwadnianiem terenu, zarastaniem obszarów tokowiskowych i zaprzestaniem użytkowania siedlisk łąkowych. Szkodliwa dla gatunku również jest nadmierna penetracja obszarów tokowiskowych w okresie toków. Potencjalne zagrożenie mogą stanowić również farmy wiatrowe lokalizowane w sąsiedztwie obszarów występowania gatunku. Program ochrony Należy podjąć działania mające na celu polepszenie stanu siedlisk gatunku poprzez poprawę warunków wilgotnościowych, zachowanie powierzchni otwartych i półotwartych w lasach, zaprzestanie zalesiania nieużytków, zapobieganie skutkom spontanicznej sukcesji drzew i krzewów na tokowiskach, przeciwdziałanie upraszczaniu struktury siedlisk. Wskazane jest także kontrolowanie, a na terenach gdzie jest to niezbędne, ograniczenie antropopresji. Osiągnięciu tego celu może służyć: wprowadzenie patroli straży łowieckiej i leśnej na głównych tokowiskach w okresie toków, okresowe zamykanie szlaków turystycznych i dróg w sąsiedztwie tokowisk, opóźnienie terminu rozpoczęcia użytkowania obszarów łąkowych stanowiących miejsca wychowu młodych. W obwodach łowieckich, w których występują cietrzewie oraz w obszarach sąsiadujących z nimi, należy bezwzględnie zaprzestać wprowadzania do łowiska bażantów z hodowli. A108 Tetrao urogallus głuszec Rozmieszczenie Na terenie Karpatach głuszce występują w Beskidzie Żywieckim, w Gorcach, w Paśmie Policy, w Tatrach i na Torfowiskach Orawsko-Nowotarskich. Gatunek wykazywany jako przedmiot ochrony w 5 obszarach Natura Siedlisko Głuszec zamieszkuje rozległe, zwarte kompleksy starszych borów i lasów mieszanych. W górach preferuje bory świerkowe z udziałem jodły, o dobrze rozwiniętym, urozmaiconym podszycie i runie. Populacja Karpacka populacja głuszca oceniana jest na osobników. Niezbyt liczne populacje zasiedlają Babią Górę, Beskid Sądecki, Beskid Śląski, Beskid Wyspowy, Beskid Żywiecki, Gorce, Pasmo Policy, Tatry i Kotlinę Orawsko-Nowotarską. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 głuszec występuje w następujących liczebnościach: Beskid Żywiecki (20 60 samców), Gorce (10 20 osobników), Pasmo Policy (5 12 samców), Tatry (30 35 samców), Torfowiskach Orawsko-Nowotarskie (2 3 samców). Stan ochrony Stan ochrony gatunku należy ocenić jako zły U2 z powodu izolacji i niewielkiej liczebności lokalnych populacji oraz pogarszającego się stanu siedlisk. 220

221 Zagrożenia Spadek liczebności głuszca spowodowany jest przede wszystkim degradacją siedlisk, wywołaną głównie nadmierną eksploatacją lasów oraz ich osuszaniem. Istotny wpływ na liczebność gatunku może mieć także nadmierna penetracja ostoi gatunku przez ludzi, w tym także kłusownictwo. Program ochrony Działania ochronne powinny obejmować polepszenie stanu siedlisk gatunku poprzez ograniczenie gospodarki leśnej oraz poprawę warunków wilgotnościowych, objęcie ochroną ścisłą odpowiednio rozległych obszarów wokół głównych tokowisk, kontrolowanie i ograniczenie penetracji przez ludzi obszarów leśnych stanowiących główne miejsca bytowania, zwłaszcza w okresie toków. A030 Ciconia nigra bocian czarny Populacja Zasiedlającą Karpaty populację bociana czarnego należy oszacować na par. W karpackich obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Babia Góra (1 2 pary), Beskid Niski (35 40 par), Beskid Żywiecki (8 10 par), Bieszczady (30 40 par), Gorce (1 2 pary), Góry Słonne (30 35 par), Pieniny (3 pary), Tatry (1 2 pary), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (3 5 par). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako właściwy FV. Zagrożenia Aktualnie nie zidentyfikowano istotnych zagrożeń dla występowania gatunku na terenie Karpat. Potencjalne zagrożenie mogą stanowić regulacje rzek i potoków, w tym wycinka zarośli nadbrzeżnych, co może prowadzić do zmniejszenia bazy pokarmowej, a także nadmierne osuszanie terenów podmokłych. Program ochrony Działania ochronne powinny obejmować utrzymanie aktualnego stanu siedlisk gatunku, ograniczenie prac związanych z przebudową koryt rzek i potoków oraz zaprzestanie osuszania głównych obszarów żerowiskowych. Rozmieszczenie Występuje na terenie całych Karpat, nigdzie jednak jego liczebność nie jest zbyt wysoka. Gatunek wykazywany jako przedmiot ochrony w 9 obszarach Natura Siedlisko Zasiedla starsze lasy liściaste i mieszane w pobliżu rzek, potoków, bagien i podmokłych łąk. Gniazduje także w borach, pod warunkiem występowania w sąsiedztwie odpowiednio rozległych obszarów żerowiskowych. A089 Aquila pomarina orlik krzykliwy Rozmieszczenie Występuje na terenie całych Karpat, zdecydowanie liczniej w ich wschodniej części. Gatunek wykazywany jako przedmiot ochrony w 7 obszarach Natura Siedlisko Orlik krzykliwy najchętniej zasiedla lasy liściaste i mieszane sąsiadujące z wilgotnymi terenami otwartymi, łąkami, pastwiskami, nieużytkami. W górach chętnie gniazduje w borach jodłowych. Populacja Występującą w Karpatach populację można ocenić na ok. 350 par. Najliczniej gniazduje w Beskidzie Ni Bocian czarny 221

222 13. Gatunki zwierząt 166. Orlik krzykliwy 167. Orzeł przedni skim. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Beskid Niski ( par), Beskid Żywiecki (3 pary), Bieszczady (70 80 par), Gorce (3 5 par), Góry Słonne (40 45 par), Pieniny (2 pary), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (3 4 par). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako właściwy FV. Zagrożenia Aktualnie brak zidentyfikowanych istotnych zagrożeń dla gatunku na terenie Karpat. Potencjalnym zagrożeniem może stać się zaniechanie użytkowania łąk i pastwisk i związane z tym zmiany siedliskowe, zalesianie terenów otwartych, a także niewłaściwa gospodarka leśna w sąsiedztwie zajętych gniazd. Program ochrony Działania ochronne powinny koncentrować się na utrzymaniu odpowiedniej wielkości i jakości obszarów żerowiskowych, poprzez utrzymanie tradycyjnego sposobu użytkowania łąk i pastwisk oraz ochronie miejsc gniazdowania, poprzez tworzenie stref ochrony całorocznej i okresowej obejmujących zidentyfikowane gniazda. A091 Aquila chrysaetos orzeł przedni Rozmieszczenie Na terenie Karpat gniazdowanie orła przedniego stwierdzono w Beskidzie Niskim, Beskidzie Sądeckim, Beskidzie Wyspowym, Beskidzie Żywieckim, Bieszczadach, Gorcach, Górach Słonnych, Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, Pieninach, Pogórzu Spisko- Gubałowskim i w Tatrach. Siedlisko Orzeł przedni gniazduje zwykle w starych drzewostanach jodłowych i jodłowo-bukowych, w miejscach ustronnych, często w pobliżu rozległych terenów otwartych. W Tatrach zajmuje również półki skalne. Populacja Występującą w Karpatach populację można ocenić na par. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Beskid Niski (6 8 par), Beskid Żywiecki (2 3 pary), Bieszczady (7 8 par), Gorce (1 2 pary), Góry Słonne (7 par), Pieniny (1 para), Tatry (1 2 pary). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako właściwy FV. Zagrożenia Aktualnie zagrożenie dla orła przedniego w Karpatach stanowi kłusownictwo, wykładanie zatrutej 222

223 padliny dla lisów i wilków, nowopowstająca, rozproszona zabudowa w postaci domków letniskowych i domów mieszkalnych, lokalizowanych w oddaleniu od już istniejącej, zwartej zabudowy, wycinka starych drzewostanów jodłowych oraz prace leśne w sezonie lęgowym w pobliżu miejsc rozrodu. Potencjalnym zagrożeniem może stać się zaniechanie użytkowania łąk i pastwisk oraz związane z tym zmiany siedliskowe, a także zalesianie terenów otwartych. Program ochrony Działania ochronne powinny zmierzać do wyeliminowania kłusownictwa oraz zatruwania ptaków, uregulowaniu gospodarki przestrzennej, utrzymaniu odpowiedniej wielkości i jakości obszarów żerowiskowych, poprzez utrzymanie tradycyjnego użytkowania łąk i pastwisk ochronie miejsc gniazdowania, poprzez tworzenie stref ochrony całorocznej i okresowej, obejmujących zidentyfikowane gniazda. A103 Falco peregrinus sokół wędrowny Rozmieszczenie Na terenie Karpat gniazdowanie sokoła wędrownego stwierdzono w Pieninach i Tatrach. Siedlisko Zasiedla rozległe starodrzewy, często w pobliżu wód, w górach urwiste skały. Ostatnio coraz częściej gniazduje w miastach. Populacja Występująca w Karpatach populacja jest szacowana na 3 4 pary. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Pieniny (2 pary), Tatry (1 para). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako właściwy FV. Zagrożenia Udokumentowano stratę lęgu sokoła w wyniku drapieżnictwa puchacza i kuny. Jest prawdopodobne, że puchacz i kruk mogą stanowić konkurencję w zajmowaniu miejsc dogodnych do gniazdowania. Sokół wędrowny, jako ptak używany do polowań, od wieków cieszy się zainteresowaniem człowieka, z tego też względu istnieje ryzyko nielegalnego wybierania z gniazd jaj lub piskląt. Program ochrony Działania ochronne powinny koncentrować się na ochronie miejsc gniazdowania, należy wprowadzać ochronę strefową wokół znanych gniazd. A122 Crex crex derkacz Rozmieszczenie Derkacz występuje na terenie całych Karpat, najczęściej na łąkach, dochodząc do wysokości 1200 m n.p.m., choć preferuje tereny położenia niżej. Najliczniejsze występowanie zanotowano w Beskidzie Niskim, Bieszczadach i Górach Słonnych. Siedlisko Zamieszkuje tereny otwarte i półotwarte, szczególnie wilgotne, ekstensywnie użytkowane, zwłaszcza w dolinach rzecznych, na obrzeżach bagien, wrzosowisk, oczek wodnych itp. Rzadziej spotykany na intensywnie użytkowanych łąkach, pastwiskach oraz w uprawach zbóż i rzepaku Sokół wędrowny 223

224 13. Gatunki zwierząt 169. Derkacz 170. Puchacz Populacja Karpacką populację trudno ocenić, na obszarach Natura 2000 występuje w liczebnościach: Beskid Niski ( samców), Beskid Żywiecki ( samców), Bieszczady ( samców), Gorce (25 40 samców), Góry Słonne ( samców), Pieniny (>20 samców), Tatry (10 15 samców), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie ( samców). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako właściwy FV. Zagrożenia Największe zagrożenie dla występowania gatunku stanowią zmiany w sposobie użytkowania łąk i pastwisk. Zaprzestanie gospodarowania na łąkach i pastwiskach powoduje niekorzystne zmiany siedliskowe, jednocześnie intensyfikacja rolniczego użytkowania łąk powoduje ubożenie siedliska, często także nadmierne osuszanie, co bardzo niekorzystnie wpływa na stan ochrony gatunku. Program ochrony Działania ochronne powinny koncentrować się na utrzymaniu lub przywróceniu tradycyjnej gospodarki rolnej, z uwzględnieniem wymagań ochrony gatunku, tj. opóźnienie terminów koszenia oraz właściwy sposób prowadzenia zabiegów agrotechnicznych. A215 Bubo bubo puchacz Rozmieszczenie Występuje w całych Karpatach, nigdzie jednak nie jest gatunkiem licznym. Siedlisko Preferuje siedliska o bogatej i zróżnicowanej strukturze sąsiadujące z terenami otwartymi. W górach są to zwykle prześwietlone starodrzewy iglaste i liściaste położone na stromych stokach, z wystającymi skałami. Populacja Występującą w Karpatach populację można ocenić na ok. 40 par. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Babia Góra (0 1 para), Beskid Niski (2 3 pary), Beskid Żywiecki (2 4 pary), Bieszczady (10 20 par), Gorce (4 8 par), Góry Słonne (10 20 par), Pieniny (4 6 par), Tatry (5 6 par), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (1 2 pary). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako właściwy FV. Zagrożenia Poważne niebezpieczeństwo dla puchacza stanowią napowietrzne linie energetyczne oraz niezabezpieczone słupy elektryczne średniego napięcia i trans- 224

225 formatory. Miejsca lęgów są czasami dewastowane w związku z niewłaściwie prowadzoną gospodarką leśną. W przypadku tego gatunku istnieje także realne zagrożenie kłusownictwem. Program ochrony Działania ochronne powinny koncentrować się na utrzymaniu odpowiedniej wielkości i jakości obszarów żerowiskowych, poprzez utrzymanie tradycyjnego użytkowania łąk i pastwisk oraz ochronie miejsc gniazdowania, poprzez tworzenie stref ochrony całorocznej i okresowej obejmujących zidentyfikowane gniazda oraz wyeliminowanie kłusownictwa. A217 Glaucidium passerinum sóweczka par), Gorce (25 45 par), Góry Słonne (25 30 par), Pasmo Policy (3 5 par), Pieniny (3 5 par), Tatry (20 30 par), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (0 1 para). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako właściwy FV. Zagrożenia Zagrożenie dla występowania sóweczki może stanowić niewłaściwie prowadzona gospodarka leśna, nie uwzględniająca wymogów ochrony gatunku. Program ochrony Działania ochronne powinny koncentrować się na utrzymaniu odpowiedniej wielkości i jakości płatów siedlisk stanowiących siedlisko gatunku. W uzasadnionych przypadkach należy rozważyć ochronę strefową znanych gniazd. Rozmieszczenie Występuje w całych Karpatach. Siedlisko Występuje najczęściej w lasach iglastych, szczególnie w borach świerkowo-jodłowych. Rzadziej zasiedla bory sosnowe, a nawet grądy, ale z domieszką świerka. Istotnym elementem w siedlisku występowania jest obecność w drzewostanie bujnego podrostu. Populacja Karpacką populację trudno ocenić, na obszarach Natura 2000 występuje w liczebnościach: Babia Góra (4 7 par), Beskid Niski (12 18 par), Beskid Żywiecki (2 4 pary), Bieszczady (20 30 A220 Strix uralensis puszczyk uralski Rozmieszczenie Występuje w całych Karpatach, zdecydowanie liczniej w części wschodniej. Siedlisko Występuje w wysokopiennych, prześwietlonych drzewostanach iglastych i mieszanych o słabo rozwiniętym podszycie Sóweczka 172. Puszczyk uralski 225

226 13. Gatunki zwierząt 173. Włochatka Populacja Brak kompleksowych badań powoduje, że wielkość populacji trudno ocenić. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Babia Góra (3 5 par), Beskid Niski ( par), Beskid Żywiecki (8 12 par), Bieszczady ( par), Gorce (20 40 par), Góry Słonne ( par), Pasmo Policy (2 3 pary), Pieniny (2 3 pary), Tatry (2 5 par). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako właściwy FV. Zagrożenia Zagrożenie dla występowania puszczyka uralskiego może stanowić niewłaściwie prowadzona gospodarka leśne, nie uwzględniająca wymogów ochrony gatunku. Niekorzystne dla gatunku jest usuwanie z terenów leśnych obumierających i martwych drzew liściastych, leżących i stojących, dotyczy to w szczególności drzew starych, o dużej pierśnicy. Istotne zagrożenie może stanowić także upraszczanie gatunkowej, wiekowej i przestrzennej struktury lasu. Program ochrony Działania ochronne powinny koncentrować się na utrzymaniu odpowiedniej wielkości i jakości płatów siedlisk stanowiących siedlisko gatunku. A223 Aegolius funereus włochatka Rozmieszczenie Występuje w całych Karpatach. Siedlisko Zasiedla bory i lasy mieszane z udziałem świerka i jodły. W litych świerczynach istotna jest dla niej obecność choćby niewielkich płatów buczyn lub nawet pojedynczych buków. W niektórych rejonach, np. w Bieszczadach, buczyny z dużym udziałem drzew iglastych są przez włochatkę preferowane. Chętnie wybiera siedliska zróżnicowane obejmujące rozległe tereny otwarte: zręby, wiatrołomy, doliny rzek i potoków, bagna, uprawy leśne, a nawet drągowiny i młodniki, które często wykorzystuje jako dzienne schronienia. Unika terenów zasiedlonych przez większe gatunki sów. Populacja Brak kompleksowych badań powoduje, że wielkość populacji trudno ocenić. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Babia Góra (8 13 par), Beskid Niski (10 12 par), Beskid Żywiecki (6 20 par), Bieszczady (20 30 par), Gorce (15 30 par), Góry Słonne (25 35 par), Pasmo Policy (5 8 par), Pieniny (2 4 pary), Tatry (25 50 par), Torfowiska Orawsko-Nowotarskie (3 5 par). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako właściwy FV. Zagrożenia Zagrożenie dla występowania włochatki może stanowić niewłaściwie prowadzona gospodarka leśna, nie uwzględniająca wymogów ochrony gatunku, w tym usuwanie z terenów leśnych obumierających i martwych drzew, dotyczy to w szczególności drzew starych, o dużej pierśnicy. Program ochrony Działania ochronne powinny koncentrować się na utrzymaniu odpowiedniej wielkości i jakości płatów siedlisk stanowiących siedlisko gatunku. 226

227 A239 Dendrocopos leucotos dzięcioł białogrzbiety Program ochrony Działania ochronne powinny koncentrować się na utrzymaniu odpowiedniej wielkości i jakości płatów siedlisk stanowiących siedlisko gatunku, poprzez pozostawianie na terenach zasiedlonych przez gatunek odpowiedniej ilości i jakości zamierających oraz martwych drzew liściastych. Rozmieszczenie Występuje w całych Karpatach, liczniejszy w części wschodniej. Siedlisko W Karpatach występuje najczęściej w buczynach i mieszanych borach dolnoreglowych do wysokości 1050 m n.p.m. Populacja Brak kompleksowych badań powoduje, że wielkość populacji trudno ocenić. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Babia Góra (8 16 par), Beskid Niski ( par), Beskid Żywiecki (60 65 par), Bieszczady ( par), Gorce (20 30 par), Góry Słonne ( par), Pieniny (5 10 par), Tatry (5 10 par). Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako niezadowalający U1. Zagrożenia Największe zagrożenie dla ochrony gatunku stanowi usuwanie z terenów leśnych obumierających i martwych drzew liściastych, zarówno leżących, jak i stojących, w szczególności starych drzew o dużej pierśnicy. A241 Picoides tridactylus dzięcioł trójpalczasty Rozmieszczenie Występuje w całych Karpatach, wszędzie jest nieliczny. Siedlisko Zamieszkuje stare bory i lasy mieszane, jak również wilgotne lasy liściaste, jeśli tylko zawierają domieszkę starych świerków. W Karpatach gniazduje przede wszystkim w borach świerkowych i jodłowych oraz lasach mieszanych z domieszką świerków i jodeł. Populacja Brak kompleksowych badań powoduje, że wielkość populacji trudno ocenić. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Babia Góra (13 21 par), Beskid Niski (30 40 par), Beskid Żywiecki (78 80 par), Bieszczady (10 15 par), Gorce (10 15 par), Góry Słonne (5 10 par), Pasmo Policy (11 12 par), Pieniny (7 10 par), Tatry (35 50 par) Dzięcioł białogrzbiety 175. Dzięcioł trójpalczasty 227

228 13. Gatunki zwierząt Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako niezadowalający U1. Zagrożenia Największe zagrożenie dla ochrony gatunku stanowi usuwanie z terenów leśnych obumierających i martwych świerków i jodeł, zarówno leżących, jak i stojących, w szczególności starych drzew o dużej pierśnicy. Program ochrony Działania ochronne powinny koncentrować się na utrzymaniu odpowiedniej wielkości i jakości płatów siedlisk stanowiących siedlisko gatunku, poprzez pozostawianie na terenach zasiedlonych przez gatunek odpowiedniej ilości i jakości zamierających oraz martwych świerków i jodeł. Zagrożenia Główne zagrożenie stanowi utrata siedlisk w wyniku nadmiernej eksploatacji starszych drzewostanów liściastych, ograniczania powierzchni starodrzewu, eliminacji obumierających drzew i usuwania z lasu martwych drzew gatunków liściastych. Program ochrony Działania ochronne powinny koncentrować się na utrzymaniu odpowiedniej wielkości i jakości płatów siedlisk stanowiących siedlisko gatunku, poprzez pozostawianie na terenach zasiedlonych przez gatunek odpowiedniej ilości i jakości zamierających oraz martwych drzew liściastych, zwłaszcza drzew starszych, dziuplastych. A320 Ficedula parva muchołówka mała Rozmieszczenie Muchołówka mała występuje dość regularnie, ale zwykle nielicznie w całych Karpatach. Siedlisko Występuje w starszych, zwykle ponad letnich lasach liściastych i mieszanych. Najchętniej zasiedla drzewostany z dużym udziałem buka lub grabu. Wymaga siedlisk obfitujących w próchniejące drzewa. Populacja Brak kompleksowych badań powoduje, że wielkość populacji trudno ocenić. W położonych na terenie Karpat obszarach Natura 2000 występuje w następujących liczebnościach: Babia Góra (4 6 par), Beskid Niski ( par), Beskid Żywiecki (7 50 par), Bieszczady ( par), Gorce ( par), Góry Słonne ( par), Pieniny (5 20 par), Tatry (>5 par) Widok na Tatry z Antałówki Stan ochrony Stan ochrony gatunku w regionie biogeograficznym alpejskim należy ocenić jako właściwy FV. 228

229

230 Ryc. 13. Obszary Natura 2000 w Karpatach. 230

231 231