OPRACOWANIE DOKUMENTU

Transkrypt

1

2 WYDAWCA Muzeum Puszczy Drawskiej i Noteckiej im. F. Grasia w Drezdenku plac Wolności Drezdenko OPRACOWANIE DOKUMENTU Dr hab. Ewa Syska - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu OPRACOWANIE GRAFICZNE Michał Głębocki REPRODUKCJE Reprodukcja dokumentu ze zbiorów Centralnego Archiwum Zakonu Krzyżackiego w Wiedniu, sygn Na okładce wykorzystano reprodukcję pieczęci wiszącej przy dokumencie margrabiego brandenburskiego Waldemara z 8 kwietnia 1317r. Dokument ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gorzowie, Akta miasta Gorzowa, Pergaminy, sygn NAKŁAD 250 egz. ROK WYDANIA 2017 ISBN DRUK IMPRESJA Studio Reklamy Krzysztof Chełmiński Rąpin 61, Drezdenko Kolejny zeszyt muzealny, o niewielkiej objętości, ale niezwykle istotnej treści, poświęcony jest tylko jednemu dokumentowi. Jest to jednak dokument podstawowy dla historii Drezdenka. Wobec braku aktu lokacyjnego miasta, dokument margrabiego brandenburskiego Waldemara z 2 lutego 1317 roku, jest aktem, od którego przyjęło się liczyć wiek Drezdenka, ponieważ to właśnie w nim określono je po raz pierwszy, jako miasto. Dotychczas jego treść znano tylko z odpisów. Przypadająca w tym roku siedemsetna rocznica jego wystawienia stała się okazją do sporządzenia, w oparciu o oryginał, opracowania naukowego, które zamieszczamy w niniejszym zeszycie.

3 Dokument margrabiego brandenburskiego Waldemara z 2 lutego 1317 r. Ewa Syska 2 lutego 1317 r. Liebenwalde Waldemar, margrabia brandenburski i łużycki nadaje w lenno rycerzom Henrykowi i Burchardowi von der Osten oraz ich braciom i spadkobiercom gród i miasto Drezdenko (hus und de stat tu Dreysen). Oryginał: Deutschordenszentralarchiv Wien, Urk. 2. Februar Pergamin o wymiarach 323 x mm, niem. Na odwrocie regest (XV w.) Drosnaw castri/ Prima e(t) Woldemari Marchio(n)is/ Brandenburgch s(upe)r colla(tion)e cast(ri)/ e(t) bono(rum) Drosnaw Pieczęć: pasek pergaminowy po pieczęci Odpisy: 1) Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin (dalej cyt.: GStA PK), XX. HA, Ordensfolianten, nr 67, k v ( Großes Grenzbuch A, pocz. XV w.); 2) GStA PK, XX. HA, Ordensbriefarchiv, nr 140, k. 1 (XV w.); 3) GStA PK, XX. HA, Ordensbriefarchiv, nr 140, k. 2 (XV w.); 4) GStA PK, XX. HA, Ordensbriefarchiv, nr 140, k. 3 (XV w.); 5) Brandenburgisches Landeshauptarchiv Potsdam, Pr. Br. Rep. 16 E, Kleine Erwerbungen, nr 1001, k , nr 399 (Dickmann Sammlung, XVIII w.); 6) Brandenburgisches Landeshauptarchiv Potsdam, Pr. Br. Rep. 16, Nachlass Oelrichs, nr 19, k. 272v-273 (XVIII w.) Transumpty: 1) biskupa pomezańskiego Jana Reimanna z 5 maja 1412 r. oryg. GStA PK, XX. HA, Pergamenturkunden, Schiebl. 46, nr 10 (instrument notarialny); 2) wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego, Paula von Rußdorfa z 20 stycznia 1428 r., oryg. GStA PK, XX. HA, Pergamenturkunden, Schiebl. 46, nr 5 (instrument notarialny) Wydania: 1) L. R. Werner, Gesammelte Nachrichten zur Ergänzung der preußisch-märkischen und polnischen Geschichte, Bd. 1, Küstrin 1755, s , nr 8 (na podst. odp. 1); 2) Codex diplomaticus Brandenburgensis, hg. P. W. Gercken, Bd. 5, Salzwedel 1775, s , nr 157 (na podst. wyd. 1); 3) Codex diplomaticus Brandenburgensis (dalej cyt.: CDB), hg. A. F. Riedel, Hauptteil I, Bd. 18, Berlin 1859, s , nr 1 (na podst. transumptu nr 2); 4) Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 2, Poznań 1878, s , nr 990 (na podst. wyd. 3); 5) Geschichte des Geschlechts v. d. Osten. Urkundenbuch, hg. O. Grotefend, Bd. 1, Leipzig 1914, s. 94, nr 320 (na podst. transumptu nr 2) Regesty: 1) Regesta Historiae Neomarchicae. Die Urkunden zur Geschichte der Neumark und des Landes Sternberg, hg. K. Kletke, Märkische Forschungen 10, 1867, s. 84; 2) E. G. Pettenegg, Die Urkunden des Deutsch-Ordens-Centralarchives zu Wien, Bd. 1, Prag-Leipzig 1887, s. 371, nr 1417 (z błędną datą: 2 lutego 1370 r.); 3) Codex diplomaticus Alvenslebianus. Urkunden-Sammlung zur Geschichte des Geschlechts von Alvensleben und seiner Besitzungen, Bd. 1, Magdeburg 1879, s , nr 388; 4) Regesten der Markgrafen von Brandenburg aus Askanischem Hause, hg. H. Krabbo, G. Winter, Leipzig-Berlin , nr 2526; 5) Regesta Historico-Diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum , hg. E. Joachim, W. Hubatsch, Pars I-II, Göttingen 1948, Pars I, vol. 1, nr 140 (na podst. odp. 2-4); 6) Regesta Historico-Diplomatica, Pars II, nr 1728 (na podst. transumptu nr 1); 7) Regesta Historico-Diplomatica, Pars II, nr 2275 (na podst. transumptu nr 2, z datą 21 stycznia 1428 r.); 8) Die Urkudnen des Deutschordens-Zentralarchiv in Wien. Regesten. Tlbd. 2, Februar 1313-November 1418, nach dem Manuskript von Marian Tumler, hg. U. Arnold, Marburg 2007, s. 435, nr

4 4 Dokument margrabiego brandenburskiego Waldemara z 2 lutego 1317 r. strona recto

5 5 Dokument margrabiego brandenburskiego Waldemara z 2 lutego 1317 r. strona verso

6 Tekst dokumentu Wie Woldemer von der gnade Godes marcgreve tu B(ra)nd(enburg) unde tu Lusitz, bekennen unde betughen in desseme breve, dat wi/ den erbarn ridde(r)n Hinric un(d) Borcharde van der Ost(en) un(d) eren brude(r)n un(d) eren ersnamen unde erer kinder ersnamen hebben ghe/leghen dat hus un(d) de stat tu Dreysen eweliken to eme rechten lene to be sictende mit den molen, de dar sint unde noch buwen/ mach mit aldeme dat dar tu behort mit tollen water, tol unde lant tol, mit alleme rechte, mit allem make, mit aller nuth/, mit aller vrucht, de to deme vorbenomeden huse horen. Vortmer late wi em de heide un(d) de dorpe, de to der poleneschen/ syde licht, mit alden seen, mit alden vliten, mit alden scheiden, also wi se vorhebben ghehat. Vort mer late wi desen vor/benomeden un(d) eren ersnamen de heyde, de to der dudeschen syde licht, de dar heiten de Berghe to Dreisen, mit allen seen/, mit allen vleiten, mit allen wesen 1, mit allen holten, mit allen bruken, mit aller nuth, mit aller vrucht to ewechliken/ tiden vrie to be sictende. Dit gut dat late wie em mit so daner scheide von Goczim wende to Carow, van Carow/ wente an dat vlit to der Czuchen, van der Czuchen de heide up wente ande Drawe, de Drawe nyder wente ande Netze unde de/ Netze went an Godzim. Vortmer late wi dessen vorproken ridde(r)n un(d) eren erven dit vorbenante gut mit alleme rechte/, mit den hogesten un(d) sydesten, mit bede unde mit allerhande bede, mit deneste un(d) mit waghendeneste, mit kerclenen, mit aller/hande nutht un(d) mit aller vriheit, also wi dat ghe hat hebben, to eme rechten lene to be sictende eweliken, also hir vorbe/screven is. Vor dit vorbenumede gut geven us desse riddere un(d) ere brud(er)e mit willen twedusent marc brandenborgesche(n) sylverrs. Desser liu(n)ge unde desser dink sint tuch greve Gu(n)ter van Keve(r)nb(er)g, Conrad van Rede(r)n, Bertolt Schenke, Fry/deric van Alvensleve, Ebelle van Widdechow use voghet unde Heni(n)g Botel use riddere. Updat desse liu(n)ghe gantz unde/ stede blive, so geve wi dessen brif ghe segelet mit unseme ingheseghelle. Dat is ghe schen tu Levenwolde, na der bort Godes/ dusent iar unde drehundert iar, indeme seventeiden iare, in deme hilghendaghe to lichtmissen unser loven vrouwen. 6 Tłumaczenie My Waldemar z bożej łaski margrabia brandenburski i łużycki, czynimy i oświadczamy mocą tego pisma, że nadaliśmy w lenno na wieczne czasy szlachetnym rycerzom Henrykowi i Burchardowi von der Osten oraz ich zacnym braciom i spadkobiercom, gród i miasto Drezdenko wraz z istniejącymi i mającymi powstać młynami oraz ze wszstkimi przynależnościami takimi, jak opłata żeglugowa, cło i cło krajowe, jak też wszelkimi prawami, czynnościami, korzyściami i pożytkami należącymi do tego grodu. Ponadto nadajemy im puszczę i wsie leżące po polskiej stronie wraz ze wszystkimi jeziorami i rzekami, w granicach posiadanych przez nas do tej pory. Poza tym nadajemy wspomnianym [rycerzom] oraz ich zacnym [braciom i spadkobiercom], jako alodium na wieczne czasy puszczę leżącą po niemieckiej stronie zwaną Berghe to Driesen 2 wraz ze wszystkimi jeziorami, rzekami, łąkami, lasami, mostami, użytecznościami i dochodami. Granice niniejszego obszaru rozciągają się, od Gościmia do Starego Kurowa, od Starego Kurowa aż do rzeki Sucha, od rzeki Sucha przez puszczę do rzeki Drawy, następnie Drawą w dół do Noteci i stamtąd z powrotem do Gościmia. Ponadto nadajemy mocą niniejszego dokumentu w lenno na wieczne czasy wspomnianym rycerzom i ich spadkobiercom wymienione dobra wraz ze wszystkimi prawami, sądem wyższym i niższym, wszelką bedą, służebnościami, powozem, prawem patronatu, wszelkimi użytecznościami i wolnościami, tak, jak to sami do tej pory posiadaliśmy. Za niniejsze dobra wspomniani rycerze oraz ich bracia przekazują nam dwa tysiące grzywien brandenburskich srebra. Przy tym nadaniu byli obecni hrabia Gunter z Kevernburg, Konrad von Redern, Bertold Schenk, Fryderyk von Alvensleben, nasz wójt Ebel z Widuchowej oraz Henning Beutel, nasi rycerze. Dla ochrony tego nadania, opieczętowaliśmy niniejsze pismo naszą pieczęcią. Działo się w Liebenwalde, roku Pańskiego tysiąc trzysta siedemnastego, w dzień Ofiarowania Pańskiego.

7 KOMENTARZ Dokument margrabiego brandenburskiego Waldemara z 2 lutego 1317 r., zanim trafił do Centralnego Archiwum Zakonu Krzyżackiego we Wiedniu, gdzie obecnie się znajduje, przeszedł niesamowicie interesujące koleje losu. Jego odbiorcami byli rycerze Henryk i Burchard von der Osten, zatem to oni otrzymali go wraz z nadaniem w 1317 r. Po niespełna stu latach, 7 września 1408 r., prawnuk Burcharda, Ulryk von der Osten sprzedał Zakonowi Krzyżackiemu zamek i miasto Drezdenko i przekazał nowemu właścicielowi wszelkie tytuły prawne do tej posiadłości, w tym i wspomniany dokument z 1317 r. Tym sposobem najstarsze dokumenty dotyczące Drezdenka i okolic znalazły się w archiwum Zakonu Krzyżackiego w Malborku, gdzie były przechowywane do 1457 r., po czym zostały przewiezione do Królewca, gdzie spoczywały aż do sekularyzacji Prus w 1525 r. 3 Dokument dla Henryka i Burcharda von der Osten był na tyle istotny dla nowych właścicieli, że już w 1412 r. poprosili o jego transumowanie biskupa pomezańskiego Jana Reimanna (zob. transumpt nr 1). W latach dwudziestych i trzydziestych XV w. Zakon Krzyżacki dość sprawnie posłużył się dokumentami dla Ostenów w sporach o przebieg granicy nowomarchijskopolskiej, wykonując na tę okoliczność specjalne odpisy (zob. odpisy nr 2-4), które wysłannicy zabierali ze sobą na posiedzenia komisji granicznych. W lipcu 1424 r. zakonni urzędnicy oświadczyli podczas jednego z takich spotkań, że posiadają m.in. eine briff Woldemari eynes margraffen von der vorlehnung des hufs und der gut Drissen, czyli dokument margrabiego Waldemara z 2 lutego 1317 r. 4 W 1428 r. wielki mistrz krzyżacki Paul von Rußdorf ponownie transumował najstarsze nadanie dla Ostenów (zob. transumpt nr 2), stąd też wiadomo, że przy dokumencie na pasku pergaminowym wisiała jeszcze okrągła pieczęć margrabiego Waldemara, wyciśnięta w zielonym wosku, w misce z wosku naturalnego. W polu znajdował się orzeł na tarczy, a w otoku napis: Wodemar dei gracia margravius brandeburgensis 5. Obecnie dokument nie posiada pieczęci, pozostał po niej jedynie pergaminowy pasek. W latach dwudziestych XVI w. centralne archiwum Zakonu Krzyżackiego przeniesiono z Królewca do zamku Mergentheim w Wirtembergii 6, a wraz z nim dwa najstarsze dokumenty dla Ostenów dotyczące Drezdenka, tj. z 2 lutego 1317 r. i 21 stycznia 1330 r. 7 W Mergentheim krzyżackie archiwalia pozostawały do 1830 r., po czym zostały przewiezione do nowo utworzonego Centralnego Archiwum Zakonu Krzyżackiego we Wiedniu. Natomiast pozostałe dokumenty dla Ostenów z lat , które nie zostały wywiezione z Królewca po sekularyzacji Prus, pozostawały tam aż do II wojny światowej, by drogą przez Państwową Składnicę Archiwalną w Getyndze (Staatliches Archivlager Göttingen) trafić do Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz w Berlinie, gdzie obecnie się znajdują 8. Dotychczasowe edycje tego dokumentu bazowały na piętnastowiecznym odpisie z kancelarii krzyżackiej (odp. nr 1) i transumpcie wielkiego mistrza krzyżackiego Paula von Rußdorfa z 1428 r. Niniejsze wydanie jako pierwsze zostało opracowane na podstawie oryginału. 1 W wydaniu nr 3 podano błędny zapis: mit allen vleiten, molen, mit allen holten. 2 W wolnym tłumaczeniu Wzgórza przy Drezdenku, prawdopodobnie chodzi tu o wzniesienia w okolicach wsi Radowo (niem. Schöneberg), zob. Regesten der Markgrafen von Brandenburg aus Askanischem Hause, nr E. Syska, Źródła do dziejów Nowej Marchii z okresu panowania Askańczyków i Wittelsbachów (do 1373 r.), Studia Źródłoznawcze 43, 2005, s. 76, tab. IV. M. Biskup, Centralne Archiwum Zakonu Krzyżackiego w Wiedniu, Przegląd Historyczny 55, 1964, z. 1, s E. Syska, Źródła, s Oryg. GStA PK, XX. HA, Ordensbierfarchiv, nr 4321 (1 VII 1424 r.). Por. K. Neitmann, Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen , Köln-Wien 1986, s Wyd. nr 3: Sigillum vero dicte litere appensum rotundum de cera communi glauci coloris, ab extra ab intra vero habens ceram apparentem coloris viridis, tendentem tamen ad ingredinem. In ciuius sigillo medio clipeus et in medio clipei aquila magna alis extensis stare videbatur. Litere vero circumferenciales, que legi poterant, dictiones sequentes figurabant: Wodemar dei gracia margravius brandeburgensis. Może tutaj chodzić o domniemaną pieczęć sekretną margrabiego Waldemara, zob. Regesten der Markgrafen von Brandenburg aus Askanischem Hause, nr 2645 i M. Biskup, Centralne Archiwum, s Oryg.: Deutschordens Zentralarchiv Wien, Urk. 21. Januar 1330, wyd. CDB A 18, s. 284, nr 2. 8 Chodzi tutaj w sumie o siedem dokumentów, z których sześć zachowało się w oryginale, zaś jeden w kopii: oryg. GStA PK, XX. HA, Schiebl. 41, nr 15 wyd. Geschichte des Geschlechts v. d. Osten, Bd. 1, nr 441 (30 IV 1333 r.); oryg. GStA PK, XX. HA PU, Schiebl. 41, nr 16 wyd. Urkundenbuch zur Geschichte des schlossgesessenen Geschlechtes der Grafen und Herren von Wedel, hg. H. F. P. von Wedel, Bd. 3, Teil 1, Leipzig 1889, nr 61 (11 XI 1350 r.); kop. GStA PK, HA XX, OBA, nr 341 wyd. Geschichte des Geschlechts v. d. Osten, Bd. 1, nr 821 (16 XII 1368); oryg. GStA PK, XX. HA PU, Schiebl. 46, nr 6 wyd. CDB A 18, s. 312, nr 56 (31 VIII 1382 r.); oryg. GStA PK, XX. HA PU, Schiebl. 46, nr 13 wyd. CDB A 18, s. 317n, nr 62 (24 VI 1405 r.); oryg. GStA PK, XX. HA PU, Schiebl. 46, nr 12 wyd. CDB A 18, s. 318, nr 63 (23 IX 1405 r.); oryg. GStA PK, XX. HA PU, Schiebl. 46, nr 15 wyd. CDB A 18, s. 327, nr 72 (17 VII 1407 r.). Por. M. Biskup, Centralne Archiwum, s. 78. Do osobnej grupy należałoby zaliczyć należące niegdyś do Ostenów dokumenty dotyczące wsi Ogardy i Mościce, które również trafiły do archiwum Zakonu Krzyżackiego, zob. też: E. Syska, Źródła, s. 76, przyp Nieliczne dokumenty dotyczące Drezdenka i rodziny von der Osten w ramach archiwum odbiorcy znalazły się w Archiwum Koronnym, obecnie są przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, zob. Dok. perg. sygn (22 VII 1365), wyd. Geschichte des Geschlechts v. d. Osten, Bd. 1, nr 807; tamże, Dok. perg. sygn (25 VII 1372), wyd. Geschichte des Geschlechts v. d. Osten, Bd. 1, nr 844. Jeden z nich po pierwszym rozbiorze Polski został zabrany z Archiwum Koronnego do Berlina, zob. oryg. GStA PK, VII. HA Urkunden, Märkische Ortschaften Driesen, nr 1 (25 V 1402), wyd. Geschichte des Geschlechts v. d. Osten, Bd. 2, T. 1 ( ), bearb. O. Grotefend, Stettin 1923, nr 968, por. Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen im. 15. Jahrhundert, Bd. 1 ( ), hg. E. Weise, 2. Aufl., Marburg 1970, s. 22, 45. 7

8