Nowe stanowiska rukwi drobnolistnej Nastur um microphyllum w Polsce

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (6): , 2013 Nowe stanowiska rukwi drobnolistnej Nasturum microphyllum w Polsce New sites of Nasturum microphyllum in Poland ANETA CZARNA, MARIA MOROZOWSKA Katedra Botaniki, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Poznań, ul. Wojska Polskiego 71c czarna@up.poznan.pl, mariamor@up.poznan.pl Słowa kluczowe: rukiew drobnolistna, Nasturum microphyllum, rozmieszczenie, Parsęta, Babimost, rośliny chronione. Dwa nowe stanowiska rukwi drobnolistnej Nasturtium microphyllum (Boenn.) Rchb. w Polsce stwierdzono w Wielkim Rowie w Zieleniewie koło Kołobrzegu (Wybrzeże Bałtyku) i kanale Obry Leniwej w Babimoście (Wielkopolska). Odszukane populacje są liczne w osobniki, które kwitną i owocują, unosząc się jako pło w toni wodnej czystych rowów, tuż przy strefie szuwarowej. Przedstawiono zagrożenia oraz wskazania ochronne dla tych stanowisk. Wstęp Rukiew drobnolistna Nasturtium microphyllum (Boenn.) Rchb. (kapustowate Brassicaceae) należy do roślin rzadko spotykanych w Polsce. Została objęta ścisłą ochroną gatunkową (Rozporządzenie 2004) i zaliczona do taksonów narażonych na wyginięcie VU (Smoczyk 2001). Dotychczas z terenu Polski podano zaledwie siedem stanowisk. Trzy z nich, w tym jedno niepotwierdzone, zlokalizowane są na Pomorzu Zachodnim, kolejne trzy, w tym dwa już o znaczeniu historycznym znajdują się w okolicach Krakowa (Tacik 1985, Smoczyk 2001; Kruk, Szymańska 2009), a jedno w Wielkopolsce (Czarna, Morozowska 2009). Rozmieszczenie rukwi drobnolistnej w naszym kraju jest jeszcze słabo poznane ze względu na późne pojawienie się tego gatunku w polskich kluczach do oznaczania (Tacik 1985, Rutkowski 1998) oraz na bardzo duże podobieństwo fizjonomiczne do rukwi wodnej Nasturtium officinale R. Br. oraz rukwi płonnej Nasturtium sterile (Airy Shaw) Oefelein. Najlepiej rozpoznać rukiew drobnolistną po rozmieszczeniu nasion w jednym rzędzie z każdej strony przegrody fałszywej (przez co owoce są wąskie). U rukwi wodnej nasiona występują w dwóch rzędach, a owoce są szersze, natomiast u rukwi płonnej wytwarzane są szczątkowe łuszczyny, zwykle z płonnymi nasionami (Czarna i in. 2012). Dobrą cechą diagnostyczną jest skulptura nasion. U rukwi drobnolistnej jest ona drobno siatkowata z ponad 130 komórkami (ang. areolae) na jednej stronie nasienia. U rukwi wodnej liczba komórek wynosi od 25 do 60, a na nasionach rukwi płonnej jest ich od 60 do 120 (Bleeker i in. 1997, 1999; Naqinezhad 2006; Haeupleur, Muer 2007). Rukiew drobnolistna ma podobne właściwości użytkowe i lecznicze jak rukiew wodna 517

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 6, 2013 ( która w Polsce rośnie dziko w rowach, przy źródłach i strumieniach na niżu w północnej i zachodniej części kraju oraz nieczęsto w Sudetach i Karpatach. Oba wymienione wyżej gatunki oraz ich mieszaniec czasami są uprawiane. W XVII wieku rukiew wodna uprawiana była w Europie na skalę przemysłową. Współcześnie wykorzystuje się liście na sałatkę lub jako dodatek do kanapek, a nasiona w zastępstwie nasion gorczycy do przyprawiania mięsa (Podgórska, Podgórski 2004). Nowe stanowiska Inspiracją do podjęcia w 2011 roku badań terenowych wzdłuż całego biegu rzeki Parsęty stał się arkusz z rukwią drobnolistną zdeponowany w herbarium Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu (POZ). Roślinę zebrał w 1965 roku prof. dr hab. Waldemar Żukowski na południe od Kołobrzegu przy lewym brzegu Parsęty (ryc. 1). Również w 2011 roku w czasie badań terenowych, prowadzonych na całym obszarze Wielkopolski, odszukano stanowisko tego gatunku w Babimoście (ryc. 2). Ryc. 1. Stanowiska rukwi drobnolistnej Nasturum microphyllum w dolinie Parsęty: a stanowisko stwierdzone w Wielkim Rowie dochodzącym do lewego brzegu Parsęty, b stanowisko stwierdzone w 1965 r. przez prof. dr. hab. W. Żukowskiego na lewym brzegu Parsęty w Kołobrzegu, c zabudowania, d cieki, e drogi Fig. 1. Sites of Nasturum microphyllum in the Parsęta river valley: a the locaon found in the Great Ditch which reaches the le bank of the Parsęta River, b the locaon found in 1965 by Professor W. Żukowski on the le bank of the Parsęta River in Kołobrzeg, c buildings, d watercourses, e roads Ryc. 2. Lokalizacja stanowiska rukwi drobnolistnej Nasturum microphyllum w kanale Obra Leniwa w Babimoście (Wielkopolska): a stwierdzone stanowisko, b zabudowa, c cieki, d drogi Fig. 2. Locaon of the Nasturum microphyllum site in the Obra Leniwa Canal in Babimost (Wielkopolska): a the locaon found, b buildings, c watercourses, d roads 518

3 A. Czarna i M. Morozowska Rukiew drobnolistna w Polsce nowe stanowiska Wielki Rów w Zieleniewie koło Kołobrzegu W sierpniu 2011 roku spenetrowano cały odcinek rzeki Parsęty od źródła koło Szczecinka do ujścia do Bałtyku w Kołobrzegu. Nie odnotowano występowania rukwi drobnolistnej na żadnym ze sprawdzanych 12 miejsc. W Kołobrzegu nad Parsętą zauważono jedną mocno zanurzoną łachę roślin, oddalaną od bardzo mulistego i grząskiego brzegu. Ustalono, iż mogła to być rzepicha ziemnowodna Rorippa amphibia albo rukiew Nasturtium sp. Po zbadaniu większych rowów dopływających do Parsęty w okolicach Kołobrzegu stwierdzono obecność rukwi drobnolistnej w Wielkim Rowie koło Zieleniewa, około 4 km na południe od Kołobrzegu. Rukiew występowała w części rowu uchodzącego do lewego brzegu Parsęty, po prawej stronie szosy w kierunku Kołobrzegu. Rosła po obu stronach rowu o czystej, stagnującej i dość płytkiej wodzie, na całej jego powierzchni (ok. 1,5 m szrokości i ok. 500 m długości). W kilku miejscach obserwowano silne zarastanie rowu przez jeżogłówkę gałęzistą Sparganium ramosum i szczaw lancetowaty Rumex hydrolapathum. Strefa szuwarowa rowu na połowie jego długości była wykoszona, a na pozostałej części w trakcie koszenia. W miejscach wykoszonych obserwowano fragmenty pociętych pędów badanego gatunku, co zapewne nie wpływa niekorzystnie na jego kondycję, gdyż rozmnaża się on głównie wegetatywnie. Na stwierdzonym w dniu roku stanowisku rukiew drobnolistna kwitła i owocowała, tworząc bardzo zwarte płaty unoszące się w postaci łach w toni wodnej (ryc. 3A B). W celu udokumentowania stanowiska tego samego dnia na powierzchni 50 1,5 m wykonano zdjęcie fitosocjologiczne metodą Braun- -Blanqueta stosując siedmiostopniową skalę ilościowości i pięciostopniową skalę towarzyskości. Wszystkie rośliny rosnące wzdłuż rowu wystąpiły w warstwie C (całkowite pokrycie 70%) i były to: Carex acutiformis 3.4, Nasturtium microphyllum 3.3, Phalaris arundinacea 2.2, Sparganium ramosum 2.2, Filipendula ulmaria 1.1, Rumex hydrolapathum 1.1, Deschampsia caespitosa +, Elodea canadensis +, Geranium palustre +, Lemna minor +, Lythrum salicaria +, Stachys palustris +, Agrostis gigantea r, Atriplex prostrata r, Cerastium holosteoides r, Epilobium hirsutum r, Iris pseudacorus r, Juncus effusus r, Lotus uliginosus r, Lysimachia vulgaris r, Polygonum hydropiper r, Polygonum nodosoum r, Ranunculus sceleratus r, Valeriana officinalis r, Veronica anagallis-aquatica r, Veronica longifolia r, Vicia cracca r. Omawiany gatunek rośnie tu w zbiorowisku Nasturtietum microphylli zaliczanym do związku szuwarów trawiastych Sparganio-Glycerion fluviatilis w klasie szuwarów Phragmitetea. Kanał Obry Leniwej w Babimoście Kwitnącą i owocującą postać rukwi drobnolistnej odnotowano w czystej, wolno płynącej wodzie kanału Obry Leniwej w Babimoście (ryc. 2, 3C D). Z uwagi na odnalezienie stanowiska jesienią, roku, część pędów, w tym również owoców, była przebarwiona na kolor wiśniowy (ryc. 3C). Rukiew drobnolistna rosła tu po obu stronach kanału na odcinku o szerokości około 3 m i długości 100 m, w postaci wyraźnych łach unoszących się w toni wodnej przy strefie szuwarowej. Obfitość i regularność występowania omawianego gatunku w kanale może nasuwać podejrzenie czy nie został on tu sztucznie wprowadzony po wykopaniu kanału i czy nie był uprawiany na szerszą na skalę. W celu udokumentowania stanowiska wykonano w dniu roku zdjęcie fitosocjologiczne metodą Braun-Blanqueta na powierzchni 20 3 m. Rośliny rosnące wzdłuż rowu wystąpiły tylko w warstwie C (całkowite pokrycie 35%) i były to: Nasturtium microphyllum 3.3, Carex acutiformis 1.1, Lemna minor 1.1, Phalaris arundinacea 1.1, Berula erecta +, Festuca arundinacea +, Alisma lanceolatum r, Atriplex prostrata r, Juncus articulatus r, Myosoton aquaticus r, Polygonum amphibium for. terrestre r, Polygonum hydropiper r, Ranunculus sceleratus r, Rorippa amphibia r, Rumex hydrolapathum r, Sparganium ramosum r, Typha latifolia r, Veronica catenata r. Omawiany gatunek rośnie tu również w zbiorowisku Nasturtietum microphylli. 519

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 6, 2013 C A D B Ryc. 3. Nasturum microphyllum w Wielkim Rowie w Zieleniewie koło Kołobrzegu (A B) i w kanale Obra Leniwa w Babimoście (C D): A kwitnące osobniki, B owoce, C owocujący i przebarwiony na kolor wiśniowy osobnik, D kwitnące i owocujące osobniki ( r.; fot. A. Czarna) Fig. 3. Nasturum microphyllum in the Great Ditch in Zieleniewo close to Kołobrzeg (A B) and in the Obra Leniwa Canal in Babimost (C D): A flowering plants, B fruits, C the fruing specimen discolored to dark red, D flowering and fruing plants (August 2011; photo by A. Czarna) 520

5 A. Czarna i M. Morozowska Rukiew drobnolistna w Polsce nowe stanowiska Zagrożenia i wskazania ochronne Potencjalnymi zagrożeniami dla dwóch opisywanych populacji mogą być: powódź, zanieczyszczenie wody oraz konserwacja brzegów i koryta rowu, a także obserwowana w Wielkim Rowie w Zieleniewie sukcesja. W celu zachowania tych populacji podczas konserwacji rowu i kanału należałoby czasowo przenieść do zbiornika zastępczego niewielkie płaty z rukwią, a po zakończeniu konserwacji umieść je ponownie w pierwotnym miejscu występowania. Prawą część Wielkiego Rowu (w kierunku Kołobrzegu) w Zieleniewie koło Kołobrzegu oraz odcinek kanału Obry Leniwej na długości 500 m należy objąć ochroną jako użytek ekologiczny w celu zachowania tego jednego z rzadszych gatunków dla flory Polski. Materiał dowodowy w liczbie ośmiu arkuszy oraz dwie torebki z nasionami z obu stanowisk złożono w herbarium Katedry Botaniki Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu (POZNB). PIŚMIENNICTWO Bleeker W., Hurka H., Koch M Zum Vorkommen und zur Morphologie von Nasturtium sterile (Airy Shaw) Oef. in südwestniedersachsen und angrenzenden Gebieten. Flor. Rundb. 31 (1): 1 8. Bleeker W., Huthmann M., Hurka H Evolution of hybrid taxa in Nasturtium R. Br. (Brassicaceae). Folia Geobot. 34: Czarna A., Morozowska M Występowanie rukwi drobnolistnej Nasturtium microphyllum (Boenn.) Rchb. w Wielkopolsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (6): Czarna A., Morozowska M., Nowińska R Występowanie rukwi płonnej Nasturtium sterile w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 68 (1): Haeupleur H., Muer T Bildatlas der Farn- und Blütenpflanzen Deutschlands. Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart. Kruk J., Szymańska R Rukiew drobnolistna Nasturtium microphyllum (Boenn.) Rchb. nowe stanowiska w okolicach Krakowa. Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (4): Naqinezhad A A short note on the genus Nasturtium R. Br. (Cruciferae) and a new hybrid state from this genus for Iran. Iran. J. Bot. 12 (1): Podgórska B., Podgórski A Polski zielnik kulinarny. Krajowe zioła jadalne i przyprawowe. Leksykon i przepisy. Wyd. Kurpisz. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz z dnia 28 lipca 2004 r. Rutkowski L Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. PWN, Warszawa. Smoczyk M Nasturtium microphyllum (Boenn.) Rchb. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. Im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: Tacik T Nasturtium R. Br., Rukiew. W: Jasiewicz A. (red.). Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Tom IV. PWN, Warszawa Kraków: dostęp: r. SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 69 (6): , 2013 Czarna A., Morozowska M. New sites of Nasturum microphyllum in Poland The paper presents two new sites of Nasturtium microphyllum (Boenn.) Rchb. in Poland: in the Great Ditch in Zieleniewo, close to Kołobrzeg (the Baltic Sea Coast ) and in the Obra Leniwa Canal, in Babimost (Wielkopolska). The populations found were rich in flowering and fruiting individuals, which formed thick patches floating on the water surface by the rushes. The described species growth in both locations in the Nasturtietum microphylli association. Floods, water pollution, maintenance of the river banks and the river bed, or succession could constitute the greatest threats to the species populations. In order to preserve the described populations, small patches of Nasturtium microphyllum should be transferred to a temporary reservoir for the duration of the ditch and canal maintenance, and placed back thereafter. The right side of the Great Ditch (in the direction of Kołobrzeg) in Zieleniewo near Kołobrzeg and the 500 m long fragment of the Obra Leniwa Canal in Babimost should be protected as a site of ecological interest in order to preserve one of the rarest species in the flora of Poland. 521