UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE ZAMYKANIA I REKULTYWACJI SKŁADOWISK ODPADÓW

Transkrypt

1 KOMPLEKSOWE ZARZĄDZANIE GOSPODARKĄ ODPADAMI INTEGRATED W ASTE MANAGEMENT Eugeniusz KODA Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE ZAMYKANIA I REKULTYWACJI SKŁADOWISK ODPADÓW LEGAL, ENVIRONMENTAL AND TECHNICAL FRAMEWORK ISSUES OF LANDFILLS CLOSURE DECISIONS AND RECLAMATION Landfilling is a still most common method of waste disposal. In Poland landfills are important part of regional waste utilization installations, and sometimes they become the only facility on such sites. There is a number of landfills in Poland that does not meet the requirements of environmental protection standards. They are hazardous, thus they need to be closed and remediate immediately. The paper presents the legal procedures for landfill closure decisions as well as technical and environmental issues of reclamation works are also specified. The range of such works should mainly include the type and the capacity of the landfill, environmental nuisance it cause, health and safety issues, economic factors and future development plan of restored area. Above that the paper also focuses on presenting examples of such activities. 1. Wymagania prawne i środowiskowe zamykania składowisk W Polsce nadal istnieje wiele różnego rodzaju składowisk nie spełniających standardów ochrony środowiska, wymagających zamknięcia i podjęcia działań rekultywacyjnych. Statystyki w tym zakresie bardzo się różnią i trudno jednoznacznie określić aktualnie ilość składowisk, szczególnie nieczynnych, wymagających rekultywacji. Mimo że składowiska są obiektami, które powinny być monitorowane również po zamknięciu, to jednak w oficjalnych statystykach obserwowane jest systematyczne zmniejszenie ich ilości, również tych zamkniętych. Nadal znaczna część eksploatowanych składowisk posiada nieodpowiednie systemy zabezpieczeń. Bardzo często są one w złych lokalizacjach (tereny podmokłe, grunty przepuszczalne, tereny chronione, itp.).

2 280 E. KODA Dlatego część spośród 431 składowisk przyjmujących odpady komunalne na koniec 2013 roku składowisk [1] wymaga również przeprowadzenia lub dokończenia prac rekultywacyjnych, głównie w zakresie ograniczania emisji do środowiska wodnogruntowego, zabezpieczania stateczności skarp oraz zabiegów związanych z uszczelnieniem powierzchni na częściach wyłączonych z eksploatacji. W 2013 roku zamknięto 119 składowisk odpadów tego typu [1] i prowadzone są na nich prace rekultywacyjne. Problem rekultywacji składowisk odpadów komunalnych w Polsce jest dostrzegany dopiero od kilkunastu lat. Często jednak porządkowanie takich obiektów polega na przykryciu odpadów warstwą przypadkowo pozyskanego gruntu, wbudowaną bez stosowania zasad robót ziemnych. W takich przypadkach pozostają tam warunki sprzyjające migracji toksycznych substancji, utrzymujących się przez wiele lat w środowisku [2, 3, 4, 5, 6, 7, 8]. Obecnie zamknięcie i rekultywacja składowiska rozumiana jest jako zespół przedsięwzięć formalno-prawnych, technicznych i biologicznych, mających na celu stworzenie konstrukcji i zabiegów eliminujących uciążliwości ze składowisk dla otoczenia. Konieczność przeprowadzenia prac rekultywacyjnych na składowiskach odpadów wynika również z przepisów prawa polskiego i dyrektyw unijnych. Aktualnie wymóg prawny przeprowadzenia rekultywacji składowiska wynika z art. 146 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013, poz. 21, 888, 1238) oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie składowisk odpadów (Dz. U. z 2013, poz. 523). Zgoda na zamknięcie składowiska odpadów lub jego wydzielonej części wydawana jest w drodze decyzji przez właściwy organ (Urząd Marszałkowski) na wniosek złożony przez zarządzającego składowiskiem lub z urzędu na podstawie nakazu zawartego w zarządzeniu pokontrolnym Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska. Zgodnie z art. 147 p. 1 w/w ustawy, decyzja o wyrażeniu zgody na zamknięcie składowiska lub jego wydzielonej części zawiera: 1) Datę zaprzestania przyjmowania odpadów do składowania na składowisku lub jego wydzielonej części, przy czym data ta nie może być późniejsza niż 3 miesiące od dnia doręczenia tej decyzji. 2) Techniczny sposób zamknięcia składowiska odpadów lub jego wydzielonej części wraz z harmonogramem prac związanych z tym zamknięciem. 3) Sposób rekultywacji składowiska odpadów lub jego wydzielonej części wraz z harmonogramem prac związanych z rekultywacją składowiska. 4) Termin zakończenia rekultywacji składowiska odpadów lub jego wydzielonej części. 5) Sposób sprawowania nadzoru nad zrekultywowanym składowiskiem odpadów lub jego wydzieloną częścią, w tym monitoring oraz warunki wykonywania nadzoru. Uwzględniając powyższe, szczególnie w odniesieniu do punktu 3, proces rekultywacji może być też procesem budowlanym i powinien być wówczas zgodny z postanowieniami prawa budowlanego. W zależności od zakresu i rodzaju planowanych zabiegów technicznych, mogą być one realizowane na zasadzie zgłoszenia organom nadzoru budowlanego lub w przypadku tworzenia nowych konstrukcji i budowli, mogą wymagać sporządzenia projektu budowlanego i uzyskania pozwolenia na budowę. Organ samorządowy może nakazać również opracowanie karty informacyjnej lub raportu o oddziaływaniu planowanego przedsięwzięcia, jakim jest rekultywacja składowiska i uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach.

3 UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE ZAMYKANIA I REKULTYWACJI 281 Zagadnienia związane z rekultywacją składowisk odpadów powinny być zawarte w projektach tych instalacji, wówczas rozwiązania zabezpieczające są znacznie mniej skomplikowane do realizacji [9, 10]. Temat potrzeby modernizacji lub rekultywacji istniejących składowisk odpadów w Polsce był podnoszony już pod koniec lat 90. [6,8]. W Krajowym Planie Gospodarki Odpadami (KOGO) zakłada się, że w Polsce przewiduje się potrzebę utrzymania eksploatacji około 200 składowisk odpadów stanowiących element instalacji regionalnych. Dlatego większość spośród eksploatowanych w 2013 roku 431 składowisk odpadów powinna być zamknięta i poddana rekultywacji. Prace rekultywacyjne powinny być też przeprowadzone lub dokończone na wielu składowiskach zamkniętych, dlatego problem ten jest podnoszony w ostatnich latach w artykułach w czasopismach specjalistycznych oraz na konferencjach naukowo-technicznych i szkoleniowych [11, 12, 13, 14, 15, 16]. Ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zostały również opracowane Wytyczne dotyczące zamykania i rekultywacji składowisk odpadów komunalnych [17, 18], w których podzielono składowiska na kategorie A, B, C i D, kwalifikujące do odpowiedniego zakresu prac rekultywacyjnych w aspekcie oddziaływania składowiska na środowisko. Na podstawie szczegółowego opisu składowiska i uwarunkowań środowiskowych, wnioskodawca starający się o dofinansowanie prac rekultywacyjnych z NFOŚiGW powinien przyporządkować składowisko do jednej z czterech kategorii [17]: A - składowisko posiada zabezpieczenia spełniające wymagania najlepszej dostępnej techniki. B składowisko posiadające dobre zabezpieczenia, C składowisko posiadające częściowe zabezpieczenie, D składowisko bez zabezpieczenia. Na podstawie powyższego przyporządkowania, zgodnie z propozycją [17, 18] określane są szczegółowe wymagania rekultywacyjne w celu uzyskania efektu środowiskowego, obejmujące: 1) wymagania dotyczące rekultywacji technicznej, 2) wymagania dotyczące rekultywacji biologicznej, 3) wymagania dotyczące gospodarki odciekami, 4) wymagania dotyczące gospodarki biogazem, 5) wymagania dotyczące monitoringu składowiska. Według Manczarskiego [18], celem nadrzędnym prowadzenia procesów zamykania i rekultywacji składowisk odpadów komunalnych powinna być minimalizacja potencjalnego negatywnego oddziaływania na środowisko i niepogarszanie stanu środowiska, czyli zachowanie standardów jakości środowiska oraz standardów emisyjnych. Przedstawione Wytyczne są traktowane jako dokument otwarty, który może ulegać ciągłym zamianom w zależności od zmian przepisów krajowych lub unijnych. Zgodnie z sugestią Autorów, wprowadzenie proponowanych zaleceń powinno w znaczący sposób przyczynić się do poprawy jakości środowiska i jednocześnie ułatwić projektowanie i realizację procesu zamykania i rekultywacji składowisk odpadów, pozwalając jednocześnie na finansowanie inwestycji gwarantujących osiągnięcie właściwego efektu środowiskowego.

4 282 E. KODA Mając na celu zamykanie i rekultywację składowisk odpadów należy rozgraniczyć dwa przypadki różniące się planowaniem i zakresem prac rekultywacyjnych [14], które należy wykonać: 1) Zamknięcie wyeksploatowanego składowiska wykonanego zgodnie ze standardami ochrony środowiska i wymogami prawa (najczęściej są to składowiska budowane w ostatnich 20 latach). 2) Zamknięcie i rekultywacja nieuporządkowanego, starego składowiska odpadów (wysypiska śmieci), założonego bez systemów zabezpieczeń przed negatywnym oddziaływaniem na środowisko, szczególnie środowisko wodno-gruntowe (w tym część składowisk czynnych i bardzo dużo składowisk nieczynnych, niezrekultywowanych lub źle zrekultywowanych). W pierwszym przypadku prace związane z zakończeniem eksploatacji sprowadzają się głównie do wykonania wcześniej zaprojektowanych zabiegów, takich jak: docelowe uformowanie korpusu składowiska, wykonanie instalacji odgazowującej, ułożenie warstwy wyrównawczej, uszczelnienie powierzchni oraz ułożenie warstwy drenażowej i rekultywacyjnej oraz wprowadzenie roślinności. Obiekty te powinny posiadać wcześniej wykonane rozwiązania techniczne ograniczające ich wpływ na środowisko wodnogruntowe (szczególnie systemy drenażowe odcieków i uszczelnienia podstawy składowiska) oraz zatwierdzone programy rekultywacji. Zdarza się jednak, że stanowią one również znaczące zagrożenie dla środowiska, wynikające z błędów popełnionych przy projektowaniu i wykonawstwie lub w efekcie niewłaściwej eksploatacji. Na wielu składowiskach w Polsce, przy niewłaściwie zaprojektowanych lub zniszczonych systemów drenażowych podstawy składowiska, odcieki przepełniając uszczelnioną wannę rozlewają się na tereny przyległe. W drugim przypadku należy uzupełnić wymienione prace o zabiegi zabezpieczające przed postępującą degradacją środowiska naturalnego, głównie wodno-gruntowego, i usunięcie skutków tej degradacji rozwijającej się przez wiele lat. W tym przypadku projekt zabiegów rekultywacyjnych powinien być poprzedzony szczegółowym rozpoznaniem samego składowiska, warunków hydrogeologicznych w podłożu i otoczeniu obiektu oraz głównych szkód i zagrożeń wynikających z wieloletniej niewłaściwej jego lokalizacji i eksploatacji. W zależności od stwierdzonych zagrożeń i rozpoznanych warunków geologicznych, skutecznymi zabezpieczeniami środowiska wodnogruntowego są bariery fizyczne (izolacyjne przesłony pionowe, szczelne przykrycie powierzchni) lub hydrauliczne (systemy odwadniające i bariery reaktywne). Zdarzają się również przypadki natrafiania na nierozpoznane zagubione stare składowiska podczas projektowania i realizacji inwestycji budowlanych, szczególnie z zakresu budownictwa komunikacyjnego. Wówczas problem zapomnianego składowiska powraca i wymaga poniesienia przez inwestora nieprzewidzianych dodatkowych nakładów związanych z zabezpieczeniem terenu i przystosowaniem do planowanego zagospodarowania. Zabiegi rekultywacyjne mają na celu doprowadzenie składowiska do stanu przewidzianego w miejscowym planie zagospodarowania terenu i wyeliminowanie lub ograniczenie niekorzystnego wpływu zdeponowanych odpadów na obszar objęty ich oddziaływaniem.

5 UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE ZAMYKANIA I REKULTYWACJI Rozpoznanie zagrożeń i planowanie prac rekultywacyjnych Stopień zagrożenia środowiska ze strony składowisk zależy głównie od rodzaju odpadów, konstrukcji zabezpieczających i sposobu składowania oraz warunków hydrograficznych i hydrogeologicznych. Podjęcie skutecznych zabiegów rekultywacyjnych uwarunkowane jest dobrym rozpoznaniem nie tylko samego składowiska, lecz również bliższego i dalszego jego otoczenia, co powinien zawierać szczegółowy opis składowiska [18]. Podstawowe badania inwentaryzacyjne składowisk przewidzianych do zamknięcia powinny obejmować, przede wszystkim [14]: analizę dokumentacji eksploatacyjnych (o ile takie istnieją) określających rodzaje i wiek zdeponowanych odpadów oraz ewentualnie zjawiska nietypowe (pożary, osuwiska, itp.), inwentaryzację geodezyjną ilości zdeponowanych odpadów, rozpoznanie warunków hydrogeologicznych w podłożu i na terenach przyległych, badania stanu zanieczyszczenia środowiska wodno-gruntowego ( tło ), ocenę stanu fizycznego i ewentualnie parametrów mechanicznych odpadów (szczególnie w odniesieniu do składowisk nadpoziomowych), opis terenów i obiektów chronionych w otoczeniu składowiska, oszacowanie składu i ilości biogazu oraz ocena możliwości jego gospodarczego wykorzystania. Powyższe dane są niezbędne do opracowania projektu rekultywacji składowiska, przy czym z uwagi na zagrożenia dla środowiska gruntowo-wodnego, jednym z pierwszych działań przygotowawczych powinno być opracowanie dokumentacji hydrogeologicznej, w ramach której powinno być zbadane tło hydrogeochemiczne zniekształcone wieloletnią migracją zanieczyszczeń [19]. Ze względu na różnorodność warunków fizjograficznych i hydrogeologicznych, należy unikać powielania tych samych rozwiązań projektowych bez wcześniejszej interpretacji wyników badań inwentaryzacyjnych. Takie postępowanie pozwoli optymalne dobrać rozwiązania techniczne, aby należycie chronić teren otaczający środowisko przed dalszą degradacją. Z powyższych względów nie jest możliwe ustalenie typowego sposobu realizacji prac na rekultywowanym obiekcie, lecz jedynie opracowanie wytycznych, którymi należy się kierować przy sporządzaniu projektu lub przygotowaniu wniosku określającego techniczny sposób zamknięcia składowiska [21, 14]. Głównym celem prac rekultywacyjnych jest wyeliminowanie lub znaczące ograniczenie oddziaływania obiektu na środowisko wodno-gruntowe i wyeliminowanie emisji do atmosfery (izolacja, przykrycie, wprowadzenie roślinności), a w przypadku składowisk nadpoziomowych bardzo ważnym zagadnieniem jest ukształtowanie bryły składowiska z zapewnieniem bezpieczeństwa geotechnicznego (stateczność skarp), przy uwzględnieniu planowanego docelowego zagospodarowania terenu [21, 22, 14, 23]. Szczególne problemy pojawiają się, gdy składowisko bez uszczelnienia podstawy jest zlokalizowane na terenach, na których występuje podłoże przepuszczalne z płytko zalegającym pierwszym poziomem wody gruntowej [24]. Wówczas podstawowym celem rekultywacji powinno być wyeliminowanie tego negatywnego procesu, do osiągnięcia którego nie wystarczy szczelne przykrycie powierzchni składowiska, ale zalecane jest również wykonanie uszczelnienia bocznego uzupełnionego o opaskowy system

6 284 E. KODA drenażowy odcieków. Schematy starego składowiska przed i po wykonaniu zabiegów rekultywacyjnych (ukształtowanie i przykrycie bryły składowiska, system zabezpieczenia przed migracją zanieczyszczeń ze szczelną barierą pionową i drenażem odcieków) przedstawiono na Rys. 1, a przykład takiego rozwiązania zrealizowanego na składowisku Łubna na Rys. 2. Rys. 1. Schematy starego składowiska przed i po wykonaniu zabiegów rekultywacyjnych [11] Fig. 1. The old landfill schemes before and after remedial works performance [11]

7 UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE ZAMYKANIA I REKULTYWACJI 285 Rys. 2. Schemat pasa rekultywacyjnego wokół składowiska Łubna [14] Fig. 1. The scheme of remedial solution around Łubna landfill [14] Kryteria doboru sposobów i zakresu rekultywacji składowisk odpadów: Kryteria ekonomiczne: - odpisy rekultywacyjne w fazie eksploatacji składowiska (jeśli są), - możliwości pozyskania funduszy zewnętrznych na prace rekultywacyjne, - koszty zastosowanych materiałów budowlanych i biologicznych, - koszty realizacji robót budowlanych, - koszty nadzoru i utrzymania zieleni wprowadzonej podczas rekultywacji, - wartość użytkowa terenów, na których zlokalizowane jest składowisko. Kryteria ekologiczne i społeczne (uzyskanie wymaganego i oczekiwanego efektu środowiskowego): - stopień zagrożenia dla środowiska naturalnego (kryterium podstawowe), np. przy lokalizacji stanowiącej zagrożenie dla zbiorników wód użytkowych lub terenów prawnie chronionych, - planowane docelowe przeznaczenie terenu, np.: przeznaczenie na cele budowlane lub komunalne będzie uwarunkowane większymi wymaganiami z zakresu geotechniki niż przeznaczenie na cele leśne lub rekreacyjne, - zakładany czas rekultywacji wynikający z planowanego zagospodarowania terenów w otoczeniu obiektu, np.: intensywny rozwój otoczenia składowiska może wymuszać zastosowanie metod przynoszących szybsze efekty rekultywacyjne, - możliwości realizacyjne dostosowane do zagrożeń, np.: dobór rozwiązań projektowych powinien wynikać z rzetelnej oceny zagrożeń środowiska (analiza ryzyka). Wymagany efekt środowiskowy powinien być traktowany jako cel nadrzędny, dlatego kryteria ekologiczne i społeczne powinny być brane pod uwagę jako wiodące, jednakże w praktyce czynnik ekonomiczny często bywa decydujący.

8 286 E. KODA W procesie rekultywacji składowisk odpadów można wyróżnić następujące fazy realizacji prac: 1) Prace inwentaryzacyjne i dokumentacyjne: - zgromadzenie wszystkich dostępnych informacji dotyczących składowiska i jego historii, - ocena zastanego stopnia degradacji środowiska i identyfikacja podstawowych zagrożeń środowiskowych, - określenie i uzgodnienie kierunku zagospodarowania, sprawdzenie zgodności z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego, - opracowanie projektu rekultywacji i ewentualnie raportu o oddziaływaniu na środowisko, - uzyskanie niezbędnych uzgodnień i decyzji administracyjnych. 2) Rekultywacja techniczna (podstawowa): - ukształtowanie korpusu składowiska, z uwzględnieniem bezpieczeństwa geotechnicznego, ochrony środowiska i wymogów przyszłego zagospodarowania, - regulacja warunków wodnych na terenie składowiska i w jego otoczeniu (możliwości oddzielania wód czystych spływających po uszczelnionej powierzchni od wód odciekowych), - uformowanie warstwy rekultywacyjnej dla zabudowy biologicznej na powierzchni składowiska, - budowa infrastruktury do docelowego użytkowania terenu (drogi, elementy bezpieczeństwa, studzienki, przepusty, itp.). 3) Rekultywacja biologiczna (szczegółowa): - stworzenie możliwości siedliskowych dla roślin, - stabilizację i ochronę warstwy glebotwórczej, - stymulowanie procesów glebotwórczych, - ograniczenie infiltracji wód opadowych przez warstwę rekultywacyjną do odpadów (izolacja umożliwiająca częściową infiltrację wilgoci do złoża odpadów bez hamowania procesów rozkładu biochemicznego), - zwiększenie ewapotranspiracji przez odpowiedni dobór roślinności do zagospodarowania powierzchni i terenu wokół składowiska, - ograniczenie spływu powierzchniowego i erozji skarp składowiska, - regulację stosunków wodnych w profilu przykrycia składowiska (zatrzymanie wody w glebie i ochrona przed zanieczyszczeniem). 4) Zagospodarowanie porekultywacyjne terenu składowiska: - zabiegi techniczne połączone z zagospodarowaniem biologicznym, mające na celu przywrócenie użyteczności terenu składowiska dla celów gospodarczych zgodnie z założonym na początku kierunkiem rekultywacji (leśny, rekreacyjny, komunalny, budowlany lub inny). Projekt rekultywacji składowiska odpadów powinien być zgodny z decyzją o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (opcjonalnie z decyzją o lokalizacji inwestycji celu publicznego). Kierunek rekultywacji składowiska odpadów powinien być również zgodny z zapisami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego [25, 26] lub celami określonymi w opracowaniach urbanistycznych i ekofizjograficznych sporządzanych dla potrzeb opracowania mpzp.

9 UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE ZAMYKANIA I REKULTYWACJI 287 Najczęściej przyjmuje się następujące kierunki rekultywacji składowisk: leśny głównie stosowany dla składowisk nie przykrytych szczelną syntetyczną warstwą izolacyjną, może być realizowany po upływie kilkunastu lat od zamknięcia składowiska (kierunek często stosowany w przypadku lokalizacji składowiska na terenach leśnych lub w ich sąsiedztwie), rolniczy polegający na obsianiu zrekultywowanego terenu mieszanką traw lub motylkowych, jest to często kierunek przejściowy dla innego zagospodarowania (kierunek w Polsce rzadko stosowany jako docelowy), rekreacyjny najczęściej wybierany dla wysokich składowisk nadpoziomowych zlokalizowanych w pobliżu terenów zurbanizowanych, polega na przystosowaniu terenu składowiska do uprawiania sportów (np. trasy narciarskie, ścieżki rowerowe, pola golfowe, modelarstwo, sporty motorowe, lotniarstwo) lub jako terenu o charakterze parkowym, budowlany głównie dla szczególnego rodzaju budownictwa lekkiego, przed upływem 50 lat od zamknięcia składowiska wymaga sporządzenia ekspertyzy sanitarnej (pozytywnie zaopiniowanej przez wojewódzkiego inspektora sanitarnego) i geotechnicznej, stwierdzających przydatność do posadowienia obiektów lub zalecenia dotyczące wymaganego wzmocnienia podłoża (w Polsce kilkukrotnie budowano trasy drogowe przebiegające przez tereny zrekultywowanych składowisk odpadów), komunalny do budowy instalacji technologicznych związanych z gospodarka odpadami (magazyny odpadów, stacje przesypowe, sortownie, itp.) lub nadbudowanie składowiska po wykonaniu uszczelnienia pośredniego zamykającego stara część składowiska. 3. Kształtowanie bryły składowiska z zapewnieniem bezpieczeństwa geotechnicznego Większość eksploatowanych starych składowisk typu nadpoziomowego posiada skarpy o zbyt dużym nachyleniu, co stwarza problemy związane z wprowadzeniem na nie roślinności w ramach rekultywacji biologicznej. Na skarpach obserwowane są liczne osuwiska i uszkodzenia erozyjne, często na powierzchni skarp występują wyłącznie odpady. Osuwiska powodują ekspansję tych obiektów na tereny bezpośrednio przyległe, często stanowiące inną własność lub posiadające znaczące walory środowiskowe. Większość starych składowisk nadpoziomowych wymaga niezwłocznej modernizacji i przygotowania dla odpowiedniego docelowego zagospodarowania. Przedsięwzięcia z tym związane muszą uwzględniać dalsze przeznaczenie składowiska oraz realne możliwości techniczne i finansowe inwestora (przedsiębiorstwa, regionu lub gminy). Skarpy składowisk odpadów powinny być posadowione i formowane tak jak budowle ziemne. Pochylenie skarp nie powinno przekraczać 27 0 przy wysokości składowiska do 10 m. Składowiska wyższe od 10 m wymagają tarasowania, przy czym szerokość półek technologicznych powinna wynosić od 3 do 6 m, co zdecydowanie poprawia bezpieczeństwo geotechniczne tych obiektów, umożliwia dojazd sprzętu wykonującego prace naprawcze i konserwacyjne na skarpach oraz prace pielęgnacyjne związane z utrzymaniem roślinności.

10 288 E. KODA Skuteczne przeprowadzenie zabiegów rekultywacyjnych na składowiskach jest często uwarunkowane wykonaniem zabiegów dla poprawy parametrów geotechnicznych odpadów lub wykonanie konstrukcji wzmacniających. Zagadnienie technicznej poprawy bezpieczeństwa skarp składowisk jest poruszane w wielu publikacjach [14, 22, 27, 28]. Skarpy starych składowiska o kącie pochylenia powyżej 35 0 wymagają wzmocnień konstrukcyjnych, np. murami oporowymi, nasypami dociążającymi (przypory), lokalne złagodzenie nachylenia, lokalną wymianę i dogęszczenie odpadów oraz ewentualnie zastosowanie poziomych wzmocnień (georuszty, materace ze zużytych opon samochodowych), itp. [14]. Przy niewielkich nachyleniach skarp, warstwy przykrycia powierzchni składowiska (uszczelnienie, warstwa drenażowa i rekultywacyjna) mogą być układane równolegle na powierzchni i zagęszczane typowym sprzętem do robót ziemnych. Natomiast przy dużych wysokościach i pochyleniach skarp, najbardziej efektywnymi rozwiązaniami dla poprawy warunków stateczności skarp składowiska jest budowa nasypów dociążających. Konstrukcja taka, co prawda wymaga zajęcia dodatkowego terenu pod składowisko, jednakże pozwala na uzyskanie znacznej dodatkowej objętości do wbudowania odpadów. Przykład takiego rozwiązania przedstawiono na Rys. 3. Stateczność skarp składowiska należy sprawdzić dla dwóch przypadków. W pierwszym sprawdza się stateczność ogólną skarpy, najczęściej z wykorzystaniem metod opartych na analizie równowagi granicznej (np.: szwedzka, Bishopa, Janbu lub inne) lub z wykorzystaniem metody elementów skończonych. W drugim przypadku sprawdza się możliwość wystąpienia poślizgu (osunięcia) na styku poszczególnych warstw przykrycia powierzchni składowiska (Koda, 2011). Drugi przypadek jest szczególnie istotny, gdy do uszczelnienia powierzchni stosujemy geomembranę. Analiza stateczności skarp wymaga określenia parametrów geotechnicznych odpadów i materiałów w warstwach przykrywających, dlatego powinna być przeprowadzana wyłącznie przez specjalistę geotechnika. Rys. 3. Schemat wzmocnienia (podparcia) skarpy starego składowiska odpadów nasypów dociążającym [11] Fig. 3. The scheme of slope reinforcement of old sanitary landfill with berm [11]

11 UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE ZAMYKANIA I REKULTYWACJI 289 Podczas realizacji robót ziemnych związanych z przykryciem składowiska należy bezwzględnie zapewnić nadzór geotechniczny ze strony inwestora, którego zadaniem jest sprawdzenie rodzaju i jakości stosowanych materiałów (odpowiednie uziarnienie, brak zanieczyszczeń i domieszek, itp.) oraz kontrola jakości ich wbudowania. Tylko zapewnienie niezależnego nadzoru nad realizacją robót ziemnych gwarantuje ich zakładaną jakość i spełnienie funkcji zakładanych w projekcie rekultywacji. 4. Przykrycie powierzchni składowiska Przykrycie powierzchni składowiska jest jednym z podstawowych, a czasem jedynym zabiegiem rekultywacyjnym ograniczającym uciążliwości ze starych składowisk odpadów dla środowiska. Przykrycie składowiska jedynie w przypadku małych składowisk odpadów, zawierających niewielką zawartość substancji organicznych może być wystarczającym zabiegiem rekultywacyjnym. Natomiast w przypadku składowisk dużych, zawierających odpady pochodzenia organicznego na ogół równie istotny jest odpowiedni system drenażowy oraz odgazowanie składowiska. Niemniej przykrycie powierzchni składowiska spełnia szereg funkcji, które maja podstawowe znaczenie dla eliminacji lub ograniczenia zagrożeń. Główne funkcje, jakie spełnia system przykrycia powierzchni składowiska: ograniczenie infiltracji wód opadowych w głąb korpusu składowiska, zapobieganie niekontrolowanej emisji biogazu do atmosfery, odprowadzanie wód opadowych poza obręb składowiska, zapobieganie pyleniu i roznoszeniu przez wiatr lekkich odpadów, utworzenie warstwy sprzyjającej rozwojowi wprowadzanej roślinności, przeciwdziałanie erozji wodnej i wietrznej, poprawa estetyki krajobrazu i dostosowanie do zagospodarowania. Przykrycie składowiska nie może być realizowane z wykorzystaniem przypadkowych gruntów o nieznanych parametrach, jak ma to często w warunkach polskich. Grunty stosowane do uszczelnień mineralnych powinny posiadać wilgotność zbliżoną do wilgotności optymalnej ( 3%), umożliwiającą dobrą urabialność i zagęszczalność do uzyskania wymaganego współczynnika przepuszczalności. Warstwy mineralnej przesłony izolacyjnej w składowiska powinny charakteryzować się następującymi właściwościami [29]: zawartością frakcji uziarnienia umożliwiającą uzyskanie, po odpowiednim zagęszczeniu warstwy uszczelniającej, wymaganego współczynnika przepuszczalności, zdolnością do adsorbowania zanieczyszczeń znajdujących się w odciekach, które przedostają się przez lokalne uszkodzenia geomembran, odpowiednia wilgotnością, konsystencja i stanem, zapewniającymi właściwą urabialność i zagęszczalność układanej warstwy mineralnej, odkształcalnością zapewniającą przenoszenie różnicy osiadań w podłożu nieustabilizowanym (np. szkody górnicze), wystarczającą wytrzymałością przy występowaniu w podłożu naprężeń normalnych od odpadów lub do przeniesienia składowej stycznej naprężenia w warstwie uszczelniającej na skarpie, długotrwałością i stabilnością chemiczną zapewniająca niezmienność parametrów wodoprzepuszczalności w okresie co najmniej 100 lat eksploatacji składowiska.

12 290 E. KODA Do uszczelnień mineralnych można stosować grunty spoiste o właściwościach wskazanych m.in. w zaleceniach Instytutu Techniki Budowlanej [29]: zawartość frakcji iłowej 20% (składowiska odpadów komunalnych) lub 30% (składowiska odpadów niebezpiecznych), 60% materiału powinno być drobniejsze od frakcji piaskowej, brak frakcji grubszych (żwirowej i kamienistej), wskaźnik plastyczności wyższy od 20%, granica płynności wyższa od 30%, zawartość węglanu wapnia do 10%, zawartość substancji organicznej do 2%, współczynnik przepuszczalności rzędu k<10-9 m/s lub określony w projekcie (aut. większy gdy wymagane jest uzupełnienie wilgoci do procesów rozkładu biochemicznego odpadów produkcja biogazu). Złożony system przykrycia powierzchni składowiska powinien składać się z następujących warstw (Rys. 4 i 5): warstwy kompensacyjnej (wyrównawczej), mogącej też pełnić funkcję drenażu gazowego (w przypadku niektórych rodzajów odpadów wystarcza wyrównanie powierzchni odpadów zdeponowanych na składowisku), uszczelnienia, najczęściej z dobranego gruntu spoistego (np. glina) lub maty bentonitowej, warstwy drenażowej, najczęściej mineralnej z gruntu niespoistego (piasek gruby, żwir, pospółka), ale mogą być wykorzystane materiały syntetyczne, warstwy rekultywacyjnej tworzącej glebę dla roślin (np. kompost, humus), warstw separacyjnych lub ochronnych (opcjonalnie geowłókniny w zależności od potrzeb), zabezpieczających warstwy izolacyjne lub drenażowe.

13 UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE ZAMYKANIA I REKULTYWACJI 291 Warstwa humusu 0,2 m Warstwa rekultywacyjna 0,5-1,5 m -4 Warstwa drenażowa min. 0,3 m, k= 1x10 m/s Warstwa uszczenienia mineranego -6 min. 0,5 m, k= 1x10 m/s Warstwa wyrównawcza i drenaż gazowy, min. 0,3 m Odpady Rys. 4. Proponowany schemat przykrycia powierzchni składowiska odpadów komunalnych z uszczelnieniem mineralnym. Fig. 4. Proposed scheme of sanitary landfill cover system with mineral sealing. Warstwa humusu 0,2 m Warstwa rekultywacyjna 0,5-1,5 m -4 Warstwa drenażowa min. 0,3 m, k= 1x10 m/s Mata bentonitowa Warstwa wyrównawcza i drenaż gazowy, min. 0,3 m Odpady Rys. 5. Proponowany schemat przykrycia powierzchni składowiska odpadów komunalnych z uszczelnieniem matą bentonitową. Fig. 5. Proposed scheme of sanitary landfill cover system with GCL.

14 292 E. KODA 5. Rekultywacja biologiczna Poza stosowanymi już i przewidzianymi na składowiskach zabiegami technicznymi (rekultywacja techniczna) konieczne jest wprowadzenie okrywy roślinnej (rekultywacja biologiczna). Gatunki roślin wprowadzane na składowisko powinny mieć predyspozycje [30, 31]: ekologiczne, tj. odporność na toksyczne wyziewy biogazu, ekspansywność i konkurencyjność w stosunku do gatunków istniejących, itp., biologiczne, tj. duże przyrosty biomasy i wysoka oraz intensywna transpiracja, tworzenie zróżnicowanych zbiorowisk, łatwość krzewienia, rozwinięty system korzeni i dobre pokrycie terenu, ekonomiczne, tj. dostępność materiału roślinnego, niskie koszty pozyskania i implantacji. Okrywa roślinna powinna wiązać i stabilizować grunt, zapobiegać pyleniu, rozprzestrzenianiu się odoru i aerozoli oraz chronić skarpy przed erozją wodną. Jest też niezbędna do uzyskania wysokiej ewapotranspiracji. Najbardziej odporne na niekorzystne czynniki środowiskowe składowisk są gatunki pojawiające się samorzutnie na skarpach. Z inwentaryzacji flory naczyniowej występującej na terenie składowisk i ich otuliny w fazie eksploatacji można uzyskać dane do wyboru gatunków przystosowanych do rozwoju [31, 32]. Podstawowymi warunkami intensywnej wegetacji traw na skarpach składowiska są korzystne stosunki wodne i pokarmowe oraz minimalna zawartość substancji toksycznych w środowisku glebowym [33]. Tego rodzaju warunki można stworzyć niemal wszędzie, nawet przy dużych nachyleniach i przy znacznych koncentracjach zanieczyszczeń. Roślinność przeznaczona do tego celu powinna spełniać następujące warunki [30]: szybko rosnąć w celu zabezpieczenia powierzchni skarpy przed erozją, posiadać dobrze rozwinięty system korzeniowy, który stabilizuje i wzmacnia skarpę przed erozją, tworzyć trwałą i zwartą pokrywę roślinną, mieć niewielkie wymagania pokarmowe i wodne, nie wymagać częstego koszenia i pielęgnacji, wykazywać wytrzymałość na hipereutrofizację, np. rośliny ruderalne lub siedlisk eutroficznych, wysoką ewapotranspirację w siedliskach mokrych rośliny bagienne, posiadać dużą odporność na zmienne warunki pogodowe. Trawami, które spełniają w/w wymagania i mogłyby wytworzyć murawy są trawy niskie, posiadające dobrze rozwinięty i gęsty system korzeniowy, tym samym tworząc zwartą obudowę roślinną. Gatunki podstawowe, z których można komponować mieszaki do obsiewu skarp składowisk to: kostrzewa czerwona rozłogowa (Festuca rubara genuina Hack), kostrzewa owcza (Festuca ovina L.), kępowa, kostrzewa różnolistna (Festuca heterophylla Lam.), luźnokępowa, mietlica biaława (Agrostis alba L.), rozłogowo luźnokępowa, mietlica pospolita (Agrostis vulgaris With lub Agrostis tenis Sib.), rozłogowo luźnokępowa, wiechlina łąkowa (Poa pratensis L.), rozłogowo luźnokępowa, życica trwała (Lolium perenne L.), zw. rajgras angielski, luźnokępkowa.

15 UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE ZAMYKANIA I REKULTYWACJI 293 Oprócz w/w traw, gatunkami roślin, które mogą być włączone w skład mieszanek przeznaczonych do obsiewu skarp składowisk odpadów są motylkowate drobnonasienne, np.: komonica rożkowa (Lotus cornculatus L.), koniczyna biała (Triforium regens L.), lucerna nerkowata (medicago lupulina L.). Skład gatunkowy mieszanek dobiera się stosownie do istniejących lub specjalnie ukształtowanych warunków glebowych (warstwa rekultywacyjna), funkcji roślinności darniowej i ekspozycji skarp. Wprowadza się te rośliny, które najlepiej w danych warunkach spełniają stawiane wymagania i chronią glebę przed niszczącym działaniem wody i wiatru. Na istniejących składowiskach, gatunki te powinny być implantowane pomiędzy istniejącymi oazami roślinności. W strukturze pionowej roślinności powinny wystąpić [30, 31]: drzewa wysokie (np. jesion, topola) i niskie (wierzby), krzewy o właściwościach bakteriostatycznych (bez czarny, czeremcha), krzewy szpalerowe, tworzące żywopłoty (ligustr), zimozielone (cis, sosna, świerk), krzewy o liściach atrakcyjnie wybarwionych (dereń), drzewa o liściach: pozostających wyjątkowo długo na pędach, wcześnie pojawiających się wiosną i długo utrzymujących się jesienią (wierzby), gatunki osłonowe chroniące w pierwszym roku po nasadzeniach drzewa i krzewy, stabilizujące podłoże (życica, łubin, gorczyca, koniczyny), pnącza osłaniające grunt w miejscach niedostępnych (winobluszcz, chmiel), byliny o dużej produkcji biomasy (barszcz, burak, motylkowe, szarłat), trawy i byliny o wysokiej transpiracji i odporności na eutrofizację (trzcina, manna, pałka, oczeret). Alternatywnie zagospodarowanie powierzchni skarp składowisk może być wykonane przy użyciu mieszanin popiołowo-osadowych z użyciem technik mulczowania, hydroobsiewu lub iniekcji [15, 33]. Technologia wykonywania hydroobsiewu polega na ciśnieniowym nanoszeniu mulczu na skarpy budowli składającego się z: osadów ściekowych, mieszaniny nasion traw, motylkowatych oraz bylin i NPK w mieszance nawozów mineralnych. Mulczowanie, hydroobsiew i iniekcje wykonywane są za pomocą specjalnych urządzeń hydrosiewników, które umożliwiają nanoszenie mieszanin na różnego rodzaju grunty naturalne lub antropogeniczne. Zaleca się stosowanie hydroobsiewu w czasie trwania okresu wegetacyjnego. Do kształtowania warstwy rekultywacyjnej na wzmacnianych skarpach składowiska mogą być też wykorzystane mieszanki popiołowoosadowe [33]. W przypadku planowanego wykorzystania materiałów odpadowych do rekultywacji składowisk (warstwa wyrównująca, warstwa rekultywacyjna), należy uzyskać zezwolenie na odzysk tych odpadów w ramach R14. Do kształtowania skarp i korony składowiska (warstwa wyrównawcza) mogą być stosowane odpady z grup 01, 10, 16, 17 i 19, natomiast warstwa rekultywacyjna może być wykonana z odpadów o kodach , , oraz

16 294 E. KODA W celu zabezpieczenia skarp składowiska przed erozją wodną, szczególnie na wysokich składowiskach nadpoziomowych, może wystąpić potrzeba wykonania dodatkowych umocnionych konstrukcji na powierzchni do kontrolowanego sprowadzenia wody ze skarpy [15]. Sposób zabezpieczenia skarp składowiska przed erozją wodną powinien uwzględniać dwa podstawowe czynniki: wielkość nachylenia skarpy, rodzaj gruntu przykrywającego składowisko i stan jego zagęszczenia. Rekultywację składowiska odpadów należy prowadzić zgodnie z uzgodnionym harmonogramem wynikającym z właściwej decyzji administracyjnej. Działania rekultywacyjne powinny umożliwić jak najlepszą integrację terenu składowiska z terenami przyległymi. 6. Podsumowanie Głównym celem prac rekultywacyjnych na składowisku odpadów jest wyeliminowanie lub ograniczenie oddziaływania obiektu na środowisko gruntowo-wodne i emisji do atmosfery (bariery izolacyjne, przykrycie składowiska, wprowadzenie roślinności), a w przypadku składowisk nadpoziomowych bardzo ważnym zagadnieniem jest ukształtowanie bryły składowiska z zapewnieniem bezpieczeństwa geotechnicznego. Rekultywacja składowiska obejmuje szereg zabiegów inżynierskich i biologicznych mających na celu nie tylko wyeliminowanie zagrożeń dla środowiska, ale również przystosowanie obiektu do docelowego przeznaczenia terenu w nawiązaniu do założeń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego i jak najlepszą integrację składowiska ze środowiskiem terenów przyległych. Zapewnienie stateczności starych nadpoziomowych składowisk odpadów komunalnych i zabezpieczenia przeciwerozyjne są kluczowymi zagadnieniami do rozwiązania na etapie rekultywacji technicznej. Efektywnymi rozwiązaniami dla poprawy stateczności skarp jest budowa nasypów dociążających oraz powierzchniowe zabiegi wzmacniające i stabilizujące, dostosowane do wysokości i nachylenia skarpy. Przykrycie powierzchni składowiska jest jednym z podstawowych, a czasem nawet jedynym, zabiegów rekultywacyjnych ograniczających uciążliwości starych składowisk odpadów dla środowiska. Szczelne przykrycie składowiska chroni przede wszystkim przed niekontrolowaną emisją do atmosfery i skutecznie zmniejsza ilość powstających odcieków. Zastosowanie w przykryciu składowiska uszczelnienia mineralnego jest najkorzystniejsze zarówno dla rekultywowanego składowiska jak i przyszłego przeznaczenia terenu, jednakże wymaga przestrzegania kryteriów doboru gruntu do wykonania oraz zasad wbudowywania materiału i kontroli jakości robót. Podczas prowadzenia robót ziemnych związanych z ułożeniem warstw uszczelniających i drenażowych należy zapewnić nadzór geotechniczny ze strony Inwestora.

17 UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE ZAMYKANIA I REKULTYWACJI 295 Okrywa roślinna powinna wiązać i stabilizować grunt na powierzchni składowiska, zapobiegać pyleniu, rozprzestrzenianiu się odoru i aerozoli, jest też niezbędna do wysokiej ewapotranspiracji i zabezpieczenia skarp przed erozją. Zastosowanie metody hydroobsiewu z kompozycjami traw i motylkowatych w mieszaninie z osadami ściekowymi i popiołami lotnymi umożliwia szybkie zazielenienie skarp i wierzchowiny składowiska bez dodatkowych nakładów na humusowanie lub darniowanie. Zabiegi rekultywacyjne zasadniczo nie zmieniają funkcji składowiska jednakże, oprócz spełnienia wymagań formalno-prawnych w tym zakresie, zmniejszą jego negatywne oddziaływanie na środowisko, m.in. poprzez: ograniczenie przedostawania się zanieczyszczeń do środowiska wodno-gruntowego, ochronę przeciwerozyjną skarp, zmniejszenie pylenia z powierzchni składowiska, zwiększenie ewapotranspiracji i poprawę estetyki krajobrazu. Po zamknięciu składowiska i wykonaniu zabiegów rekultywacyjnych należy zapewnić prowadzenie monitoringu składowiska w zakresie wymaganym dla fazy poeksploatacyjnej, jak również specjalistyczny nadzór nad instalacjami do ujęcia i zagospodarowania odcieków oraz systemu odgazowania składowiska. Bibliografia 1) GUS. Infrastruktura komunalna Główny Urząd Statystyczny, str ) Daniel D.E. ed. Geotechnical practice for waste disposal. Chapman and Hall. London, ) Christensen T.H., Cossu R., Stegmann R. Landfilling of Waste: Barriers. E&FN SPON. London ) Praca zbiorowa. Fizyko-chemiczne i mikrobiologiczne zagrożenia środowiska przez odpady. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska. Warszawa ) Błaszczyk T., Górski J. Odpady a problemy zagrożenia i ochrony wód podziemnych. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska. Warszawa ) Wysokiński L. Budowa, modernizacja i rekultywacja składowisk odpadów komunalnych. Przegląd Komunalny, 1998, 4(79), dodatek. 7) Stare składowiska. (tłum. z jęz. niem.). Tom I Rozpoznanie i ocena część 1, Tom I Rozpoznanie i ocena część 2, Tom II Sanacja i kontrola Wyd. AR we Wrocławiu. 8) Koda E. Remediation of the old embankment sanitary landfills. Geoenvironmental Engineering: Ground Contamination. Thomas Telford ed. London. 1999, ) McBean E.A., Rovers F.A., Farquhar G.J. Solid Waste Landfill Engineering and Design. Prentice Hall PTR. New York ) Wysokiński L. Zasady budowy składowisk odpadów. Instytut Techniki Budowlanej. Instrukcje Nr 444/2009. Warszawa

18 296 E. KODA 11) Koda E. Geośrodowiskowe aspekty rekultywacji składowisk odpadów. Inżynieria Morska i Geotechnika. 2009, Nr 3, ) Terek K., Polski teatr odpadowy. Przegląd Komunalny, 2009, Nr 12, ) Manczarski P. Zamykanie składowisk odpadów wymagania technologiczne. XXI Konferencja Szkoleniowa Eksploatacja i rekultywacja bezpiecznych składowisk odpadów. ABRYS. Chorzów. 2011, ) Koda E. Stateczność rekultywowanych składowisk odpadów i migracja zanieczyszczeń przy wykorzystaniu metody obserwacyjnej. Rozprawy Naukowe nr 384. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, ) Koda E. Wykorzystanie materiałów odpadowych do rekultywacji i zagospodarowania terenu starych składowisk. X Forum Gospodarki Odpadami. Stare Jabłonki. Wyd. PZITS Oddz.Wielkopolski. 2013, ) Kozłowska B. Zamykanie składowisk realizacja wojewódzkich planów gospodarki odpadami. XXIII Konferencja Szkoleniowa Eksploatacja i rekultywacja bezpiecznych składowisk odpadów. Kraków. ABRYS. 2013, ) Manczarski P., Lewicki R. Wytyczne dotyczące zamykania i rekultywacji składowisk odpadów komunalnych. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Warszawa ) Manczarski P. Zmiana wymagań technicznych we wnioskach o dofinansowanie NFOŚiGW zamykania i rekultywacji składowisk odpadów. Remediacja, rekultywacja i rewitalizacja. PZITS Oddział Wielkopolski. Poznań. 2014, ) PORADNIK. Metody badania i rozpoznawania wpływu na środowisko gruntowowodne składowisk odpadów stałych. Ministerstwo Środowiska. Warszawa ) CETCO. Poradnik projektanta. Rekultywacja składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. CETNO Poland, Szczytno ) ISSMFE/ETC. Geotechnics of Landfills Design and Remedial Works - Technical Recommendations GLR. Ernst & Sohn. Berlin, 1993, tłumaczenie Geoteko, ) Łuniewski A., Łuniewski S. Od prymitywnych wysypisk do nowoczesnych zakładów zagospodarowania odpadów. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok ) Koda E., Osiński P. Ocena stanu zanieczyszczenia środowiska gruntowo-wodnego w podłożu składowiska odpadów pohutniczych do projektu rekultywacji. Remediacja, rekultywacja i rewitalizacja. Wyd. PZITS Oddział Wielkopolski. Poznań. 2014, ) Wychowaniak D., Koda E. Ocena stanu środowiska wodno-gruntowego w rejonie starego składowiska odpadów z pionową przesłoną przeciwfiltracyjną. Remediacja, rekultywacja i rewitalizacja. Wyd. PZITS Oddział Wielkopolski. Poznań. 2014, ) Zbiór zaleceń do programowania, budowy, eksploatacji i rekultywacji składowisk odpadów komunalnych. Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast. OBREM, Łódź ) Klimek A., Wysokiński L., Zawadzka-Kos M., Osęka M., Chrząszcz J. Poradnik metodyczny w zakresie PRTR dla składowisk odpadów komunalnych. Ministerstwo Środowiska i NFOŚiGW. Warszawa ) Oleszkiewicz J. Eksploatacja składowiska odpadów. Poradnik. Lem Projekt, Kraków

19 UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE, ŚRODOWISKOWE I TECHNICZNE ZAMYKANIA I REKULTYWACJI ) Zadroga B., Olańczuk-Neyman K. Ochrona i rekultywacja podłoża gruntowego. Wyd. Politechniki Gdańskiej. Gdańsk ) Wysokiński L., Majer E. Badania gruntów i kontrola jakości wykonanych z nich przesłon izolacyjnych na składowiskach odpadów. Wytyczne. Instrukcje nr 411/2010. Instytut Techniki Budowlanej. Warszawa ) Pachuta K., Koda E. Dobór gatunkowy roślin dla potrzeb rekultywacji na przekładzie składowiska nawadnianego odciekami. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego. 2007, Nr 133, ) Koda E., Pachuta K., Osiński P. Potential of plants application in the initial stage of landfill reclamation process. Polish Journal of Environmental Studies, 2013, Vol. 22, No. 6, ) Dyguś K.H., Siuta J., Wasiak G., Madej M. Roślinność składowisk odpadów komunalnych I przemysłowych. Monografia. Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania. Warszawa ) Koda E., Głażewski M. Możliwości wykorzystania popiołów lotnych do zabudowy skarp składowisk odpadów komunalnych. Monografia Popioły z Energetyki, EKOTECH, Warszawa, 2010,