Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego u młodzieży

Transkrypt

1 Szafrańska-Komarowska Probl Hig Epidemiol 2013, I i wsp. 94(2): Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego u młodzieży 393 Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego u młodzieży Gastrointestinal upset in adolescents Ineza Szafrańska-Komarowska 1/, Barbara Stawińska-Witoszyńska 2/, Alicja Krzyżaniak 2/, Michał Michalak 3/, Magdalena Hus 4/ 1/ Publiczny Specjalistyczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Inowrocławiu 2/ Zakład Epidemiologii, Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 3/ Katedra i Zakład Informatyki i Statystyki, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 4/ Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ars Medica w Inowrocławiu Wstęp. Analiza symptomów ze strony przewodu pokarmowego jest często stosowana w ocenie stanu zdrowia młodzieży. Cel pracy. Określenie rozpowszechnienia częstości występowania wśród uczniów oraz ocena zgodności zgłaszanych objawów gastroenterologicznych podawanych przez uczniów i ich rodziców. Materiał i metody. Badaną populację stanowiło 500 uczniów w wieku lat. Narzędziem badawczym był kwestionariusz, który zawierał pytania opierające się na III Klasyfikacji Rzymskiej, dotyczące występowania objawów niealarmowych i alarmowych ze strony przewodu pokarmowego. Wyniki. Uczniów, którzy nie wymieniali żadnych dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, było 5% a rodziców 18%. Do najczęściej zgłaszanych objawów przez uczniów należały bóle głowy, uczucie pełności, odbijanie. Rodzice najczęściej u swoich dzieci zgłaszali bóle głowy, bóle brzucha, uczucie pełności. Uczniowie częściej, aniżeli ich rodzice podawali występowanie. Dziewczęta w porównaniu do chłopców istotnie częściej zgłaszały dolegliwości. Wnioski. 1. Młodzież częściej, w porównaniu z rodzicami, podawała występowanie poszczególnych. 2. Najwyższy odsetek zgodnych odpowiedzi dotyczących objawów niealarmowych udzielili uczniowie i rodzice w przypadku wymiotów, biegunek i zaparć. Słowa kluczowe: młodzież, dolegliwości, przewód pokarmowy Introduction. Analysis of emotional reactions and gastrointestinal symptoms allows to qualify young patients for further medical diagnosis and is often used while assessing health condition of the youth. Aims. To determine the frequency of occurrence of gastrointestinal upset among students, as well as to perform an assessment of conformity of gastrointestinal symptoms as reported by the students and their parents. Material & methods. The studied population encompassed 500 students aged years. The assessment tool was the questionnaire which included questions based on Rome III Criteria, concerning the occurrence of non-alarming and alarming gastrointestinal symptoms. Results. Five percent of students did not report any gastrointestinal upset. The parents who did not observe any gastrointestinal disturbances in their children constituted an 18% group. The symptoms that the students described most often included headache, abdominal distension, belching, abdominal pain, whereas the parents most often noticed headache and abdominal pain in their children. The students reported the occurrence of gastrointestinal upset more often than their parents. The girls reported gastrointestinal upset significantly more often than the boys. Conclusions. 1. In comparison with their parents, young patients of both genders reported symptoms of gastrointestinal upset more often. 2. The highest percentage of corresponding responses concerning the nonalarming symptoms was observed by both the students and their parents in case of vomiting, diarrhoea and constipation. Key words: adolescents, symptoms, gastrointestinal functional disorders Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Ineza Szafrańska-Komarowska ul. Mickiewicza 37, Inowrocław tel , ineza.szakom@gmail.com Wstęp Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego są częstym problemem występującym u młodzieży. Należą też do głównych objawów, z jakimi zgłaszają się rodzice ze swoimi dziećmi do lekarzy rodzinnych, pediatrów i gastroenterologów. Zaburzenia czynnościowe układu pokarmowego są ciągle poważnym problemem zdrowotnym nie tylko z racji częstości ich występowania lecz także uciążliwości leczenia [1]. Złe samopoczucie psychiczne, problemy rodzinne, stresy związane z nauką oraz niekiedy środowisko szkolne mogą być częstym podłożem gastroenterologicznych zaburzeń czynnościowych [2, 3]. Odpowiednio skonstruowany wywiad lekarski umożliwia szybsze ustalenie rozpoznania i wdrożenie leczenia tych dolegliwości.

2 394 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): W ostatnich kilkudziesięciu latach obserwowany jest systematyczny wzrost zaburzeń odżywiania oraz rozpowszechnienie nadmiernej masy ciała wśród młodocianych [4-6]. Nadwaga i otyłość odgrywają również istotną rolę w patogenezie różnych chorób przewodu pokarmowego, przede wszystkim w niealkoholowej chorobie stłuszczeniowej wątroby i chorobie refluksowej przełyku [7]. Kolejnym narastającym problemem wśród młodzieży jest stosowanie diet odchudzających, które nie są uzasadnione nadmierną masą ciała [8]. Znajomość częstości występowania zaburzeń czynnościowych ze strony przewodu pokarmowego wśród uczniów ma istotne znaczenie dla planowania i organizowania opieki profilaktycznej jak również specjalistycznej w tym zakresie. Prawidłowo zebrany wywiad pomaga w szybszym ukierunkowaniu diagnostyki, odróżnieniu dolegliwości czynnościowych od poważnych chorób organicznych, ustaleniu rozpoznania i wdrożeniu leczenia. Skuteczność postępowania diagnostycznego i leczniczego u uczniów zależeć będzie w dużej mierze od dobrej współpracy pielęgniarki szkolnej oraz rodziców z lekarzami. Z uwagi na szeroki zakres problematyki związanej z dolegliwościami układu pokarmowego korzystne jest podejmowanie badań oceniających występowanie u młodzieży objawów gastroenterologicznych. Cel badania Określenie rozpowszechnienia częstości występowania wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych według wieku i płci oraz ocena zgodności zgłaszanych objawów gastroenterologicznych podawanych przez uczniów i ich rodziców. Materiał i metody Badaną populację stanowiła młodzież z losowo wybranych szkół ponadgimnazjalnych, zamieszkała na stałe w mieście Inowrocławiu. Kryteria włączenia do próby stanowiły: wiek lat oraz uzyskanie zgody na udział w badaniu od uczniów i ich rodziców. Badania przeprowadzono w latach Narzędziem badawczym służącym subiektywnej ocenie częstotliwości występowania dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego u młodzieży był autorski kwestionariusz. W jego opracowaniu wykorzystano zmodyfikowane ustalenia III Klasyfikacji Rzymskiej [9, 10]. Ankieta zawierała pytania dotyczące występowania objawów ze strony przewodu pokarmowego, takich jak: słaby apetyt, zgaga, czkawka, nudności, wymioty, wzdęcia i uczucie nadmiernej pełności po posiłku, a także bóle brzucha, biegunki i zaparcia. Kwestionariusz oprócz pytań związanych z subiektywnie odczuwanymi objawami typowymi dla zaburzeń gastroenterologicznych oceniał także występowanie bólów głowy, które mogą towarzyszyć np. migrenie brzusznej. Pytano też o bóle kończyn, które obok bólów głowy zdarzają się w czynnościowym bólu brzucha [9]. Z uwagi na bliski związek czynnościowego bólu brzucha i problemów psychologicznych analizowano także częstość nasilenia się objawów z przewodu pokarmowego przed pójściem do szkoły [11]. Wywiad dotyczący występowania dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego dotyczył pojawiania się tych objawów w ciągu ostatnich 2 miesięcy. Opierając się również na III Klasyfikacji Rzymskiej wyodrębniono specjalną grupę objawów alarmowych, takich jak: krwiste wymioty lub stolce, bóle brzucha i biegunki występujące w nocy oraz utratę masy ciała powyżej 2 kg w ciągu 2 miesięcy. Stwierdzenie objawów alarmowych nakazuje diagnostykę w kierunku chorób o podłożu strukturalnym lub biochemicznym [10]. Młodzież, u której występowały objawy alarmowe kierowana była do Poradni Lekarza Rodzinnego lub Gastroenterologicznej celem rozpoczęcia lub kontynuacji diagnostyki i leczenia. Ankietę w wylosowanych klasach przeprowadzono metodą audytoryjną. Na takie same pytania dotyczące odpowiadali uczniowie i jeden z rodziców. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej. Obliczenia statystyczne wykonano w programie Statistica. Do badania zależności między płcią a występowaniem dolegliwości zastosowano test c 2. Do określenia różnic między odpowiedziami niezgodnymi rodziców i dzieci zastosowano test McNemara. W obliczeniach jako poziom istotności przyjęto a=0,05. Wynik uznano za istotnie statystycznie dla p<0,05. Wyniki Badania wykonano u 500 uczniów (180 chłopców i 320 dziewcząt), co stanowiło 6,9% młodzieży uczęszczającej do szkół ponadgimnazjalnych w mieście Inowrocławiu. Szczegółowo badaną populację wg wieku i płci przedstawia tabela I. Zaledwie 5,2% (26) uczniów nie wymieniło żadnych odczuwanych przez nich w ciągu ostatnich 2 miesięcy. Rodziców, którzy nie obserwowali skarg gastroente- Tabela I. Liczby badanej młodzieży wg płci i wieku Table I. Number of studied adolescents by gender and age Wiek Chłopcy Dziewczęta Razem Razem

3 Szafrańska-Komarowska I i wsp. Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego u młodzieży 395 rologicznych u swych dzieci było 18,0% (90). Jeden objaw zgłaszało 7,8% (39) uczniów i 12,2% (61) rodziców. Dwa objawy podawało 7,4% (37) młodych osób i 13,6% (68) rodziców. W przypadku trzech dolegliwości nie obserwowano różnic między odpowiedziami rodziców i uczniów (odsetki te wynosiły odpowiednio 11,6% i 11,0%. Pozostali rodzice i uczniowie podawali cztery lub więcej objawów. Porównanie poszczególnych objawów podawanych przez uczniów i przez rodziców przedstawia tabela II. Uczniowie częściej podawali występowanie, aniżeli ich rodzice (tab. II). Przykładowo słaby apetyt zgłaszało 144 uczniów, a rodzice widzieli ten objaw tylko u 81 badanych, nudności zgłaszało 122 uczniów a rodzice podawali ten objaw tylko u 85, wymioty z kolei podawało 30 uczniów a rodzice widzieli ten objaw tylko u 23 badanych. Objawy alarmowe takie jak krwiste wymioty lub stolce podawało 7 uczniów ale tylko jeden z rodziców. Utratę masy ciała (w ciągu ostatnich dwóch miesięcy, przynajmniej 2 kg) zgłosiło 144 uczniów ( 28,8 %) a rodzice widzieli ten objaw tylko u 76 badanych (15,2%) (tab. II). Zwraca uwagę, że spośród 67 uczniów, którzy zgłaszali bóle brzucha w nocy, rodzice ten objaw odnotowali tylko u 38 dzieci. Najwyższy odsetek zgodnych odpowiedzi dotyczących objawów niealarmowych udzielili uczniowie i rodzice w przypadku występowania wymiotów, biegunek i zaparć (odpowiednio: 93,4%, 87,9% i 87,8%). Zastosowany test McNemara wykazał, że niezgodne odpowiedzi między badanymi uczniami i ich rodzicami dotyczyły większości objawów. Jedynie w przypadku występowania wymiotów, biegunek i zaparć odpowiedzi dzieci i rodziców nie różniły się istotnie (tab. II wartość testu P). Dla tych trzech objawów również odsetek zgodnych odpowiedzi był najwyższy. Mogą więc one należeć do najbardziej charakterystycznych i istotnych w wywiadzie, zarówno od rodziców jak i uczniów. Nasilenie się dolegliwości bólowych ze strony przewodu pokarmowego przed wyjściem do szkoły obserwowano u 18,1% chłopców i 24,2% dziewcząt (tab. II). Dziewczęta w porównaniu do chłopców istotnie częściej zgłaszały wszystkie dolegliwości poza występowaniem: zgagi, wymiotów, uczucia odbijania, pełności a także biegunki i bóle kończyn, (tab. III). Rodzice badanych dziewcząt w porównaniu do rodziców badanych chłopców też częściej podawali występowanie poza występowaniem zgagi, wymiotami, uczuciem odbijania, biegunki oraz bólami kończyn (tab. IV). Z objawów alarmowych tylko biegunki w nocy rodzice chłopców widzieli je częściej niż rodzice dziewcząt (tab. IV). Tabela II. Porównanie objawów u podawanych przez uczniów i ich rodziców Table II. Comparison of symptoms reported by students and parents uczeń tak rodzic tak uczeń tak rodzic nie uczeń nie rodzic tak uczeń nie rodzic nie Odsetek Objawy niealarmowe zgodnych P* N % N % N % N % odpowiedzi Słaby apetyt 65 13, , , ,00 81,00 0,0001 Zgaga 27 5, ,40 9 1, ,40 81,8 0,0001 Czkawka , , , ,47 69,61 0,0001 Nudności 52 10, , , ,00 79,4 0,0004 Wymioty 10 2, , , ,38 93,38 0,2962 Pełność , ,4 23 4, ,20 67,8 0,0001 Wzdęcie 89 17, , , ,12 79,96 0,0001 Odbijanie , , , ,08 65,93 0,0001 Bóle brzucha , , , ,48 69,54 0,0074 Biegunki 32 6, , , ,49 87,93 0,0528 Zaparcia 27 5, , , ,40 87,80 0,7979 Nasilenie przed szkołą 47 9, , , ,54 79,96 0,0124 Bóle głowy , , , ,58 67,34 0,0001 Bóle kończyn , , , ,79 70,69 0,0001 Krwiste wymioty lub stolce 0 0,00 7 1,40 1 0, ,40 ** ** Bóle brzucha w nocy 25 5, , , ,00 89,00 0,0002 Biegunki w nocy 3 0,60 8 1,60 6 1, ,60 97,2 0,7893 Utrata masy ciała 63 12, , , ,54 81,17 0,0001 p* wynik testu McNemara (wskazujący na brak zgodności odpowiedzi między rodzicami a uczniami) ** analiza nie jest możliwa

4 396 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(2): Tabela III. Porównanie objawów podawanych przez chłopców (N=180) i dziewczęta (N=320) Table III. Comparison of symptoms reported by boys (N=180) and girls (N=320) l. chłopców l. dziewcząt Objawy zgłaszających zgłaszających dolegliwości dolegliwości P* N % N % Słaby apetyt 33 18, ,3 0,0009 Zgaga 41 23, ,7 0,52415 Czkawka 69 39, ,41 0,04951 Nudności 24 13, ,57 0,00003 Wymioty 11 6, ,73 0,81583 Pełność 90 50, ,14 0,48277 Wzdęcie 40 22, ,89 0,00004 Odbijanie 93 52, ,64 0,68504 Bóle brzucha 53 29, ,28 0,00000 Biegunki 30 16, ,42 0,16562 Zaparcia 14 7, ,69 0,05470 Nasilnie przed szkołą 32 18, ,2 0,11569 Bóle głowy , ,32 0,00002 Bóle kończyn 84 47, ,37 0,65570 Krwiste wymioty lub stolce 2 1,13 5 1,59 0,67814 Bóle brzucha w nocy 14 7, ,88 0,00544 Biegunki w nocy 3 1,69 8 2,55 0,53979 Utrata masy ciała 40 22, ,12 0,01539 Tabela IV. Porównanie objawów podawanych przez rodziców (N=500) Table IV. Comparison of symptoms reported by parents (N=500) Chłopcy 180 Dziewczęta 320 Razem 500 P* Objawy niealarmowe N % N % N % Słaby apetyt 21 11, , ,2 0,04 Zgaga 12 6,7 24 7,5 36 7,2 0,74 Czkawka 41 22, , ,6 0,0005 Nudności 18 10, , ,8 0,005 Wymioty 10 5,6 13 4,1 23 4,6 0,44 Pełność 36 20,0 14 4, ,0 0,000 Wzdęcie 22 12, , ,4 0,0001 Odbijanie 58 32, , ,6 0,9266 Bóle brzucha 49 27, , ,4 0,0000 Biegunki 22 12,2 31 9, ,6 0,4216 Zaparcia 12 6, , ,0 0,0219 Nasilenie przed szkołą 19 10, , ,8 0,0056 Bóle głowy 45 25, , ,4 0,0000 Bóle kończyn 51 28, , ,6 0,2995 Krwiste wymioty lub stolce 0 0,0 1 0,3 1 0,2 0,019 Bóle brzucha w nocy 5 2, ,3 38 7,6 0,0025 Biegunki w nocy 5 2, ,6 0,129 Utrata masy ciała 23 12, ,2 0,0001 p istotność różnic między objawami zgłaszanymi przez rodziców chłopców i dziewcząt p wynik testu chi 2 (różnic między chłopcami i dziewczątami) Dyskusja Nadal daleko do urzeczywistnienia hasła wielkiego higienisty Marcina Kacprzaka, że dziecko powinno opuścić szkołę zdrowsze niż do niej trafiło [12]. Profilaktyczna opieka nad uczniem w środowisku szkolnym wymaga systematycznej współpracy pielęgniarki szkolnej z lekarzem odpowiedzialnym za zdrowie danej populacji. Bardzo często to pielęgniarka szkolna jako pierwsza zwraca uwagę na występujące dolegliwości bólowe z którymi zgłaszają się uczniowie. Prawidłowo zebrany wywiad i monitorowanie rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży pozwala na wcześniejsze wykrycie choroby i wdrożenie działań zapobiegawczych. Większość badań dotyczących objawów ze strony przewodu pokarmowego u dzieci i młodzieży dotyczy publikacji, w których autorzy opisują występowanie wybranych jednostek nozologicznych dotyczących chorób przewodu pokarmowego a objawy stanowią tylko fragment opisu jednostki chorobowej [2, 9]. W naszych badaniach odsetki uczniów zgłaszających przez młodzież były wysokie. W badaniach Mazur nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej z 2010 r. odsetek latków odczuwających częściej niż raz w tygodniu bóle brzucha wynosił 8,1%, a w wieku lat 9,7% [8]. Inne badania prowadzone wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce w wieku lat wykazały, że prawie codziennie bóle brzucha zgłaszało 3,7% badanych [13]. W naszym badaniu częstość zgłaszanych bólów brzucha przez młodzież w wieku lat wynosiła 47,6%. Wyższy odsetek uczniów zgłaszających dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego w naszych badaniach mógł wynikać z faktu, że jedynym kryterium zgłaszania, było ich występowanie w okresie ostatnich 2 miesięcy niezależnie od częstotliwości. Wiadomo też, że zgodnie z III Klasyfikacją Rzymską aby rozpoznać większość zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego, objawy muszą występować co najmniej raz w tygodniu i utrzymywać się przez okres 2 miesięcy. Częstość zaparć w podstawowej opiece oceniana jest w piśmiennictwie na 0,3-8% [9]. W naszym badaniu odsetek skarżących się na zaparcia uczniów był wyższy i wynosił 11,8%. Z badań opublikowanych w biuletynie z 2008 roku wynika, że odsetek populacji polskiej w wieku lat z niedowagą wynosi 10,2%, z nadwagą 14,9% i otyłością 2,8% [6]. Jednocześnie obserwuje dość wysokie są odsetki młodzieży, która stosuje diety

5 Szafrańska-Komarowska I i wsp. Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego u młodzieży 397 odchudzające. Wynoszą one w populacji lat 17,7%, a w wieku lat ok. 17% [8]. O psychosomatycznej etiologii objawów może świadczyć fakt, że ponad 20% młodzieży ma nasilenie objawów ze strony przewodu pokarmowego przed wyjściem do szkoły. Można więc podejrzewać, że w tej grupie odsetek zgłaszających dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego będzie wyższy. Wnioski 1. Młodzież częściej w porównaniu z rodzicami podawała występowanie poszczególnych dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Dotyczyło to zarówno chłopców jak i dziewcząt. Wyjątkiem były zaparcia zgłaszane z równą częstością przez uczennice i rodziców. 2. Najwyższy odsetek zgodnych odpowiedzi dotyczących objawów niealarmowych udzielili uczniowie i rodzice w przypadku wymiotów, biegunek i zaparć. W odniesieniu do objawów alarmowych największa zgodność wystąpiła dla krwistych wymiotów lub stolców. 3. Istotne jest zbieranie wywiadu dotyczącego manifestacji gastroenterologicznych u młodzieży zarówno od rodziców jak i od ich dzieci. Piśmiennictwo / References 1. Orzechowska A, Wysokiński A, Talarowska M. Psychological factors In the course of gastroesophageal reflux disease and irritable bowel syndrome. Gastroenterol Pol 2008, 4, 15: Waśko-Czopnik D, Mulak A, Paradowski L. Zaburzenia czynnościowe górnego odcinka przewodu pokarmowego według III Kryteriów Rzymskich. Gastroenterol Pol 2006, 6, 13: Dąbkowska M. Maska somatyczna fobii szkolnej. Pediatr Pol 2006, 81, 11: Chabros E, Charzewska J, Wajszczyk W, Rogalska- Niedźwiedź M, Chwojnowska Z, Fabiszewska J. Częstość występowania nadwagi i otyłości u młodzieży warszawskiej w wieku pokwitania. [w:] Otyłość epidemią XXI wieku. Charzewska J, Bergman P, Kaczanowski K, Piechnaczek H (red). AWF, Warszawa 2006: Jarosz M, Szponar L, Rychlik E, Respondek W, Ołtarzewski MG, Dzieniszewski J, Wardak J. Nadwaga, otyłość, niedożywienie w Polsce. [w:] Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków. Jarosz M (red). IŻŻ, Warszawa 2006: Szymborski J, Jakóbik K. Biuletyn RPO, Materiały nr. 62, Zdrowie dzieci i młodzieży w Polsce, Publikacja wydana przy współudziale Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa Calle EE, Rodriquez C, Kimberly W, Thurmond K, Thun MJ. Overweight, obesity and mortality from cancer in a prospectively studied cohort of US adult. N Engl J Med 2001, 348: Mazur J, Małkowska-Szkutnik A. Zdrowie subiektywne, styl życia i środowisko psychospołeczne młodzieży szkolnej w Polsce. Wyniki badań HBSC IMiD, Warszawa Ryżko J. III klasyfikacja rzymska zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego okresu dziecięcego i młodzieńczego. Prz Gastroenterol 2008, 3(2): Iwańczak F. Czynnościowe zaburzenia przewodu pokarmowego. III Klasyfikacja Rzymska. Stand Med 2007, 4: Clouse RE, Mayer EA, Aziz Q, Drossman DA, Dumitrascu DL, Monnikes H, Naliboff BD. Functional abdominal pain syndrome. Gastroenterology 2006, 130: Krawczyński M. Polskie dzieci i młodzież na tle świata. Pediatr Pol 2006, 81, 11: Małkowska A, Tabak I, Jodkowska M, Oblacińska A, Ostręga W. Zdrowie i styl życia młodzieży u progu dorosłości. IMiD, Warszawa 2005.