MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA POPIOŁÓW LOTNYCH DO ZABUDOWY SKARP SKŁADOWISK ODPADÓW KOMUNALNYCH

Transkrypt

1 Eugeniusz Koda Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Geoinżynierii, Warszawa Marian Głażewski Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, Warszawa MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA POPIOŁÓW LOTNYCH DO ZABUDOWY SKARP SKŁADOWISK ODPADÓW KOMUNALNYCH STRESZCZENIE Jednym z najważniejszych elementów rekultywacji starych składowisk odpadów typu nadpoziomowego jest wzmocnienie i stabilizacja skarp dla zabezpieczenia przed utratą stateczności i niekorzystnymi procesami erozyjnymi. Prawidłowo przeprowadzone zabiegi powinny być podzielone na dwa etapy. W pierwszym etapie należy wykonać prace inżynierskie dla zapewnienia stateczności ogólnej skarpy (rekultywacja techniczna), natomiast w drugim etapie przeprowadza się zabiegi pratotechniczne dla wytworzenia zwartej szaty roślinnej na powierzchni skarp (rekultywacja biologiczna). Dla przyszłego zagospodarowania powierzchni składowiska podstawowe znaczenie ma zapewnienie odpowiedniego nachylenia skarp i uformowania warstwy przykrycia zgodnie z zasadami stosowanymi w robotach ziemnych (dobór gruntu i jego zagęszczenie). Do stabilizacji skarp składowisk mogą być stosowane mieszaniny z wykorzystaniem popiołów lotnych, gruntu i osadów ściekowych. W artykule przedstawiono zasady i przykłady wykonywania konstrukcji ziemnych dla poprawy stateczności skarp oraz sposób stabilizacji powierzchni skarpy z wykorzystaniem popiołów lotnych. Popioły lotne i osady ściekowe stanowią materiał nawozowy bogaty w substancje mineralne i organiczne, wolno rozkładający się, przez co nie ulega wypłukiwaniu i jest łatwo przyswajalny przez rośliny. Wbudowywanie mieszanin na skarpach może być realizowane z wykorzystaniem hydroobsiewu lub innych technik stosowanych do 355

2 zabudowy skarp. Metoda hydroobsiewu znalazła zastosowanie głównie w zadarnianiu skarp budowli ziemnych, np. nasypów drogowych, stawów osadowych i budowli hydrotechnicznych, ale może być również zastosowana do stabilizacji skarp składowisk i zwałowisk. Wykonana poprawnie i w odpowiednim czasie zabudowy skarp umożliwiają uzyskanie dobrej jakości zadarnienia. Właściwości popiołów lotnych poprawiają żyzność utworzonej na skarpie warstwy rekultywacyjnej i zwiększają jej pojemność wodną, stwarzającą korzystne warunki dla wprowadzenia i utrzymania roślinności w okresach suchych. WPROWADZENIE Jednym z najważniejszych elementów rekultywacji składowisk odpadów typu nadpoziomowego jest wzmocnienie i stabilizacja biologiczna skarp dla zabezpieczenia przed utratą stateczności i niekorzystnymi procesami erozyjnymi. Prawidłowo przeprowadzone zabiegi powinny być podzielone na dwa etapy. W pierwszym etapie należy wykonać prace inżynierskie dla zapewnienia stateczności ogólnej skarpy (rekultywacja techniczna), natomiast w drugim etapie przeprowadza się zabiegi dla wprowadzenia roślinności na powierzchnie skarp (rekultywacja biologiczna) (Koda i Głażewski, 2007). Według danych GUS, w 2008 roku wytworzonych zostało 15.6 mln ton popiołów, w tym 4.2 mln ton popiołów lotnych z węgla. Na składowiskach suchych i mokrych nagromadzonych jest około mln ton popiołów i żużli, które mogą być wykorzystane do budowy dróg, rekultywacji oraz jako nawozy mineralne. Ponadto w Polsce jest wytwarzanych ponad 500 tys. ton osadów ściekowych, które z jednej strony stanowią odpad niebezpieczny ( bomba ekologiczna ) trudny do unieszkodliwienia, z drugiej zaś strony cenny nawóz do wykorzystania w rolnictwie lub do rekultywacji biologicznej (EPA, 1983; Głażewski, 1994). Popioły, żużle i inne odpady, po zmieszaniu z gruntem, mogą być wykorzystane do wzmocnienia technicznego skarp składowisk. Popioły lotne posiadają wiele mikro i makro minerałów poprawiających właściwości podłoża, charakteryzują się specyficznymi właściwościami przydatnymi do rekultywacji gruntów i przyczyniają się do poprawy procesów glebotwórczych oraz stanu siedlisk dla wzrostu roślin (Coppin i Richards, 1990). Zastosowane popioły stanowią materiał nawozowy bogaty w substancje mineralne nie ulegający wypłukiwaniu, który w uzupełnieniu z kompostem lub osadami ściekowymi jest łatwo przyswajalny przez rośliny (Głażewski i Kalotka, 1999). Wykonanie poprawnie 356

3 warstwy okrywowej i wprowadzenie roślinności w optymalnych okresach, umożliwia uzyskanie dobrego pokrycia skarp. W referacie przedstawiono propozycję wykorzystania popiołów lotnych do stabilizacji skarp starego składowiska odpadów komunalnych i przygotowania warstwy rekultywacyjnej dla wprowadzenia roślinności. Dla przyszłego zagospodarowania powierzchni składowisk, podstawowe znaczenie ma zapewnienie odpowiedniego nachylenia skarp i uformowania zewnętrznej warstwy zgodnie z zasadami stosowanymi dla budowli ziemnych (dobór odpowiednich mieszanek gruntowych z gruntów naturalnych lub antropogenicznych i zagęszczenie ich zgodne z wytycznymi dla robót ziemnych). Przy dużych nachyleniach skarp, przed ułożeniem warstwy rekultywacyjnej skarpę należy umocnić za pomocą płotków faszynowych lub geosyntetyków. Zabezpieczenie stateczności skarp starych składowisk odpadów Podstawy prawne budowy i eksploatacji składowisk odpadów przepisy tworzenia i eksploatacji składowisk odpadów komunalnych powstały dopiero w 2003 roku (Dz. U. Nr 61, poz. 549). Większość wcześniej powstałych składowisk nie ma odpowiedniej lokalizacji i zabezpieczeń przed ich szkodliwym wpływem na środowisko. W przypadku składowisk nadpoziomowych jednym z podstawowych problemów do rozwiązania jest zapewnienie stateczności skarp i wprowadzenie roślinności w ramach rekultywacji biologicznej. Występowanie potencjalnych osuwisk odpadów powoduje ekspansję składowiska na tereny bezpośrednio przyległe, często stanowiące inną własność lub posiadające cenne walory środowiskowe. Większość starych składowisk nadpoziomowych wymaga niezwłocznej modernizacji i odpowiedniego docelowego zagospodarowania. Przedsięwzięcia z tym związane muszą uwzględniać dalsze przeznaczenie składowiska oraz realne możliwości techniczne i finansowe inwestora (przedsiębiorstwa, regionu lub gminy). Sposoby wzmocnienia skarp składowisk zależy głównie od jej wysokości i nachylenia. Składowiska odpadów powinny być posadowione i formowane tak jak budowle ziemne. Pochylenie skarp nie powinno przekraczać 27 0 przy wysokości składowiska do 10m. Składowiska wyższe od 10m wymagają tarasowania, przy czym szerokość półek powinna wynosić od 3 do 6m. Skarpy składowisk należy pokryć gruntem spoistym lub mieszankami popiołowo-osadowymi o wskaźniku zagęszczenia I S 0,90, a następnie ziemią urodzajną. Skuteczne przeprowadzenie zabiegów rekultywacyjnych na składowiskach odpadów jest często uwarunkowane wykonaniem zabiegów dla poprawy parametrów zdeponowanych odpadów lub wykonanie konstrukcji wzmacniających stateczność (ISSMFE, 1993; Koda, 1999; Zadroga, 1999). Skarpy o kącie pochylenia powyżej 35 0 wymagają wzmocnień 357

4 konstrukcyjnych, np. murami oporowymi, nasypami dociążającymi (przypory), lokalne złagodzenie nachylenia, lokalną wymianę i dogęszczenie odpadów oraz poziome wzmocnienia georusztami, itp. (Koda i inni, 1997). Przykłady sposobów wzmocnienia stateczności skarp składowisk o nachyleniu małym, dużym i przy skarpach urwistych przedstawiono na rysunkach 1, 2 i 3. Do kształtowania warstw rekultywacyjnej na wzmacnianych skarpach proponujemy zwłaszcza mieszanki popiołowo-osadowe. Parametry geotechniczne odpadów mogą być wyznaczane z zastosowaniem analizy wstecznej uzupełnionej analizą składu i wieku odpadów oraz technikami geotechnicznych badań in situ. Do analizy stateczności składowisk mogą być stosowane zarówno metody pasków, oparte na kołowej powierzchni poślizgu, jak i metoda elementów skończonych (Koda i Przysiadka, 2007). Rys. 1. Wzmocnienie łagodnej skarpy składowiska nasypem dociążającym o nachyleniu 1:2.5 (Koda, 1999). 358

5 Rys. 2. Koncepcja zabezpieczenia skarpy składowiska o dużym nachyleniu (1:2 1:1.5): 1 - beton popiołowy, 2 kompozycje popiołowo-osadowe, 3 wiązki faszynowe, 4 powierzchnie zazielenione hydrobsiewem, 5 mieszanki popiołowo-osadowe, 6 warstwy izolacyjne, 7 przesłona przeciwfiltracyjna, 8 rów opaskowy (Koda i Głażewski, 2006). 359

6 Rys. 3. Koncepcja zabezpieczenia urwistej skarpy składowiska odpadów o nachyleniu 1:1: 1 - palisada, 2 mieszanina popiołowo-osadowa, 3 roślinność, 4 warstwy ochronne (popioły z osadami), 5 przesłona przeciwfiltracyjna, 6 rów opaskowy (Głażewski, 1998). Biologiczna stabilizacja skarp składowiska metodą hydroobsiewu Alternatywnie zagospodarowanie skarp składowisk może być wykonane przy użyciu mieszanin popiołowo-osadowych z użyciem technik mulczowania, hydroobsiewu i iniekcji. Do przygotowania mieszanek można wykorzystać popioły lotne oraz odwodnione osady ściekowe o zawartości części organicznych około 50%. Kompozyty te stabilizowane są wapnem gaszonym na sucho lub popiołem fluidalnym. Hydroobsiew jest to proces obejmujący nanoszenie hydromechanicznie kompozycji siewnych, środków użyźniających i emulsji przeciwerozyjnych w celu utrwalenia biologicznego powierzchni gruntu (Głażewski i Eymontt, 2005). 360

7 Mieszanina (mulcz) do hydroobsiewu składa się z: - przefermentowanych osadów ściekowych, - kompozycji nasion traw i motylkowatych drobnonasiennych, - ściółek, tj. substancji poprawiających strukturę podłoża i osłaniających kiełkujące rośliny (np. sieczki, strużyn, ew. trocin), - popiołów lotnych, spełniających rolę nawozów o wydłużonym działaniu, - startowych nawozów mineralnych (osady ściekowe mają niską zawartość potasu). Mulczowanie, hydroobsiew i iniekcje wykonywane są za pomocą specjalnych urządzeń hydrosiewników skonstruowanych na bazie wozów asenizacyjnych. Wydajność hydrosiewników wynosi od 400 do 800 dm 3 /min, przy ciśnieniu od 0,4 do 1,0 MPa, dzięki czemu możliwe jest nanoszenie mieszanin na różnego rodzaju grunty naturalne oraz antropogeniczne. Zaleca się stosowanie hydroobsiewu w czasie trwania okresu wegetacyjnego, najlepiej po obfitych deszczach. Zalety stosowania hydroobsiewu do stabilizacji skarp składowisk: - wysoki stopień mechanizacji prac, - zagospodarowanie odpadów uciążliwych dla środowiska (osadów i popiołów), - rekultywacja i umocnienia przeciwerozyjne terenów zdegradowanych, - uzyskanie zadowalających efektów zadarnienia. Po zaakceptowaniu przez nadzór można również stosować mieszaninę, w której zamiast osadów ściekowych i popiołów lotnych znajduje się woda i substancje zabezpieczające podłoże przed wysychaniem i erozją (np. emulsje asfaltowe i lateksowe, mulcz gazetowy). Osady ściekowe, pochodzące z oczyszczalni komunalnych, powinny być przefermentowane lub kompostowane, a zawartość metali ciężkich nie może przekroczyć na 1kg s.m.: 1500mg ołowiu, 50mg kadmu, 25 mg rtęci, 500mg niklu oraz 2500mg chromu. Popioły lotne powinny spełniać wymagania normowe. Do mieszanek traw można stosować nasiona: kostrzewy czerwonej, różnolistnej, owczej, mietlicy pospolitej, wiechliny łąkowej, życicy trwałej. Należy dodawać również rośliny motylkowate z grupy lucern. Najkorzystniej jest gdy wykonawca prac przedstawia nadzorowi do akceptacji szczegółowy skład mieszaniny na podstawie: - orzeczenia wykonanego po badaniach składników mieszaniny z gruntem w instytucie badawczym, stacji rolniczo-chemicznej lub innej uprawnionej jednostce, względnie, - wyników prób dokonanych na odcinku próbnym (poletku doświadczalnym) stworzonym na umacnianej powierzchni. 361

8 Tabela 1. Ramowy skład mieszaniny (mulczu) na 1m 2 hydroobsiewu. przefermentowane osady ściekowe mieszanki traw i motylkowatych drobnonasiennych ściółka popioły lotne nawozy mineralne NPK od 12 do 30 l (4 10% s. m.) od 0,018 do 0,30 kg od 0,06 do 0,10 kg od 0,08 do 0,14 kg od 0,02 do 0,05 kg Koncepcja wzmocnienia skarp starego składowiska odpadów komunalnych Mając na myśli rekultywację składowisk odpadów musimy rozgraniczyć dwa przypadki różniące się ilością i zakresem prac, które należy wykonać: 1. Zamknięcie eksploatowanego składowiska odpadów wykonanego zgodnie ze współczesnymi tendencjami i wymogami prawnymi. 2. Zamknięcie i rekultywacja nieuporządkowanego, starego składowiska odpadów założonego w okresie gdy nie było stosownych przepisów w tym zakresie. W pierwszym przypadku prace związane z zakończeniem eksploatacji sprowadzają się do kilku czynności takich jak: docelowe uformowanie brył składowisk odpadów, wykonanie instalacji odgazowującej, ułożenie warstwy wyrównawczej, uszczelnienie powierzchni i ułożenie warstwy rekultywacyjnej. Obiekty te powinny posiadać rozwiązania techniczne ograniczające ich wpływ na środowisko oraz zatwierdzone programy rekultywacji. Zdarza się jednak, że stanowią one również znaczące zagrożenie dla środowiska, wynikające z błędów popełnionych przy projektowaniu i wykonawstwie lub niewłaściwej eksploatacji obiektów. Natomiast rozpatrując drugi przypadek należy uzupełnić wcześniej wymienione prace o zabiegi zabezpieczające przed postępującą degradacją środowiska naturalnego, głównie gruntowo-wodnego. Tak, więc czynności te mają na celu doprowadzenie terenu składowiska do stanu przewidzianego w planie zagospodarowania terenu i zniwelowanie niekorzystnego wpływu zdeponowanych odpadów komunalnych na obszar objęty ich oddziaływaniem. Najczęściej spotykanym kierunkiem rekultywacji składowisk jest zagospodarowanie ich i użytkowanie leśne, rolnicze i coraz częściej rekreacyjne. W przypadku składowisk typu nadpoziomowego dodatkowym problemem jest odpowiednie ukształtowanie bryły składowiska, uformowanie skarp, które nierzadko mają nachylenie większe od 1:1. Zazielenianie skarp można prowadzić dopiero po ich 362

9 ukształtowaniu, uszczelnieniu i przykryciu powierzchni składowiska warstwą ziemi urodzajnej o miąższości 20 do 50cm lub przefermentowanymi i przesianymi odpadami komunalnymi (kompost), albo warstwą gruntu mineralnego jałowego z zastosowaniem nawożenia organicznego i po właściwym przygotowaniu podłoża. Formowanie składowisk odpadów komunalnych wymaga przewarstwiania odpadów gruntem lub ziemią urodzajną. Ze względu na deficyt gruntów najczęściej ten warunek nie jest spełniany. Możliwe jest zastępowanie deficytowego gruntu popiołami lotnymi z elektrociepłowni. Popioły te, dzięki ich silnie zasadowemu odczynowi działają neutralizująco i mają dobre własności hydroskopijne wskutek dużej powierzchni adsorpcji. Do obudowy skarp można też stosować kompozyty przefermentowanych osadów ściekowych z popiołami. Propozycję umocnienia skarp rekultywowanego składowiska przedstawiono na przykładzie obiektu położonego w centralnej części kraju. Analizowane składowisko zostało założone w drugiej połowie lat 70-tych na nieprzygotowanej do tego celu działce. W latach 90-tych do eksploatacji oddano dwie kolejne dwie kwatery, z uszczelnieniem podstawy geomembraną HDPE oraz zaplecze socjalno-techniczne. Kwatery w najbliższych latach zostaną wypełnione, dlatego planowana jest rozbudowa składowiska. Składowisko ma wysokość prawie 30 m npt. Bryła charakteryzuje się zróżnicowanym nachyleniem skarp (skarpa wschodnia o nachyleniu rzędu 1:1.3 1:1.5 w części centralnej, 1:1.5-1:2 w części północnej i 1:2 1:2.5 w części południowej), co stwarza trudności w utrzymaniu warstw przykrywających składowisko i wprowadzeniu roślinności na skarpy. Część zachodnia skarpy południowej, rejon zaplecza technicznego, zostały umocnione faszyną, która wykazuje ubytki zarówno w umocnieniu jak i zabudowie biologicznej. Skarpa północna została umocniona w 2007 roku geokratą wypełnioną ziemią urodzajną i obsiewem mieszanką traw, jednak widoczne są na niej ubytki erozyjne w materiale stanowiącym podłoże dla roślin (Rys. 4). Skarpa wschodnia jest praktycznie nieumocniona, a duże jej nachylenie spowodowało erozyjne ubytki gruntowych warstw przykrywających i lokalne odsłaniania odpadów na skarpie, szczególnie w centralnej jej części (Koda i inni, 2008). 363

10 Rys. 4. Widok wschodniej skarpy składowiska przed umocnieniem. Propozycja umocnienia zakłada dostosowanie wytypowanych skarp składowiska do aktualnego ich stanu oraz planowanej rozbudowy składowiska. Na podstawie wizji w terenie i analizy podkładu geodezyjnego, przyjęto trzy schematy zabezpieczenia przeciwerozyjnego i zabudowy biologicznej. Przed wykonaniem umocnienia, powierzchnia skarpy musi być wyrównana. Układ proponowanych schematów umocnienia skarp pokazano na Rys. 5. Środkowa część skarpy wschodniej (nachylenie 1:1.3 1:1.5) 1. Zabezpieczenie przeciwerozyne - płotki faszynowe, układ płotków: kwadrat m. 2. Modyfikacja gruntu w wypełnieniu płotków warstwa około 15 cm po dogęszczeniu (mieszanina 1:1 objętościowo - piasek + osady i popioły lotne). 3. Hydroobsiew - (6 nanoszeń) min. 2-3 l/m 2 osadów i popiołów + nasiona traw i motylkowatych (200 kg/ha) + sieczka (100 kg/ha) + nawozy startowe NPK (200 kg/ha). 364

11 Północna część skarpy wschodniej (nachylenie 1:1.5 1:2) 1. Zabezpieczenie przeciwerozyjne skarpy żerdzie, układ: kwadrat m. 2. Modyfikacja gruntu w wypełnieniu między żerdziami warstwa około 10 cm po dogęszczeniu - mieszanina 1:1 objętościowo - piasek + osady i popioły. 3. Hydroobsiew - (4 nanoszenia) min. 2-3 l/ m 2 osadów i popiołów + nasiona traw i motylkowatych (150 kg/ha) + sieczka (800 kg/ha) + nawozy NPK (150 kg/ha). Południowa część skarpy wschodniej i skarpa południowa (nachylenie 1:2 1:2.5) 1. Lokalne uzupełnienie ubytków i wyrównanie skarpy. 2. Modyfikacja gruntu ok. 5 cm (mieszanina 1:1 obj. - piasek + osady i popioły). 3. Hydroobsiew - (2 nanoszenia) min. 2-3 l/m 2 osadów i popiołów + nasiona traw i motylkowatych (120 kg/ha) + sieczka (500 kg/ha) + nawozy NPK (120 kg/ha). Do wypełnienia przestrzeni między płotkami faszynowymi i żerdziami, zamiast humusu zaproponowano wykorzystanie mieszaniny przefermentowanych osadów i popiołów z piaskiem. Zagęszczanie zmodyfikowanego gruntu wypełniającego płotki faszynowe i umocnienia z żerdzi najlepiej wykonać przez udeptywanie w układzie tarasowym, co sprzyja zatrzymywaniu wilgoci przez tak uformowane warstwy podłoża dla roślin. Proponowane zabiegi nie zmienią funkcji obiektu, jednakże zmniejszą jego negatywne oddziaływanie na środowisko, m.in. poprzez: ochronę przeciwerozyjną skarp, zmniejszenie pylenia z powierzchni, zwiększenie ewapotranspiracji, poprawę estetyki krajobrazu i odbioru przez okolicznych mieszkańców. Hydroobsiew, z kompozycjami traw i motylkowatych w mieszaninie z osadami ściekowymi i popiołami lotnymi, umożliwia szybkie zazielenienie skarp. Wykorzystanie osadów i popiołów w wielu sytuacjach rozwiązuje problemy ich utylizacji, zarówno z punktu widzenia ekonomicznego jak i ochrony środowiska. 365

12 Rys. 5. Propozycje stabilizacji stromych skarp starego składowiska z wykorzystaniem żerdzi i płotków faszynowych oraz hydroobsiewu (Koda, Głażewski i Kołanka, 2008). 366

13 PODSUMOWANIE I WNIOSKI Zapewnienie stateczności starych nadpoziomowych składowisk odpadów komunalnych i zabezpieczenia przeciwerozyjne są kluczowymi zagadnienieniami do rozwiązania na etapie rekultywacji tych obiektów. Efektywnymi rozwiązaniami dla poprawy stateczności skarp jest budowa nasypów dociążających oraz powierzchniowe zabiegi wzmacniające, dostosowane do wysokości i nachylenia skarpy, np. geosyntetyki, płotki faszynowe i umocnienia z żerdzi. Istotne zmniejszenie uciążliwości starych składowisk można uzyskać relatywnie prostymi i tanimi przedsięwzięciami, obejmującymi: zastosowanie popiołów lotnych i przefermentowanych osadów ściekowych do odbudowy powierzchni składowisk, stwarzających korzystne warunki do wprowadzenia na bryłach składowisk i w ich otulinie odpowiedniej szaty roślinnej. Wykorzystanie popiołów lotnych pomaga rozwiązać problemy ich utylizacji, zarówno z punktu widzenia ekonomicznego, jak i ochrony środowiska. Hydroobsiew kompozycjami traw i motylkowatych w mieszaninie z osadami ściekowymi i popiołami lotnymi z elektrociepłowni umożliwia szybkie zazielenienie skarp i wierzchowin bez dodatkowych nakładów na humusowanie lub darniowanie skarp. Proponowane zabiegi zasadniczo nie zmienią obecnej funkcji analizowanego składowiska, jednakże zmniejszą jego negatywne oddziaływanie na środowisko, m.in. poprzez: ochronę przeciwerozyjną skarp, zmniejszenie pylenia z powierzchni składowiska, zwiększenie ewapotranspiracji odcieków i poprawę estetyki krajobrazu. LITERATURA 1) Choppin N.J., Richards I.G Use of vegetation in civil engineering. Butterworths. 2) EPA-625/ Process design manual land application of municipal sludge. US Environmental Protection Agency Center for Environmental Research Information. Cincinnati, OH ) Głażewski M., Osmólska-Mróz B., Pachowski J Koncepcja technicznobiologicznej obudowy składowisk odpadów komunalnych z zastosowaniem popiołów lotnych i osadów ściekowych. Konferencja Naukowo-Techniczna Geotechniczne aspekty składowania odpadów, Gdańsk. 4) Głażewski M Zastosowanie osadów ściekowych i popiołów lotnych do obudowy skarp wysypisk komunalnych z wykorzystaniem techniki hydroobsiewu. Przegląd Komunalny. Składowiska odpadów Nr 4(79), ) Głażewski M., Eymontt A Agrotechnical anti erosion reinforcement of slopes of the linear earthen structures by hydroseeding with fly ash utilization. Management of Environmental Quality: An International Journal, Vol. 16 No

14 6) Głażewski M., Kalotka J Hydrodynamic seeding with the use of sewage sludge and fly ash for slope protection. Proc. of the Intern. Symposium on Slope Stability Engineering. Shikoku, Vol. 2, ) ISSMFE/ETC.: Geotechnics of Landfills Design and Remedial Works - Technical Recommendations GLR. Ernst & Sohn. Berlin, 1993 (tłumaczenie Geoteko, 1994). 8) Koda E., Pejda K., Gołęgowski P Poprawa warunków stateczności starego wysypiska odpadów komunalnych. Roczniki AR w Poznaniu, CCLXX, Vol.2. 9) Koda E Stability reinforcement of the old embankment sanitary landfills for remediation works. Proc. of the Intern. Symposium on Slope Stability Engineering. Shikoku, Vol. 2, ) Koda E., Głażewski M Technical and biological reinforcement of rebuilt landfill slopes. XIII Danube-European Conf. on Geotechn. Engin., Vol. 2, Ljubljana. 11) Koda E., Głażewski M Techniczno-biologiczna (hydroobsiew) stabilizacja skarp składowisk odpadów z wykorzystaniem popiołów i osadów ściekowych. Monografia. Popioły z energetyki. EKOTECH, Szczecin ) Koda E., Przysiadka J Analiza stateczności wysokich skarp starego składowiska odpadów. Inżynieria i Budownictwo. Nr 7-8, ) Koda E., Głażewski M., Kołanka T Propozycja zabudowy biologicznej zabezpieczenia przeciwerozyjnego skarp składowiska odpadów Franki k/krośniewic, z wykorzystaniem hydroobsiewu. Geotechnika i Środowisko, Warszawa. 14) Zadroga B Polepszanie właściwości i stateczności odpadów komunalnych gromadzonych na składowiskach. III Konferencja N-T Aktualne Problemy Budownictwa, Olsztyn

15 POSSIBILITIES TO USE OF FLY-ASH FOR SLOPE STABILIZATION OF SANITARY LANDFILLS ABSTRACT The paper presents the reclamation of embankment type old sanitary landfill slopes. The remedial works consist of two phases, i.e. technical solution (slope stability assurance) and biological one (plant cover creation). The retaining wall, berms and lateral reinforcements were used for the slope stability assurance on the landfill in the technical remediation phase. For plant coat creation the hydrodynamic seeding with the use of fly-ash and sewage sludge was proposed. The technology of hydromechanical seeding with the use of fly-ash and sludge in comparison with other biological-engineering methods of slope stabilization brings the following benefits: the high level of works mechanization, the possibility to obtain a good quality sod formation without covering of slope by natural humus, the utilization of substances like sewage sludge from cleaning station and fly-ash from power station. The paper presents also the example of proposal of slope stabilization of old sanitary landfill with the use of sewage sludge and fly-ash carried out by hydroseeding method. 369