Rukiew drobnolistna Nastur um microphyllum (Boenn.) Rchb. nowe stanowiska w okolicach Krakowa

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (4): , Rukiew drobnolistna Nastur um microphyllum (Boenn.) Rchb. nowe stanowiska w okolicach Krakowa New stands of one-row yellow cress Nastur um microphyllum (Boenn.) Rchb. in the surroundings of Kraków JERZY KRUK, RENATA SZYMAŃSKA Zakład Fizjologii i Biochemii Roślin, Wydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii, Uniwersytet Jagielloński Kraków, ul. Gronostajowa 7 jerzy.kruk@uj.edu.pl Słowa kluczowe: Rukiew drobnolistna, Nasturtium microphyllum, Brassicaceae, rozmieszczenie, rośliny chronione. Rukiew drobnolistna Nasturtium microphyllum (Boenn.) Rchb. jest jednym z rzadszych gatunków flory Polski. Ostatnio była podawana tylko z czterech stanowisk: dwóch w dolinie Odry (okolice Bielinka i Chlewic), z Wielkopolski oraz z Mydlnik pod Krakowem. Gatunek ten został umieszczony w Czerwonej Księdze Roślin jako narażony na wyginięcie (VU) i jest również objęty ochroną ścisłą. W latach 2007 i 2008 odkryto liczne stanowiska rukwi drobnolistnej w okolicach Krakowa, głównie na zachód i północny-zachód od miasta. Omawiany gatunek występuje przede wszystkim wzdłuż rowów odwadniających wpadających do Rudawy, jak również sporadycznie na brzegu stawów rybnych i przy źródlisku w Mydlnikach. Największe zagrożenia dla gatunku może stanowić zanieczyszczenie wody, procesy sukcesji, likwidacja rowów melioracyjnych lub ich zbyt intensywne oczyszczanie. Rozmieszczenie geograficzne Rukiew drobnolistna Nasturtium microphyllum, zaliczana do rodziny Brassicaceae (= Cruciferae), należy do najrzadszych składników naszej flory i była notowana ostatnio tylko na czterech stanowiskach: w dolnym biegu Odry w okolicach Bielinka oraz Chlewic (notowania z 1999/2000 roku Smoczyk 2001), w Makrosicach niedaleko Gubina (Czarna, Morozowska 2009), w Mydlnikach pod Krakowem (Tacik 1985). Z tych względów gatunek ten zasługuje na bliższą uwagę. W Europie występuje głównie w północno-zachodniej części kontynentu (Smoczyk 2001). Pojedyncze stanowiska tego gatunku znane są również z Hiszpanii i Czech (jedno stanowisko w okolicach Prostejova Čerovský i in. 1999). Rozmieszczenie rukwi drobnolistnej jest jednak słabo poznane ze względu na nie odróżnianie jej od podobnego i bardziej rozpowszechnionego gatunku, rukwi wodnej Nasturtium officinale. Z tego też względu może się okazać w przyszłości, że rukiew drobnolistna jest znacznie bardziej rozpowszechniona niż do tej pory uważano. Warto też wspomnieć, że na 279

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 4, krytycznej liście roślin naczyniowych Polski (Mirek i in. 2002) gatunek ten jest traktowany jako takson o niepewnym statusie we florze polskiej, tzn. istnieją przypuszczenia że może być antropofitem. W Europie zachodniej gatunek ten, razem z N. officinale, bywa uprawiany w celach spożywczych. Brak chyba jednak dowodów na to, że taka tradycja istniała w Polsce. Ze względu na rzadkość występowania w Polsce, gatunek ten został umieszczony w Czerwonej Księdze Roślin (Smoczyk 2001) jako zagrożony (VU) i od roku 2004 jest w Polsce objęty ochroną ścisłą (Rozporządzenie 2004). Nie wiadomo na ile będzie ona skuteczna wobec trudności rozpoznawania tej rośliny i jej występowania głównie na stanowiskach łączących się z gospodarką człowieka. Ryc. 1. Rukiew drobnolistna na stanowisku w Mydlnikach ( r.; fot. J. Kruk) Fig. 1. Narrow-fruited water-cress in locality in Mydlniki (5 July 2008; photo by J. Kruk) 280

3 J. Kruk i R. Szymańska Nowe stanowiska rukwi drobnolistnej Ryc. 2. Nasiona rukwi drobnolistnej zebrane w Mydlnikach ( r.; fot. J. Kruk) Fig. 2. The seeds of narrow-fruited water-cress collected in Mydlniki (5 July 2008; photo by J. Kruk) Morfologia i siedlisko Omawiana rukiew jest niewielką rośliną związaną ze środowiskiem wodno-bagiennym, dorastającą wyjątkowo do 1 m wysokości. Może się rozmnażać poprzez nasiona jak też wegetatywnie. Ma drobne, białe kwiaty. Wbrew temu co może sugerować nazwa gatunkowa, wielkość i kształt liści nie może być kryterium odróżniającym ten gatunek od podobnej morfologicznie rukwi wodnej. Istotne różnice dotyczą budowy owoców oraz wyglądu nasion. U rukwi drobnolistnej nasiona są rozmieszczone w jednym rzędzie z każdej strony łuszczyny (u rukwi wodnej w 2 rzędach), przez co owoce są węższe i dłuższe ( ,3 1,8 mm u rukwi drobnolistnej, ,9 2,7 mm u rukwi wodnej), oraz posiadają zwykle dłuższe szypułki (15 25 mm vs mm) (ryc. 1). Nasiona rukwi drobnolistnej mają drobną siatkowatą skulpturę, o ponad 100 polach z każdej strony nasienia (ryc. 2), a rukwi wodnej o polach (ryc. 3). Inną cechą odróżniającą oba gatunki, chociaż prawdopodobnie niestałą, jest przebarwianie się liści u rukwi drobnolistnej późną jesienią i w zimie na kolor purpurowobrunatny (ryc. 4), podczas gdy u rukwi wodnej barwa liści pozostaje zielona. Cecha ta dotyczy głównie liści znajdujących się Ryc. 3. Nasiona rukwi wodnej zebrane w Zesławicach, Kraków-Nowa Huta ( r.; fot. J. Kruk) Fig. 3. The seeds of water-cress collected in Zesławice, Kraków-Nowa Huta (10 November 2007; photo by J. Kruk) Ryc. 4. Liście rukwi drobnolistnej późną jesienią na stanowisku w Mydlnikach ( r.; fot. J. Kruk) Fig. 4. Leaves of narrow-fruited water-cress in late autumn in Mydlniki (20 October 2007; photo by J. Kruk) 281

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 4, Ryc. 5. Lokalizacja stanowisk rukwi drobnolistnej w obrębie stawów rybnych w Mydlnikach; O stanowiska, liczne stanowiska. Pokazany obszar znajduje się w kwadratach DF 68 i DF 69 siatki ATPOL Fig. 5. Localisa on of sta on of narrow-fruited water-cress within the fish ponds complex in Mydlniki; O sta ons, numerous sta ons. The area shown lays within DF 68 and 69 squares of the ATPOL grid nad wodą. Barwa liści rukwi drobnolistnej zanurzonych w wodzie nie ulega zmianie lub jest ona nieznaczna. W literaturze istnieją również doniesienia na temat występowania mieszańca obu gatunków: Nasturtium sterile e (Airy-Shaw) Oefelein, cha- rakteryzującego się wytwarzaniem szczątkowych łuszczyn z niewielką ilością płonnych nasion, lecz występowanie tego taksonu w naszym kraju nie zostało potwierdzone od 1916 r. (Tacik 1985). Oba gatunki rukwi występują na podobnych siedliskach: w czystych, płytkich, wolno płynących lub stojących wodach, na brzegach potoków, w źródliskach, rowach odwadniających, na brzegach starorzeczy; często w zbiorowiskach szuwarowych. 282 Nowe stanowiska Dotychczasowe notowania rukwi drobnolistnej w okolicach Krakowa były pojedyncze i nie wszystkie do dziś przetrwały. Stanowiska w Czernej i Krakowie Nowej Wsi są już historyczne. Ostatnio w rejonie Krakowa znaleziono rukiew drobnolistną w 1979 r. w odpływie ze stawów rybnych w Mydlnikach (Tacik 1985). Autorzy podjęli poszukiwania na tym ostatnim stanowisku oraz w dorzeczu Rudawy. W trakcie badań prowadzonych w roku 2007 i 2008 odnaleziono bogate stanowiska rukwi drobnolistnej zarówno w Mydlnikach i okolicach, jak też w obrębie dopływów Rudawy

5 J. Kruk i R. Szymańska Nowe stanowiska rukwi drobnolistnej Ryc. 6. Lokalizacja stanowisk rukwi drobnolistnej w obszarze położonym na płd.-zach. od stawów rybnych w Mydlnikach; a stanowiska, b liczne stanowiska, źr. źródło. Pokazany obszar znajduje się w kwadracie DF 68 siatki ATPOL Fig. 6. Localisa on of sta on of narrow-fruited water-cress SW of the fish ponds complex in Mydlniki; a sta ons, b numerous sta ons, źr. spring. The area shown lays within the DF 68 square of the ATPOL grid w Rząsce przy płn.-zach. granicy Krakowa oraz dalej na zachód od Krakowa, w okolicach Zabierzowa. W rejonie stawów rybnych w Mydlnikach (płn.-zach. granice administracyjne Krakowa) znaleziono szereg stanowisk badanego gatunku (ryc. 5) zlokalizowanych wzdłuż rowów i strumieni stanowiących dopływy i odpływy ze zbiorników wodnych. Część stanowisk występowała na obrzeżach niektórych stawów, jednak stanowiska te, jak również pozostałe, są nietrwałe ze względu na okresowe oczyszczanie stawów i rowów. Powierzchnia płatów rukwi wynosiła zwykle kilka metrów kwadratowych, tylko w jednym przypadku była większa niż 5 m 2. Znacznie bogatsze stanowiska zidentyfikowano wzdłuż rowów odwadniających i strumieni płynących wśród łąk po pd.-zach. stronie stawów rybnych w Mydlnikach (ryc. 6). Miejscami powierzchnia ich dochodziła do kilkudziesięciu metrów kwadratowych. Szczególnie obfite (ok. 50 m 2 ) i posiadające charakter najbardziej naturalny jest stanowisko przy źródle strumienia wypływającego z pobliskiego wzniesienia (N ,9, E ,9, wys. 222 m n.p.m.) Materiał z tego miejsca złożono w zielniku Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego (KRA). Płaty rukwi wzdłuż głównego rowu melioracyjnego uległy ostatnio częściowemu zniszczeniu podczas jego oczyszczania. Kolejne nowe stanowiska rukwi drobnolistnej znaleziono w Rząsce, ok. 2 km na północ od stawów w Mydlnikach, wzdłuż rowu odwadniającego, biegnącego w dużej części przez teren intensywnie zurbanizowany (ryc. 7). Płaty Nasturtium microphyllum mają szerokość rowu (ok. 0,5 m) i zwykle nie przekraczają kilku metrów długości. Nieco bardziej obfite są stanowiska ciągnące się na odcinku rowu po południowej stronie linii kolejowej. Wydają się one być też mniej zagrożone, bowiem obszar ten jest niezabudowany. Dalsze stanowiska rukwi drobnolistnej odkryto ok. 5 km na płn.-wsch. od poprzedniego stanowiska, po północnej stronie Rudawy, między Więckowicami i Zabierzowem oraz na północ od Kochanowa (ryc. 8). Stanowiska te znajdują się wzdłuż rowów odwadniających, stanowiących dopływy Rudawy. Biegną one wśród pól uprawnych. Powierzchnia pojedynczych płatów rukwi dochodzi zwykle do kilku metrów kwadratowych, tylko sporadycznie osiąga powierzchnie powyżej 5 m 2. W trakcie badań nie zaobserwowano niszczenia stanowisk związanych z oczyszczaniem rowów. Stanowiska rukwi drobnolistnej opisane w niniejszej pracy są rozmieszczone w większości wzdłuż wąskich, płytkich rowów odwadniających z bardzo wolnym przepływem wody lub wodą stojącą. Gatunki towarzyszące to: trzcina pospolita Phragmites australis, turzyce Carex sp., manna mielec Glyceria maxima, pałka szerokolistna Typha latifolia, potocznik wąskolistny Berula erecta, rzęsa drobna Lemna minor oraz sporadycznie rzęśl hakowata Callitriche hamulata, rzęśl długoszyjkowa C. cophocarpa, żabieniec babka wodna Alisma plantago- -aquatica i jaskier jadowity Ranunculus scleratus. Wzdłuż głównego nurtu Rudawy zwykle 283

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 4, Zabierzów Rudawa Rezerwat krajobrazowy Skała Kmity Rząska Szczyglice Doły Rząsieckie 500 m a Ryc. 7. Lokalizacja stanowisk rukwi drobnolistnej w okolicach Rząski; a stanowiska. Pokazany obszar znajduje się w kwadratach DF 68 i DF 69 siatki ATPOL Fig. 7. Localisa on of sta on of narrow-fruited water-cress in the vicinity of Rząska; a sta ons. The area shown lays within DF 68 and DF 69 squares of the ATPOL grid Brzezinka 54 Więckowice Będkówka Niegoszowice Zabierzów a 500 m b Kochanów Rudawa Ryc. 8. Lokalizacja stanowisk rukwi drobnolistnej w okolicach Zabierzowa; a stanowiska, b liczne stanowiska. Pokazany obszar znajduje się w kwadracie DF 58 siatki ATPOL Fig. 8. Localisa on of sta on of narrow-fruited water-cress in the vicinity of Zabierzów; a sta ons, b numerous sta ons. The area shown lays within the DF 58 square of the ATPOL grid 284

7 J. Kruk i R. Szymańska Nowe stanowiska rukwi drobnolistnej nie obserwowano stanowisk rukwi drobnolistnej, jedynie w sporadycznych przypadkach i były one bardzo niewielkie (nie zaznaczono na mapach). Z powyższych badań wynika, że wszystkie stanowiska rukwi drobnolistnej leżą w dorzeczu Rudawy, gdzie nie znaleziono gatunku bardziej rozpowszechnionego w naszym kraju, tj. rukwi wodnej. Najbliższe stanowisko tego gatunku znajduje się w Zesławicach (Kraków- Nowa Huta). Ochrona i zagrożenia Zidentyfikowanie szeregu nowych stanowisk unikalnego w skali kraju gatunku na terenach gęsto zaludnionych i zurbanizowanych jest w obecnych czasach wyjątkowym przypadkiem i powinno prowadzić do szczególnej ochrony tych stanowisk. Największe zagrożenie dla Nasturtium microphyllum może stanowić zanieczyszczenie cieków wodnych, ich likwidacja, procesy sukcesji lub zbyt intensywne oczyszczanie rowów melioracyjnych. Częściową ochronę stanowisk może zapewnić fakt, że niektóre z nich znajdują się na terenie Tenczyńskiego Parku Krajobrazowego (Mydlniki, Rząska) oraz na terenach o ograniczonym dostępie (stawy rybne należące do Uniwersytetu Rolniczego). Niemniej jednak warto rozważyć utworzenie na terenie gdzie występują stanowiska najbardziej liczne i zbliżone do naturalnych (ryc. 6), użytku ekologicznego w celu ochrony tego gatunku. Należy również nadmienić, że obecnie zidentyfikowane stanowiska rukwi drobnolistnej w okolicach Krakowa są najliczniejsze w Polsce i stanowią kres wschodni występowania tego gatunku w Europie. Podziękowania Pragniemy podziękować wydawnictwu COMPASS ( Kraków, ul. Podchorążych 3, za zgodę na wykorzystanie mapy Dolinki Podkrakowskie w niniejszej pracy. PIŚMIENNICTWO Čeřovský J., Feráková V., Holub J., Maglocký Š., Procházka F Červená kniha ohrožených a vzácných druhů rostlin a živočichů ČR a SR. 5. Vyšší rostliny. Príroda a.s., Bratislava. Czarna A., Morozowska M Występowanie rukwi drobnolistnej Nasturtium microphyllum (Boenn.) Rchb. w Wielkopolsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. (przyjęte do druku). Mirek Z, Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U. Nr 168, poz z dnia 28 lipca 2004 r. Smoczyk M Nasturtium microphyllum (Boenn.) Rchb. Rukiew drobnolistna. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: Tacik T Nasturtium R. Br. W: Jasiewicz A. (red.). Flora Polski T. IV, wyd. II. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Kraków: Zając M., Zając A., Zemanek B. (red.) Flora Cracoviensis Secunda (Atlas). Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków. Więcej fotografii N. microphyllum z opisanych stanowisk autorstwa J. Kruka czytelnik znajdzie pod adresem: h p:// 285

8 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 4, SUMMARY Kruk J., Szymańska R. New stands of one-row yellow cress Nastur um microphyllum (Boenn.) Rchb. in the surroundings of Kraków Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (4): , The narrow-fruited water-cress Nasturtium microphyllum (Boenn.) Rchb. is one of the most threatened species of the Polish flora. It has been known only from four localities; two at the lower Odra river (near Bielinek and Chlewice), in Wielkopolska and in Mydlniki near Kraków. This rare species has been listed in the Polish Red Data Book as vulnerable (VU). During the years 2007 and 2008, numerous new stations of the species were found near Kraków, mainly to the west and northwest of the city. The narrow-fruited water-cress grew mainly along drains flowing into the Rudawa River, as well as sporadically along banks of the fish ponds and springs in Mydlniki, at the north-west edges of Kraków City. Since in many cases the stations are localized within strongly urbanized areas, a special care must be taken to preserve the species. The highest danger for the existence of the species comes from water pollution, as well as drain liquidation or their too extensive cleaning. 286