Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. przyr.)

Transkrypt

1 Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. przyr.) RADOMIR JASKUŁA, JACEK KALISIAK, KATARZYNA SZCZEPKO Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) w Polsce JASKUŁA R., KALISIAK J., SZCZEPKO K New localities of some rare species of ground beetles (Coleoptera: Carabidae) in Poland. Parki nar. Rez. przyr. 22: ABSTRACT: New localities of seven interesting carabid species from Poland are described: Leistus rufomarginatus DUFT. (Wzniesienia Łódzkie LP: Las Łagiewnicki NR, Struga Dobieszkowska NR), Demetrias atricapillus (L.) (Wzniesienia Łódzkie LP: Wiączyń NR; Nadnidziański LP: Grabowiec NR), Abax parallelus (DUFT.) (Brudzeski LP), Lebia chlorocephala (HOFFM., KOCH, P. MÜLL et LINZ) (Kampinoski NP), Lebia cyanocephala (L.) (Nadnidziański LP: Grabowiec NR), D. atricapillus (L.) (Wzniesienia Łódzkie: Wiączyń NR; Nadnidziański LP: Grabowiec NR) and Lasiotrechus discus (F.) (Pomeranian Lake District). KEY WORDS: Leistus rufomarginatus, Lasiotrechus discus, Abax parallelus, Lebia chlorocephala, Lebia cyanocephala, Demetrias atricapillus, Carabidae, Coleoptera, new records, protected areas, Poland. Radomir Jaskuła: Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Uniwersytet Łódzki, ul. Banacha 12/16, Łódź, radekj@biol.uni.lodz.pl; Jacek Kalisiak: ul. Północna 31 m. 58A, Łódź, jacek195@polbox.com; Katarzyna Szczepko: Katedra Dydaktyki Biologii i Badań Różnorodności Biologicznej, Uniwersytet Łódzki, ul. Banacha 12/16, Łódź, kawa@biol.uni.lodz.pl Pierwsze dane faunistyczne dotyczące rozmieszczenia chrząszczy z rodziny biegaczowatych (Carabidae) na terenie Polski sięgają przełomu XVIII i XIX wieku. Mimo tak długiej historii badań stan poznania poszczególnych rejonów kraju jest bardzo zróżnicowany (BURAKOWSKI i in. 1973, 1974, 2000). Wiele z ponad 560 gatunków stwierdzonych dotychczas w Polsce (MROCZKOWSKI, STEFAŃSKA 1991) w dalszym ciągu znanych jest tylko z pojedynczych stanowisk, niejednokrotnie odnoszących się do okresu przedwojennego (BURAKOWSKI i in. 1973, 1974). W niniejszej pracy przedstawione zostały informacje o rzadko występujących w całym kraju gatunkach biegaczowatych: oleśnicy zielonogłowej Lebia chlorocephala (HOFFM., KOCH, P. MÜLL. et LINZ) i sinogłowej Lebia cyanocephala (L.), Demetrias atricapillus (L.), Lasiotrechus discus (F.), a także o rzadko spotykanym na nizinach górskim gatunku bosaka Abax parallelus (DUFT.). Podane zostały także nowe stanowiska chrząszcza Leistus rufomarginatus DUFT., owada, którego zasięg na terenie Polski jest niedostatecznie poznany (BURAKOWSKI i in. 1973). Biegaczowate zostały omówione ze zwróceniem uwagi na ich rozsiedlenie i bionomię. [279]

2 280 Radomir Jaskuła i in. Stanowiska Carabidae podane zostały wraz ze współrzędnymi siatki UTM. Okazy dowodowe znajdują się w zbiorach autorów. Leistus rufomarginatus DUFT. Gatunek występujący na Kaukazie i w Europie, gdzie rozmieszczony jest od północnych Włoch i Grecji na południu (BURAKOWSKI i in ), do Szwecji, Danii i Wysp Brytyjskich na północy (SILVFERBERG 1992; LUNDBERG 1995; HANSEN 1996; ANDERSON i in. 2000), oraz od wschodniej Francji do Polski (BURAKOWSKI i in. 1973). W ostatnim czasie wykazany także z Bułgarii (HIEKE, WRASE 1988 za GUÉORGUIEV, GUÉORGUIEV 1995), oraz Litwy i Łotwy (BARŠEVSKIS 2001). Mimo, że w kraju wykazany był zarówno z terenów nizinnych jak i górskich (m.in. BURAKOWSKI i in. 1973; DROZD-NUREK 1980; LEŚNIAK 1993; SIENKIEWICZ 1994, ABRASZEWSKA-KOWALCZYK i in. 2001; CIECHANOWSKI i in. 2001; JASKUŁA, RUTA 2003), to jednak zasięg tego gatunku na terenie Polski nadal pozostaje niekompletny. Spotykany najczęściej w jasnych lasach liściastych i mieszanych, często ze znacznym udziałem buka (Fagus silvatica L.) (BURAKOWSKI i in ). Według HENGEVELDA (1980) chrząszcz ten odżywia się przede wszystkim skoczogonkami (Collembola) z rodzin Tomoceridae i Entomobryidae. Materiał: Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich: rez. Las Łagiewnicki k. Łodzi (CC94), 14.IX exx. w wypróchniałym pniu buka (Fagus silvatica L.), w towarzystwie Nebria brevicollis (F.), Platynus assimilis (PAYK.) i Pterostichus oblongopunctatus (F.), leg. R. JASKUŁA; rez. Struga Dobieszkowska k. Łodzi (DC04), 24.IX ex. wysiany ze ściółki nad brzegiem strumienia, leg. R. JASKUŁA. Lasiotrechus discus (F.). Gatunek reprezentujący w faunie Polski element palearktyczny (LEŚNIAK 1987). W Europie spotykany od południa Francji, środkowych Włoch i północnej Rumunii po południową część Europy północnej. Znany także z Syberii, Chin i Japonii (BURAKOWSKI i in. 1973). Stosunkowo niedawno wykazywany także z Bułgarii (HIEKE, WRASE 1988 za GUÉORGUIEV, GUÉORGUIEV 1995) i Ukrainy (ŁAZORKO 1963). W Polsce stwierdzony w większości krain, niejednokrotnie jak w przypadku dawnych Prus czy Śląska (PAWŁOWSKI 1975), po raz pierwszy już blisko 200 lat temu. Mimo to prawie zawsze znajdywany rzadko i pojedynczo, co można tłumaczyć jego podziemnym trybem życia. Spotykany w towarzystwie Trechoblemus micros (HERBST), głównie nad brzegami wód pod kamieniami, a po wylewie rzek także w napływkach. Łapany również w norach karczownika ziemnowodnego Arvicola terrestris (L.) (BURAKOWSKI i in. 1973). Większość stanowisk w Polsce odnosi się do okresu przedwojennego (PAWŁOWSKI 1975). W ostatnim czasie wykazywany z okolic Łodzi i z Pobrzeża Bałtyku (JASKUŁA, GRABOWSKI 2003). Materiał: prawy brzeg Wisły ok. 1 km na S od Świecia (UTM: CE31), 18.VI exx. na piaszczystym brzegu w pobliżu nieczynnego przejścia promowego, w towarzystwie Clivina collaris (HERBST), C. fossor (L.), Bembidion dentellum THUNB. i B. varium (OLIV.), leg. R. JASKUŁA.

3 Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych 281 Abax parallelus (DUFT.). Chrząszcz znany z Europy Środkowej i Zachodniej. W Polsce rozsiedlony przede wszystkim na południu kraju (BURAKOWSKI i in. 1974). Wykazywany także z terenów nizinnych w tym na podstawie jednego okazu z Niziny Mazowieckiej (HILDT 1907) przy czym stanowiska te ze względu na duże wątpliwości wymagają potwierdzenia nowym materiałem (BURAKOWSKI i in. 1974). A. parallelus DUFT. uznawany jest za gatunek leśny, choć znany jest przypadek stwierdzenia tego chrząszcza z pól uprawnych (HONCZARENKO 1970). Jako jeden z nielicznych przedstawicieli Carabidae chrząszcz ten przejawia opiekę rodzicielską (LÖSER 1970). Materiał: Brudzeński Park Krajobrazowy: rez. Sikórz k. Płocka (UTM: DD03), 25.V exx. w towarzystwie Carabus hortensis L., Nebria brevicollis (F.), Nothiophilus biguttatus (F.), Pterostichus oblongopunctatus (F.), P. niger (SCHALL.) i P. nigrita (F.), leg. R. JASKUŁA. Lebia chlorocephala (HOFFM., KOCH, P. MÜLL. et LINZ). Gatunek palearktyczny (LEŚNIAK 1987), obejmujący zasięgiem Europę od Morza Śródziemnego na południu do Wysp Brytyjskich i południowych prowincji Fennoskandii na północy. Stwierdzony także w zachodniej Syberii i na Kaukazie. W Polsce znany z wielu stanowisk, na ogół jednak spotykany rzadko i pojedynczo. Żyje przeważnie na glebach gliniastych i torfowych, gdzie prowadzi skryty tryb życia ukrywając się pod kamieniami i między korzeniami traw. Owady dorosłe są czasem poławiane z roślin czerpakiem (BURAKOWSKI i in. 1974). Larwy tego gatunku są pasożytami zewnętrznymi larw i poczwarek chrząszczy z rodziny stonkowatych (Chrysomelidae) (LINDROTH 1954). Materiał:. Kampinoski PN: Bromierzyk (UTM: DC69), IV ex. w żółtych miskach, leg. K. SZCZEPKO. Lebia cyanocephala (L.). Gatunek zachodnio palearktyczny, spotykany od północnej Afryki do północnej części Europy. Wykazywany także z zachodniej Syberii, Kaukazu i Azji Mniejszej. Żyje na suchych, otwartych terenach porośniętych z reguły roślinnością zielną i trawiastą, przeważnie na glebach piaszczystych i żwirowatych. W Polsce znany z gór, pogórzy i nizin, wszędzie jednak poławiany rzadko i pojedynczo, najczęściej na roślinach zielnych lub niższych gałęziach krzewów i drzew (BURAKOWSKI i in ). W ostatnim czasie wykazany z nowego stanowiska na Wyżynie Małopolskiej (JASKUŁA, GRABOWSKI 2001). Podobnie jak u oleśnicy zielonogłowej Lebia chlorocephala (HOFFM., KOCH, P. MÜLL. et LINZ) także i u tego gatunku larwy prawdopodobnie są ektopasożytami stadiów przedimaginalnych chrząszczy z rodziny Chrysomelidae (HŮRKA 1996). Materiał: Nadnidziański Park Krajobrazowy: rez. Grabowiec k. Pińczowa (UTM: EB02), 17.VII exx. na światło, leg. R. JASKUŁA. Demetrias atricapillus (L.). Gatunek o szerokim zasięgu, występujący w Europie, północnej Afryce i zachodniej Azji. W Polsce jest gatunkiem rzadkim, a większość stanowisk odnosi się do okresu przed pierwszą wojną światową (BURAKOWSKI i in.

4 282 Radomir Jaskuła i in. 1974). W ostatnim czasie wykazywany z dwóch stanowisk na Wyżynie Łódzkiej (KOWALCZYK, WATAŁA 1986), oraz kilku w okolicach Krakowa i Tarnowa (WOJAS 1992). Zamieszkuje wilgotne, otwarte tereny porośnięte roślinnością, gdzie bywa znajdowany pod butwiejącymi resztkami roślinnymi (BURAKOWSKI i in. 1974). THOMAS i in. (1992) podają ten gatunek jako drapieżnika wyspecjalizowanego w polowaniu na mszyce odżywające się trawami. Materiał: Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich: rez. Wiączyń (UTM: DC03) 02.III ex. przesiewka ze ściółki spod jodeł (Abies alba MILL.) i świerków (Picea abies KARST.), 07.IV ex. przesiewka ze ściółki spod jawora (Acer pseudoplatanus L.), 30.VII 01.VIII exx. do światła żarowo-rtęciowego, przy starym zwalonym pniu buka (Fagus silvatica L.), leg. J. KALISIAK; Nadnidziański Park Krajobrazowy: rez. Grabowiec k. Pińczowa (UTM: EB02), 17.VII ex. na światło, leg. R. JASKUŁA. Wszystkie wyżej wymienione gatunki znane są z dużej części Polski. Z drugiej strony wykazanie ich z obszarów chronionych takich jak rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe czy narodowe potwierdza słuszność zakładania takich obiektów jako ostoi dla interesujących, w tym także rzadkich, gatunków owadów. PIŚMIENNICTWO ABRASZEWSKA-KOWALCZYK A., KOWALCZYK J. K., HEJDUK J., PRZYBYLSKI M., TUSZEWICKI W Świat zwierząt Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego. Wydawnictwo Mantis. ANDERSON R., MCFERRAN D., CAMERON A The ground beetles of Northern Ireland (Coleoptera Carabidae). Ulster Museum Publ. BARŠEVSKIS A New and rare species of beetles (Insecta: Coleoptera) in the Baltic states and Belarus. Baltic J. Coleoperol. 1: BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J Chrząszcze Coleoptera, Biegaczowate Carabidae. Kat. Fauny Polski. Warszawa, XXIII. 2. BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J Chrząszcze Coleoptera, Biegaczowate Carabidae. Kat. Fauny Polski. Warszawa, XXIII. 3. BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J Chrząszcze Coleoptera. Uzupełnienia tomów Kat. Fauny Polski. Warszawa, XXIII. 22. CIECHANOWSKI M., KOWALCZYK J. K., BŁAŻUK J., JASKUŁA R., ZIELIŃSKI S Wstępna inwentaryzacja i waloryzacja faunistyczna postulowanego rezerwatu przyrody Przyjaźń na Pojezierzu Kaszubskim. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra. 5: DROZD-NUREK L Występowanie Leistus rufomarginatus (DUFT.) (Col., Carabidae) we Wrocławiu. Przegl. zool. 3: GUÉORGUIEV V. B., GUÉORGUIEV B. V Catalogue of the ground-beetles of Bulgaria (Coleoptera: Carabidae). Pensoft Publ. Sofia-Moscow. HANSEN M Katalog over danmarks biller. Ent. Medd. 64: HENGEVELD R Polyphagy, oligophagy and food specialization in ground beetles (Coleoptera, Carabidae). Neth. J. Zool. 30: HIEKE F., WRASE D. W Faunistik der Laufkäfer Bulgariens (Coleoptera, Carabidae). Ibid. 35. HILDT F Spis owadów znalezionych pod Warszawą, oraz w okolicach w promieniu 40 kilometrów odległych. Pam. Fizyogr. Warszawa. 19:

5 Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych 283 HONCZARENKO J Influence de la culture permanente de luzerne sur l entomofaune du sol. Pedobiologia 10: HŮRKA K Carabidae of the Czech and Slovak Republics. Kobourek Publ. Zlín. JASKUŁA R. GRABOWSKI M Nowe stanowiska kilku ciekawych gatunków biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol. 20: JASKUŁA R., GRABOWSKI M Nowe stanowiska ośmiu ciekawych gatunków biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol JASKUŁA R., RUTA R Nowe stanowiska siedmiu ciekawych gatunków biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol. 21: KOWALCZYK J. K., WATAŁA, C Interesujące gatunki biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) na Wyżynie Łódzkiej. Przegl. zool. 30: LEŚNIAK, A Zoogeographical analysis of the Carabidae (Coleoptera) of Poland. Fragm. Faun. 30: LEŚNIAK A Carabidae (Coleoptera) of pine forests in Poland. Fragm. Faun. 36 (10): LINDROTH C. H Die Larve von Lebia chlorocephala Hoffm. (Col. Car.). Opusc. Entomol. 19: LÖSER S Brutfürsorge und Brutpflege bei Laufkäfer der Gattung Abax. Verh. Deutsch. Zool. Gesellsch., Würzburg (1969): LUNDBERG S Catalogus Coleopterorum Sueciae. Naturhistoriska Riksmeseet. Entomologiska foreningen. Stockholm. ŁAZORKO W Materijaly do systematyky i faunistyky žukiv Ukrainy. Vankuver, pp. 7 96, 100. MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J Coleoptera chrząszcze. [W:] Wykaz zwierząt Polski, Tom II, J. RAZOWSKI (red.). Krakowskie Wydawnictwo Zoologiczne. PAWŁOWSKI J Trechinae (Coleoptera, Carabidae) Polski. Monografie Fauny Polski. 4, Warszawa Kraków: SIENKIEWICZ P Nowe stanowiska Leistus rufomarginatus DUFTSCHMID, 1812 (Coleoptera, Carabidae). Wiad. entomol. 13: SILVFERBERG H Enumeratio Coleopterorum Fennoscandiae, Daniae et Baltiae. Helsingin Hyönteisvaihtoyhdistys Helsingfors Entomologiska Bytesförening. 94 pp. THOMAS M. B., SOTHERTON N. W., COOMBES D. S., WRATTEN S. D Habitat factors influencing the distribution of polyphagous predatory insects between field boundaries. Ann. Appl. Biol. 120: WOJAS T Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol. 11: STRESZCZENIE Autorzy podają nowe stanowiska siedmiu rzadko spotykanych na terenie Polski gatunków biegaczowatych (Carabidae). Z obszaru Pojezierza Pomorskiego wykazany został Lasotrechus discus (F.), z Niziny Mazowieckiej Lebia chlorocephala (HOFFM., KOCH, P. MÜLL. et LINZ) i Abax parallelus (DUFT.) a z Wyżyny Małopolskiej Lebia cyanocephala L. i Demetrias atricapillus L. Ten ostatni gatunek podobnie jak Leistus rufomarginatus DUFT. stwierdzony został także w okolicach Łodzi. Wszystkie omawiane gatunki biegaczowatych opatrzone zostały danymi dotyczącymi ich biologii oraz zasięgu w Polsce i na świecie.