Podsumowanie monitoringu wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Transkrypt

1 Warszawa, grudzień 2016 roku Podsumowanie monitoringu wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Grażyna Czubek W związku z nowelizacją Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, do której doszło w 2016 roku, na Instytut Pamięci Narodowej nałożono nowe obowiązki i wprowadzono zmiany w sposobie wybierania jego organów zarządzających. Konsekwencją wejścia nowelizacji w życie było zakończenie kadencji dotychczas funkcjonujących organów Rady Instytutu Pamięci Narodowej oraz Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej i powołanie nowych zgodnie z przepisami zawartymi w ustawie. Fundacja im. Stefana Batorego we współpracy z Fundacją Ośrodka KARTA podjęły się monitorowania wyborów do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej i konkursu na stanowisko Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej. Celem monitoringu było przekazanie opinii publicznej informacji o monitorowanej instytucji, sposobie wyboru gremiów nią zarządzających w tym wypadku procedury wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej, informacji o kandydatach do tego gremium i o osobach, które zostaną do niego powołane. 1

2 1. Podstawy prawne wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej prawo i procedury Ustawa o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Ustawa o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu została uchwalona 18 grudnia 1998 roku, instytut został powołany do życia 8 czerwca 2000 roku. Od tego czasu ustawa o Instytucie Pamięci Narodowej była kilkakrotnie nowelizowana, po raz ostatni 29 kwietnia 2016 roku. Nowelizacja weszła w życie z dniem 16 czerwca 2016 roku 1. Z dniem wejścia w życie nowelizacji rozwiązano Radę Instytutu Pamięci Narodowej, a w jej miejsce (art. 10 ust. 1 pkt 4 ustawy) powołano Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej (ciało funkcjonujące przed nowelizacją ustawy w 2010 roku), które zgodnie z art jest organem opiniodawczo-doradczym Prezesa w sprawach objętych zakresem działania Instytutu Pamięci. Kolegium składa się z dziewięciu członków, którzy są powoływani przez sejm (pięciu członków), senat (dwóch członków) i prezydenta (dwóch członków) 2. Nowelizacja wprowadziła inny sposób wyboru członków tego gremium. Ustawodawca odstąpił od eksperckiego, niezależnego i dwuetapowego wyboru kandydatów przez sejm i senat spośród kandydatów wskazywanych przez zgromadzenie elektorów oraz z przedstawiania prezydentowi kandydatów przez Krajową Radę Prokuratorów przy Prokuratorze Generalnym (zlikwidowaną w związku ze zmianami sposobu funkcjonowania prokuratury), a także przez Krajową Radę Sądownictwa. Zgodnie z nowymi przepisami procedura jest jednoetapowa, kandydatów zgłaszają kluby i koła parlamentarne oraz grupy senatorów. Zmianie uległy merytoryczne wymagania stawiane kandydatom obecnie członkiem Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej może zostać osoba, która wyróżnia się wysokim walorami moralnymi oraz wiedzą przydatną w pracach IPN. Zrezygnowano z obowiązku posiadania tytułu naukowego lub stopnia naukowego w dziedzinie nauk humanistycznych lub prawnych. Członka kolegium nie obejmuje już zakaz łączenia tej funkcji z mandatem posła lub senatora, przynależności do partii politycznej, związku zawodowego i zakaz prowadzenia działalności publicznej niedającej się pogodzić z godnością urzędu. W ustawie zmieniono sposób powoływania członków kolegium (i prezesa) przez sejm i senat są oni wybierani obecnie zwykłą większością głosów. Przed nowelizacją wybór podejmowano bezwzględną większością głosów. W związku z przyjęciem Ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z 29 kwietnia 2016 roku wprowadzono zmiany w regulaminach sejmu i senatu 3. 1 Szerzej o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu i jego nowej koncepcji wprowadzonej ustawą z 29 kwietnia 2016 roku por. [dostęp: 8 grudnia 2016 roku]. 2 Art. 15 ust. 3 pkt 2 Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (tekst jednolity: Dz.U. z 2016 r., poz. 1575). 3 Szesnastego czerwca 2016 roku weszła w życie Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 czerwca 2016 roku w sprawie zmiany Regulaminu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. z 2016 r., poz. 512). Pierwszego czerwca 2016 roku weszła w życie Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 listopada 1990 roku Regulamin Senatu (M.P. z 2015 r., poz. 805 ze zm.) w brzmieniu nadanym Uchwałą Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 maja 2016 roku w sprawie zmiany Regulaminu Senatu (M.P. z 2016 r., poz. 479). 2

3 Regulaminy Sejmu i Senatu procedura wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej w obu izbach parlamentu W regulaminach Sejmu i Senatu określono procedurę wyboru członków najwyższych organów, sposoby zgłaszania i opiniowania kandydatów i tryb wyboru podczas posiedzeń plenarnych obu izb. Skutkiem wejścia w życie nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej jest skrócenie kadencji dotychczasowej rady i powołanie w jej miejsce Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej. Sejm wybiera pięciu, senat zaś dwóch członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej. Wnioski zgłaszające kandydatów są składane odpowiednio do marszałka sejmu i marszałka senatu. Wnioski w sprawie wyboru przez sejm poszczególnych osób do kolegium może zgłosić sam marszałek izby niższej lub grupa co najmniej 35 posłów. Do wniosku należy dołączyć uzasadnienie, dane o kandydacie i jego zgodę na kandydowanie. Decyzja o terminie zgłaszania kandydatów należy do marszałka w sytuacji, gdy wybory organu odbywają się po raz pierwszy, jeśli ustawa nie określiła terminów zgłaszania kandydatów, a także kolejnych wyborów, jeżeli upływ kadencji nie wynika z aktów ogłoszonych w dzienniku (art. 30 ust. 3 pkt 4). Grupa co najmniej siedmiu senatorów może zgłosić do marszałka senatu wniosek w sprawie powołania członka kolegium (art. 93) do tego wniosku należy dołączyć dane kandydata, jego zgodę na kandydowanie i uzasadnienie, które uwzględnia szczególnie spełnianie kryteriów wynikających z ustawy. Senat w związku z wygaśnięciem kadencji Rady Instytutu Pamięci Narodowej, wejściem w życie nowelizacji ustawy i koniecznością powołania członków do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej wprowadził uchwałą 4 z 16 czerwca 2016 roku zmianę dotyczącą terminów, polegającą na zniesieniu czasowych ograniczeń 5 dotyczących zachowania określonych terminów na składanie wniosków. Zgodnie z wprowadzoną zmianą marszałek senatu ustali i poda do wiadomości senatorów początek i koniec terminu na składanie wniosków w sprawie powołania członków Kolegium IPN. Uchwała weszła w życie z dniem podjęcia. Marszałek sejmu kieruje wnioski do zaopiniowania do właściwej komisji sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka. Brak regulacji dotyczących terminu przekazania wniosku do komisji. Sejm może w szczególnych wypadkach skrócić postępowanie przez przystąpienie do rozpatrzenia wniosku bez przesyłania go do właściwej komisji (art. 30 ust 9.1). Marszałek senatu kieruje wnioski w celu zaopiniowania kandydatur do właściwej komisji (art. 94.3) Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji. Druki senackie powinny być doręczone członkom komisji nie później niż w dniu poprzedzającym posiedzenie komisji (art. 61). Komisje sejmowa i senacka organizują posiedzenia. Zgodnie z regulaminem komisja sejmowa głosuje nad opinią o kandydatach, a następnie przedstawia na piśmie opinię marszałkowi. Komisja senacka organizuje posiedzenie, podczas którego przeprowadza przesłuchanie kandydatów, po czym przekazuje senatowi listę prawidłowo zgłoszonych kandydatur wraz z opiniami sformułowanymi na podstawie przeprowadzonych przesłuchań. W obu wypadkach nie został ustalony termin przedstawienia opinii przez komisję, ale w regulaminie sejmu zapisano, że marszałek sejmu może prosić komisję o zaopiniowanie w określonym terminie. 4 Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 czerwca 2016 roku zmieniająca uchwałę w sprawie Regulaminu Senatu (druk senacki nr 199) [dostęp: 8 grudnia 2016 roku]. 5 W art. 94 pkt 2 zapisano: Marszałek ustala i podaje do wiadomości senatorów początek i koniec terminu na składanie wniosków tak, aby okres składania był nie krótszy niż 14 dni i aby wnioski były składane nie później niż 30 dni: 1) przed upływem kadencji organów lub członków organów [...]; 2) od dnia odwołania, wygaśnięcia mandatu lub stwierdzenia wygaśnięcia mandatu. 3

4 Marszałek sejmu zarządza doręczenie posłom druku zawierającego opinię komisji. W regulaminie nie wprowadzono dla marszałka terminu na zarządzenie drukowania i doręczenie opinii. Marszałek senatu zarządza drukowanie i doręczenie opinii. Co prawda marszałek senatu zawiadamia o terminie i projekcie porządku obrad senatorów nie później niż na siedem dni przed planowanym posiedzeniem, w szczególnych wypadkach może jednak zdecydować o skróceniu tego terminu. Sejm może głosować nad wyborem członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej bez przekazywania wniosku o zaopiniowanie do właściwej komisji. W takiej sytuacji głosowanie nie może odbyć się wcześniej niż siódmego dnia od doręczenia posłom druku z kandydatami na członków kolegium, chyba że sejm postanowi inaczej. Rozpatrzenie wniosku komisji przez sejm nie może odbyć się wcześniej niż następnego dnia po doręczeniu posłom druku z opinią. Sejm może skrócić ten termin i rozpatrzyć wniosek zaraz po otrzymaniu opinii komisji. Wybór albo powołanie członków w obu izbach następuje zgodnie z ustawą o Instytucie Pamięci Narodowej z 29 kwietnia 2016 roku zwykłą większością głosów (przed zmianą ustawy bezwzględną większością), w senacie przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Jeśli w sejmie zgłoszono więcej niż jednego kandydata, a w pierwszym głosowaniu żaden z kandydatów nie uzyskał bezwzględnej większości głosów, to przed kolejnymi turami głosowania usuwa się z listy kandydatów nazwisko tego kandydata, który w poprzedniej turze uzyskał najmniejszą liczbę głosów. Jeśli tę samą najmniejszą liczbę głosów uzyskało dwóch lub więcej kandydatów, to przed kolejną turą głosowania są usuwane nazwiska tych kandydatów. Jeśli w wyniku przeprowadzenia procedury nie zostanie dokonany wybór członka, wybór przeprowadza się ponownie. Senat przed podjęciem uchwały w sprawie powołania członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej może wezwać kandydatów do złożenia wyjaśnień i udzielenia odpowiedzi na pytania senatorów. Jeśli w głosowaniu nie dokonano wyboru lub powołania wymaganej liczby członków organów państwowych, to senatorom przysługuje prawo ponownego zgłaszania kandydatur w terminie siedmiu dni od daty głosowania. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Prezydent powołuje dwóch członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej. Procedura ich wyboru jest niejawna. Nazwiska nominowanych przez prezydenta członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej są przesyłane mediom i ogłaszane na stronie internetowej prezydenckiej kancelarii. Opinii publicznej nie są ujawniane jakiekolwiek informacje na temat procesu wyboru. 2. Przebieg wyborów do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej w 2016 roku Nowelizacją ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z dnia 29 kwietnia 2016 roku w miejsce Rady Instytutu Pamięci Narodowej ustanowiono nowy organ Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej. Wraz z wejściem w życie ustawy wygasała kadencja członków rady (która zgodnie ze stanem prawnym sprzed nowelizacji powinna była się zakończyć w 2017 roku). Procedurę wyboru kandydatów do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej w parlamencie zapoczątkowało ogłoszenie 21 czerwca 2016 roku nazwisk zgłoszonych kandydatów w sejmie (druk sejmowy nr 638) i w senacie (druk senacki nr 210). Marszałek sejmu pismem 4

5 z 14 czerwca 2016 roku 6 wyznaczył termin zgłaszania kandydatów przez kluby i koła do 20 czerwca 2016 roku, a marszałek senatu pismem z 17 czerwca 2016 roku 7 wyznaczył termin przyjmowania zgłoszeń do 21 czerwca 2016 roku. Czas zgłaszania kandydatur w sejmie wyniósł sześć dni, w senacie cztery dni. Zaopiniowanie kandydatur przez sejmową Komisję Sprawiedliwości i Praw Człowieka odbyło się 22 czerwca 2016 roku (minął jeden dzień od ogłoszenia nazwisk kandydatów). Wybór pięciu członków kolegium nastąpił na posiedzeniu plenarnym 23 czerwca 2016 roku (minął jeden dzień od zaopiniowania kandydatur). Zaopiniowanie kandydatur przez senacką Komisję Praw Człowieka, Praworządności i Petycji odbyło się również 22 czerwca 2016 roku (minął jeden dzień od ogłoszenia nazwisk), a do wyboru dwóch członków kolegium doszło na posiedzeniu plenarnym senatu 24 czerwca 2016 roku (minęły dwa dni od zaopiniowania kandydatur przez senacką komisję). Procedura wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej trwała w sejmie dwa dni, w senacie trzy dni. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej powołał 27 czerwca 2016 roku dwóch członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej. Informacja o nominacji (przygotowana przez Polską Agencję Prasową) została zamieszczona tego samego dnia na stronie internetowej prezydenckiej kancelarii. Parlament: Sejm i Senat Kandydatów sejmowych zgłosiły kluby parlamentarne Prawa i Sprawiedliwości oraz Platformy Obywatelskiej, Klub Poselski Kukiz 15, Klub Parlamentarny Polskiego Stronnictwa Ludowego oraz Koło Poselskie Nowoczesna. Kandydaci senaccy zostali zgłoszeni przez grupy senatorów z Klubu Parlamentarnego Prawa i Sprawiedliwości oraz z Klubu Parlamentarnego Platformy Obywatelskiej. Nazwiska zgłoszonych kandydatów zostały upublicznione w druku sejmowym nr 638 i w druku senackim nr 210 w dniu 21 czerwca 2016 roku. Data upublicznienia nazwisk rozpoczęła procedurę wyboru. Tabela 1. Lista zgłoszonych kandydatów wraz z informacją o zgłaszających Sejm Rzeczpospolitej Polskiej Nazwisko kandydata Podmiot zgłaszający Sławomir Cenckiewicz Ludwik Dorn Jan Draus Piotr Franaszek Andrzej Friszke Bogdan Lis Józef Marecki Wojciech Muszyński Klub Parlamentarny Prawa i Sprawiedliwości Klub Parlamentarny Platformy Obywatelskiej Klub Parlamentarny Prawa i Sprawiedliwości Klub Parlamentarny Prawa i Sprawiedliwości Klub Parlamentarny Platformy Obywatelskiej Klub Parlamentarny Platformy Obywatelskiej Klub Parlamentarny Prawa i Sprawiedliwości Klub Poselski Kukiz 15 i Klub Parlamentarny Polskiego Stronnictwa Ludowego 6 Informacja przekazana przez Biuro Komunikacji Społecznej Kancelarii Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej w odpowiedzi na pytanie zadane we wniosku o dostęp do informacji publicznej. 7 Informacja przekazana przez Biuro Komunikacji Społecznej Kancelarii Senatu Rzeczpospolitej Polskiej w odpowiedzi na pytanie zadane we wniosku o dostęp do informacji publicznej. 5

6 Henryk Wujec Krzysztof Wyszkowski Klub Poselski Nowoczesna i Klub Parlamentarny Polskiego Stronnictwa Ludowego Klub Parlamentarny Prawa i Sprawiedliwości Senat Rzeczpospolitej Polskiej Nazwisko kandydata Podmiot zgłaszający Antoni Dudek grupa senatorów Klubu Parlamentarnego Platformy Obywatelskiej Andrzej Kołodziej grupa senatorów Klubu Parlamentarnego Platformy Obywatelskiej Wojciech Polak Tadeusz Wolsza grupa senatorów Klubu Parlamentarnego Prawa i Sprawiedliwości grupa senatorów Klubu Parlamentarnego Prawa i Sprawiedliwości Sejm Spośród dziesięciu zgłoszonych kandydatów sześć osób to naukowcy z wykształceniem historycznym, ze stopniem naukowym doktora, doktora habilitowanego lub z tytułem profesora, związane z Instytutem Pamięci Narodowej przez pracę lub sprawowanie funkcji w jego organach, pozostali czterej kandydaci to osoby, które prowadziły działalność polityczną (opozycja demokratyczna w okresie Polski Ludowej i działalność po 1989 roku). Noty biograficzne nie zawierały uzasadnienia zgłoszenia kandydata. Posiedzenie sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, którego celem było zaopiniowanie kandydatów, odbyło się 22 czerwca 2016 roku. W posiedzeniu uczestniczyli członkowie komisji, zgłoszeni kandydaci (nieobecni Henryk Wujec i Józef Marecki). Nie wiadomo, czy przewodniczący komisji zapraszał na posiedzenie komisji ekspertów. Przebiegowi posiedzenia przysłuchiwali się przedstawiciele organizacji monitorujących: Fundacji im. Stefana Batorego i Fundacji Ośrodka KARTA. Posiedzenie komisji było transmitowane online przez telewizję parlamentarną i jest dostępne na stronie sejmowej 8. Sylwetki zgłoszonych kandydatów prezentowali przedstawiciele wnioskodawców, odczytując informacje biograficzne zawarte w druku sejmowym. Po prezentacji przewodniczący otworzył dyskusję i poprosił posłów o zabranie głosu i zadawanie pytań kandydatom. Żaden z obecnych na sali posłów nie zabrał głosu, nie podjęto dyskusji merytorycznej. Brak pytań i komentarzy przewodniczący uznał za oczywisty sygnał braku wątpliwości i pełnej wiedzy o zgłoszonych kandydatach. Kolejny punkt posiedzenia stanowiło głosowanie nad kandydaturami przewodniczący zarządził odrębne głosowania nad poszczególnymi kandydatami. Członkowie komisji zaopiniowali pozytywnie wszystkich dziesięciu kandydatów. Posiedzenie trwało godzinę. W stenogramach z posiedzenia plenarnego sejmu z 23 czerwca 2016 roku brak informacji na temat obecności kandydatów podczas procedury wyboru na posiedzeniu plenarnym. Przedstawiciele wnioskodawców zaprezentowali sylwetki zgłoszonych kandydatów. Marszałek prowadzący 8 FD9005D0179 [dostęp: 8 grudnia 2016 roku]. 6

7 posiedzenie zaprosił posłów do zabrania głosu w sprawie kandydatur. Do wypowiedzi zgłosiło się jedynie trzech posłów. Dwóch posłów opozycji zwróciło uwagę na to, że wśród dziesięciu zgłoszonych kandydatów znajduje się pięciu wskazanych przez klub partii rządzącej na pięć miejsc wskazywanych przez sejm, którzy dzięki arytmetyce sejmowej zostaną wybrani, i zaapelowali o zachowanie pluralizmu w Instytucie Pamięci Narodowej. Marszałek poinformował o procedurze głosowania, przypominając, że członkowie Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej są wybierani zwykłą większością głosów, a głosowanie nad kandydaturami odbywa się w kolejności alfabetycznej i zostaje zakończone po powołaniu piątej osoby na stanowisko członka Instytutu Pamięci Narodowej. W wyniku głosowania do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej zostali wybrani: Sławomir Cenckiewicz (266 głosów za), Jan Draus (238 głosów za), Piotr Franaszek (264 głosy za), Józef Marecki (264 głosy za) i Krzysztof Wyszkowski (257 głosów za) kandydaci zgłoszeni przez Klub Parlamentarny Prawa i Sprawiedliwości. Posiedzenie trwało godzinę i dwadzieścia minut. Senat Noty biograficzne kandydatów przygotowano podobnie jak noty kandydatów sejmowych, były one jednak uzupełnione o uzasadnienie (warunek zapisany w regulaminie), nie wszystkie zawierały bibliografię. Posiedzenie senackiej Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji odbyło się 22 czerwca 2016 roku. W posiedzeniu uczestniczyli senatorowie członkowie komisji, wicemarszałek Bogdan Borusewicz, kandydaci do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej oraz członkowie zespołu monitorującego z Fundacji im. Stefana Batorego i Fundacji Ośrodka KARTA. Przewodniczący komisji nie przedstawił sylwetek kandydatów, od razu poprosił senatorów o zadawanie pytań kandydatom. W sesji pytań padło tylko jedno pytanie, skierowane do konkretnego kandydata, który pełnił funkcję w Radzie Instytutu Pamięci Narodowej w kadencji , o możliwość pogodzenia pełnienia funkcji w radzie i nowo wprowadzonym Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej, którego funkcje zostały tak znacznie okrojone. Na posiedzeniu nie podjęto żadnej dyskusji merytorycznej. Prowadzący przystąpił do głosowania, przypominając, że senatorowie będą głosować jawnie nad każdą kandydaturą z osobna. Pozytywnie zaopiniowano kandydatury Wojciecha Polaka (siedem głosów za, brak głosów wstrzymujących się, brak głosów przeciw) i Tadeusza Wojciecha Wolszy (sześć głosów za, jeden głos wstrzymujący się, brak głosów przeciw). Wynik głosowania nad kandydaturą Antoniego Dudka dwa głosy za, jeden głos przeciw, trzy głosy wstrzymujące się, wynik głosowania nad kandydaturą Andrzeja Kołodzieja jeden głos za, jeden głos przeciw, pięć głosów wstrzymujących się. Posiedzenie komisji trwało dziesięć minut 9. Posiedzenie plenarne odbyło się 24 czerwca 2016 roku, uczestniczyli w nim senatorowie i zgłoszeni kandydaci. Senator sprawozdawca przekazał opinię komisji, nie przedstawiając biografii kandydatów. Zgodnie z regulaminem senatorowie mogli zadawać pytania obecnym na sali kandydatom. W sesji pytań i odpowiedzi uczestniczyli wszyscy kandydaci dyskusja trwała dwie i pół godziny. Po dyskusji przystąpiono do głosowania. Senat powołuje członków kolegium w głosowaniu tajnym zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Każdy z senatorów może oddać dwa głosy. 9 Zapis wideo posiedzenia [dostęp: 2 października 2016 roku]. 7

8 Senat powołał dwóch członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej: Wojciecha Polaka (50 głosów za, 21 głosów przeciw, sześć głosów wstrzymujących się) i Tadeusza Wojciecha Wolszę (51 głosów za, 24 głosy przeciw, dwa głosy wstrzymujące się), zgłoszonych przez senatorów Klubu Parlamentarnego Prawa i Sprawiedliwości. Wyniki głosowania dla pozostałych kandydatów: Antoni Dudek 27 głosów za, 44 głosy przeciw, sześć głosów wstrzymujących się, Andrzej Kołodziej 25 głosów za, 46 głosów przeciw, sześć głosów wstrzymujących się 10. Powołanie członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Decyzja o powołaniu przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej dwóch członków kolegium Bronisława Wildsteina i profesora Andrzeja Nowaka została ogłoszona 27 czerwca 2016 roku. Na stronie internetowej prezydenckiej kancelarii został zamieszczony dość obszerny komunikat 11 (źródło Polska Agencja Prasowa) o powołaniu obu członków, z opisem ich sylwetek Monitoring obywatelski Decyzję o monitorowaniu procesu wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej podjęliśmy w chwili, kiedy sejm pracował nad nowelizacją Ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Staraliśmy się na bieżąco informować o przebiegu procedury wyborów i prowadzonych działaniach monitoringowych na stronie internetowej monitoringkandydatow.org.pl. Niezwykle szybkie tempo realizacji procedury od chwili upublicznienia nazwisk kandydatów do wyboru członków na posiedzeniu plenarnym (sejm dwa dni, senat trzy dni) uczyniło proces nieprzejrzystym i mało dostępnym oraz znacznie utrudniło działania monitoringowe. Kontakt z organami wybierającymi Informacje na temat rozpoczęcia procedury wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej zostały przekazane przez media 13. Na stronach internetowych organów wybierających (sejm, senat, prezydent) tak jak w wypadku wcześniej odbywających się wyboru do innych gremiów nie zamieszczono informacji zapowiadających termin rozpoczęcia procedury wyborów ani harmonogramu wyborów. Jak już wspomniano, cała procedura wyboru została przeprowadzona w ciągu dwóch dni w sejmie i trzech dni w senacie. Zespół monitorujący wysłał do Szefa Kancelarii Sejmu, przewodniczących klubów parlamentarnych sejmowych i senackich, a także do sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, senackiej Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji oraz do Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej list informujący o prowadzonym monitoringu wyborów do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej i jego celach, zwrócił się w nim ponadto z prośbą o wsparcie monitorujących przez przekazanie informacji o kandydatach, udostępnienie materiałów, które o sobie przekażą, i umożliwienie bezpośredniego kontaktu z nimi. Do przewodniczących komisji 10 Zapis wideo posiedzenia [dostęp: 2 października 2016 roku]. 11 Por. [dostęp: 4 października 2016 roku]. 12 Ibidem. 13 Ponadto organizacje wystąpiły do kancelarii sejmu i senatu z wnioskiem o udostępnienie informacji o terminach ogłoszenia procedury oraz zgłaszania kandydatów. 8

9 parlamentarnych skierowano dodatkowo prośbę o umożliwienie uczestnictwa w posiedzeniach, podczas których będą opiniowane zgłoszone kandydatury. Listy zgłoszonych kandydatów upubliczniono 21 czerwca 2016 roku. Na pytania o udostępnienie danych teleadresowych kandydatów pracownicy sekretariatu Klubu Parlamentarnego Prawa i Sprawiedliwości odpowiedzieli, że bez zgody kandydatów nie mogą ich udostępnić. Informacje o zgłoszonych przez siebie kandydatach i kontakty do nich udostępniły Klub Parlamentarny Platformy Obywatelskiej i Koło Poselskie Nowoczesna. W związku z ogromnym przyspieszeniem procesu wyborów kontaktowaliśmy się głównie z sekretariatami komisji w sprawie możliwości udziału w posiedzeniach opiniujących otrzymaliśmy zgodę na udział w posiedzeniach obu komisji. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej jako jedyna odpowiedziała na list organizacji monitorujących. W kurtuazyjnym piśmie 14 przygotowanym po powołaniu członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej przez prezydenta (30 czerwca 2016 roku) poinformowała o nazwiskach członków kolegium nominowanych przez głowę państwa. Kontakt z kandydatami W ramach procedury parlamentarnej do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej zgłoszono czternastu kandydatów, w tym dziesięciu przez sejm i czterech przez senat. Monitorujący zdecydowali się poszukiwać kontaktu do kandydatów, nie tylko zwracając się z pytaniami do klubów i kół poselskich (Platforma Obywatelska i Nowoczesna udostępniły takie dane), ale także pytając bezpośrednio samych kandydatów o dane kontaktowe podczas udziału w posiedzeniach komisji opiniujących. Tym sposobem uzyskano kontakty do kandydatów senackich. Pozostałe adresy mailowe pochodziły z zasobów własnych lub dostępnych w Internecie. Informacje biograficzne o kandydatach zamieszczano na stronie monitoringu dwuetapowo. Nie udało się przygotować wstępnych not na stronę, które zgodnie z przyjętą przez monitorujących zasadą są zamieszczane przed posiedzeniami komisji, ponieważ ogłoszenie nazwisk kandydatów w drukach parlamentarnych odbywało się dzień lub dwa dni przed posiedzeniem komisji opiniującej. Wstępne informacje biograficzne przygotowane na podstawie not zawartych w drukach sejmowych udało się zamieścić w dniach czerwca 2016 roku. Zespół monitorujący uznał, że już po przeprowadzeniu procedury wyborów wyśle do kandydatów i członków kolegium listy z prośbą o wypełnienie formularza. W tabeli 2 podsumowaliśmy próby nawiązywania kontaktu z kandydatami i członkami Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej w sprawie uzyskania odpowiedzi na prośbę o wsparcie monitoringu i wypełnienie ankiety. Tabela 2. Podsumowanie kontaktów z kandydatami do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej Kandydat (członek) Sposób nawiązania kontaktu w sprawie uzyskania danych i wypełnienia Reakcje kandydata (członka) Materiały otrzymane od kandydatów (członków) ankiety Sławomir Cenckiewicz brak odpowiedzi na brak Ludwik Dorn brak odpowiedzi brak 14 Por. [dostęp: 4 października 2016 roku]. 9

10 Antoni Dudek odpowiedź na wypełniony formularz Jan Draus brak odpowiedzi brak Piotr Franaszek odpowiedź na wypełniony formularz Andrzej Friszke brak odpowiedzi brak Andrzej Kołodziej brak odpowiedzi brak Bogdan Lis brak odpowiedzi brak Piotr Marecki brak odpowiedzi brak Wojciech Muszyński brak odpowiedzi brak Andrzej Nowak odpowiedź na wypełniony formularz Wojciech Polak brak odpowiedzi brak Bronisław Wildstein brak odpowiedzi brak Tadeusz Wolsza brak odpowiedzi brak Henryk Wujec odpowiedź na , że nie weźmie udziału brak Krzysztof Wyszkowski brak odpowiedzi brak Ponieważ tylko trzech kandydatów (członków) odpowiedziało pozytywnie i przesłało wypełnioną ankietę, przedstawiciele zespołu monitorującego sami przygotowali opisy sylwetek, a także wypełnili ankiety na podstawie ogólnodostępnych danych (bazy internetowe, baza ludzi nauki, druki sejmowe i senackie). Należy zaakcentować pozytywną reakcję przewodniczących obu komisji opiniujących sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka oraz senackiej Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji na zgłoszenie przez organizacje monitorujące chęci uczestnictwa w posiedzeniach opiniujących kandydatury do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej. Warto podkreślić także współpracę opozycyjnych klubów i kół poselskich (Platforma Obywatelska, Nowoczesna) i dzielenie się informacjami o zgłaszanych kandydatach oraz umożliwianie kontaktu z nimi. Obserwacja w parlamencie Przedstawiciele organizacji monitorujących nie napotkali trudności we współpracy z komisjami. Zespół monitorujący uczestniczył w posiedzeniu sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka oraz senackiej Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji i przekazywał bezpośrednie relacje z posiedzeń za pomocą Twittera, a także przygotował notatki podsumowujące przebieg posiedzeń, zamieszczone następnie na stronie internetowej monitoringu. Na posiedzeniach komisji nie odbyła się merytoryczna dyskusja wokół kandydatów, wyzwań i problemów stojących przez Instytutem Pamięci Narodowej po nowelizacji ustawy regulującej jego funkcjonowanie. 10

11 Za najbardziej uciążliwe należy uznać niezwykle szybkie tempo realizacji procedury wyboru. Formalistyczne relacje z Klubem Parlamentarny Prawa i Sprawiedliwości stanowiły znaczną niedogodność. Wybór członków przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Proces mianowania członków kolegium przez prezydenta jest zamknięty, nie można go poddać monitoringowi. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej informuje o wyborze, zamieszczając komunikat na swojej stronie internetowej. Odpowiedź kancelarii na list organizacji monitorujących została przygotowana i wysłana już po mianowaniu prezydenckich członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej 30 czerwca 2016 roku. 4. Wnioski i rekomendacje Nowelizacja ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej nie tylko powiększyła obowiązki ustawowe tej instytucji, ale także wprowadziła zmiany, obejmujące zmniejszenie wymagań merytorycznych wobec kandydatów i uproszczenie sposobu wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej, co przekłada się na większe upolitycznienie i obniżenie autonomii organów tej instytucji. Parlamentarne procedury wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej odbyły się błyskawicznie i trwały dwa dni w sejmie i trzy dni w senacie, a także nie były transparentne. Tak szybki tryb wyboru umożliwiło uproszczenie wcześniej dwuetapowej procedury i wyłączenie gremiów eksperckich, a następnie zniesienie przez senat specjalną uchwałą (o czym była już mowa) czasowego ograniczenia dotyczącego zachowania określonych terminów na składanie wniosków w sprawie powołania członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej. Konsekwencją skrócenia i przyspieszenia procedury były ograniczenie jej dostępności dla obywateli i problemy z ustaleniem terminów realizacji poszczególnych etapów wyboru. Łatwo można było przeoczyć informacje o posiedzeniach komisji opiniujących, zamieszczane dzień lub dwa dni przed wyznaczonym terminem. W związku z brakiem przesłuchania kandydatów obywatele nie mieli możliwości zapoznania się z kompetencjami osób wybieranych do Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej przez sejm i prezydenta. Bardziej przejrzysty był senacki proces wyboru członków kolegium. Bardzo krótki termin od ogłoszenia nazwisk kandydatów do ich wyboru (dwa dni w sejmie i trzy dni w senacie) uniemożliwił organizację publicznego wysłuchania z udziałem zgłoszonych kandydatów. Należy zauważyć, że spośród czternastu kandydatów zgłoszonych w parlamencie dwóch odpowiedziało na prośbę i wypełniło kwestionariusz osobowy, a spośród dwóch członków kolegium mianowanych przez prezydenta takiej odpowiedzi udzielił jeden kandydat. Mając na względzie powyższe, jak i postulat, aby procedura wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej była możliwie transparentna i otwarta na udział obywateli, rekomendujemy: Proces wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej powinien trwać dłużej, aby był bardziej przejrzysty i dostępny dla obywateli, a opinia publiczna mogła poznać poglądy kandydatów na kwestie dotyczące funkcjonowania Instytutu Pamięci Narodowej i zakresu jego zadań. Byłoby wskazane, aby w podobnych sytuacjach (wprowadzania zmian ustawowych, których skutkiem jest wygaśnięcie kadencji organów wybieranych przez sejm, senat i prezydenta oraz konieczność powołania nowych członków) wydłużyć czas trwania procedury, co zwiększyłoby jej przejrzystość i dostępność. 11

12 Szczególnie rekomendujemy: 1. Przywrócenie dwuetapowej, eksperckiej procedury zgłaszania i wyboru członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej, w której kandydatów sejmowi, senatowi i prezydentowi zgłaszają gremia eksperckie, zaostrzenie wymagań merytorycznych wobec kandydatów (na przykład przywrócenie katalogu wymagań sprzed nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z 29 kwietnia 2016 roku), a także przywrócenie powoływania członków kolegium w parlamencie bezwzględną większością głosów. 2. Wprowadzenie przez organy wybierające obowiązku publikowania informacji zapowiadającej wybory członków do danego gremium i harmonogramu wyborów. 3. Ograniczenie możliwości skracania do minimum procedury wyboru kandydatów w parlamencie, nawet jeśli dotyczy to wygaszania kadencji organów w związku z wprowadzaniem zmian ustawowych. Wprowadzenie zmian w regulaminach sejmu i senatu dotyczących wydłużenia procedury zgłaszania kandydatur, dających marszałkowi możliwość ustalania terminu zgłaszania kandydatów w czasie nie krótszym niż trzydzieści dni od chwili wygaszenia kadencji czy wejścia w życie ustawy, z której wynika konieczność powołania nowego składu lub członków nowego gremium, tak aby można było przeprowadzić obywatelskie wysłuchanie kandydatów. 4. Procedura opiniowania i wyboru kandydatów w obu izbach parlamentu powinna być homogeniczna warto uzupełnić przebieg debaty plenarnej poprzedzającej głosowanie w sejmie o możliwość wysłuchania i zadania pytań kandydatom zaopiniowanym wcześniej przez komisję. 5. Zapewnienie większej jawności procedury wyboru członków przez prezydenta. Warto rozważyć wprowadzenie dobrego obyczaju informowania przez głowę państwa o przystąpieniu do procedury nominowania, przedstawienia nazwisk osób branych pod uwagę w procesie podejmowania decyzji i dołączenia uzasadnienia wyboru do informacji ogłaszającej nazwiska osób powołanych. 6. Wprowadzenie obowiązku składania przez kandydatów organom wybierającym not biograficznych według wzoru przygotowanego przez ten organ i dostosowanego do warunków zapisanych w ustawie oraz zawierających dane o wykształceniu, pracy zawodowej, działalności politycznej, społecznej i eksperckiej (koniecznie z listą publikacji). 12

13 Publikacja powstała w ramach projektu programu Odpowiedzialne Państwo Fundacji im. Stefana Batorego Monitoring kandydatów na stanowiska publiczne. Fundacja im. Stefana Batorego Teksty udostępnione na licencji Sapieżyńska 10a Creative Commons. Uznanie Warszawa autorstwa na tych samych warunkach tel. (48-22) Polska (CC BY SA 3.0 PL) faks (48-22) batory@batory.org.pl 13