Wyzwania i perspektywy.

Transkrypt

1 POLICY BRIEF nr 1 (1) wrzesień 2014 Stosunki Izraela z Unią Europejską w kontekście eskalacji konfliktu izraelsko-palestyńskiego (WIOSNA LATO 2014) Wyzwania i perspektywy. 1. CHARAKTERYSTYKA STOSUNKÓW UE IZRAEL: 1.1. PRAWNO INSTYTUCJONALNE PODSTAWY I RAMY STOSUNKÓW Stosunki Izraela z Unią Europejską(UE) reguluje, w sensie formalno-prawnym, podpisana w 1995 r. Umowa Stowarzyszeniowa 1, która weszła w życie w 2000 roku. Izrael jest jednym z najaktywniejszych partnerów UE w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (EPS) (pierwszy Plan Działania realizowany był w okresie ) 2 W ostatnich latach jednak baza traktatowa, w oparciu o którą realizowane są stosunki dwustronne między UE a Izrael, została rozbudowana oraz uszczegółowiona. W 2010 roku Trybunał Sprawiedliwości UE wydał precedensowy wyrok zgodnie z którym, dobra wyprodukowane na Zachodnim Brzegu (przez obywateli Izraela w tym przypadku mieszańców osiedli żydowskich) nie podlegają preferencyjnym warunkom wymiany handlowej wynikającym z Umowy Stowarzyszeniowej między UE a Izraelem z 1995 roku 3. Tymczasem w styczniu 2013 roku wszedł w życie Postępowanie przed Trybunałem Sprawiedliwości (TS) UE (C-386/08) zostało zainicjowane w drodze tak zwanego pytania prejudycjalnego. Pytanie skierował do TS niemiecki sąd ds. podatkowych i celnych (Finanzgericht) w Hamburgu. Stało się to po tym jak niemiecka spółka Brita, odwołała się od decyzji krajowych organów celnych, które odmówił preferencyjnego (zgodnie z Układem Stowarzyszeniowym) potraktowania zamówionych u izraelskiego partnera Brity komponentów do produkcji. Istniało bowiem uzasadnione podejrzenie, że zostały one wytworzone na Zachodnim Brzegu Jordanu, podczas gdy Brita deklarowała, że zostały one wyprodukowane w Izraelu ~ 1 ~

2 Układ w sprawie Oceny Zgodności oraz Akceptacji Wyrobów Przemysłowych (The Agreements on Conformity Assessment and Acceptance of Industrial Products) 4. Umowa znacznie pogłębiła unijnoizraelskie relacje handlowe, ułatwiając eksport izraelskich towarów przemysłowych do krajów członkowskich UE, i na odwrót. Jednakże już w czerwcu 2013 roku Unia Europejska przyjęła Wytyczne dotyczące kwalifikowania się podmiotów izraelskich i ich działań na terytoriach okupowanych przez Izrael od czerwca 1967 r. do korzystania z dotacji, nagród i instrumentów finansowych finansowanych ze środków UE począwszy od 2014 r. ( Guidelines on the eligibility of Israeli entities and their activities in the territories occupied by Israel since June 1967 for grants, prizes and financial instruments funded by the EU from 2014 onwards ). 5 Dokument jest podstawą do ewentualnego zwieszenia szeroko rozumianej współpracy lub też wyeliminowania ze współpracy, wszelkie izraelskie podmioty, które prowadzą działalność na terytoriach uznawanych przez społeczność międzynarodową za okupowane (w tym we Wschodniej Jerozolimie i na Zachodnim Brzegu). Wytyczne mają szczególne znaczenie w odniesieniu do realizowanych przez instytucje finansowe, w tym przede wszystkim izraelskie banki, usług finansowych, jak również instytucje administracji publicznej, których kompetencje w myśl prawa izraelskiego rozciągają się na obszar między innymi Wschodniej Jerozolimy uznawanej przez Izrael za integralną część swojego terytorium. Konkludując, biorąc pod uwagę rozwój wzajemnych relacji w omawianym kontekście zauważamy, że kształtują się one niezwykle dynamicznie. Fluktuacje w tym zakresie są silnie uzależnione od politycznej koniunktury ta zaś zależy do stanu i kondycji bliskowschodniego procesu pokojowego. Polityczni decydenci w UE starają się uczynić przysłowiowe dwa kroki w przód pogłębiając relacje z Izraelem, natomiast w reakcji na kolejne kryzysy w na linii Izrael Palestyńczycy zmuszeni są uczynić krok w tył. Wciąż jednak Izrael cieszy się uprzywilejowaną pozycją w stosunku do innych państw objętych EPS, z jakimi UE realizuje współpracę NAJWAŻNIEJSZE OBSZARY WSPÓŁPRACY IZRAELSKO UNIJNEJ WSPÓŁPRACA GOSPODARCZA-HANDLOWA Izrael jest najważniejszym, wśród krajów basenu Morza Śródziemnego, partnerem handlowym UE. Kraje Unii Europejskiej natomiast są największymi odbiorcami izraelskiego eksportu. W 2013 roku wymiana handlowa między Izraelem a UE, opiewała na kwotę pond 29 miliardów EURO. 6 Systematycznie wzrasta poziom europejskich inwestycji bezpośrednich w Izraelu, w 2012 osiągnęły one wysokość 7,3 miliardów euro. 7 Ogromne znaczenie w zakresie stosunków gospodarczych ma europejsko-izraelska współpraca przemysłów obronnych. W ostatnich latach znacznie wzrósł eksport broni i technologii militarnych z Izrael, co uczyniło ten kraj szóstym największym eksporterem w świecie. Izrael współpracuje szczególnie intensywnie w tym zakresie z Wielką Brytanią, Włochami, Niemcami, Hiszpanią, Holandią oraz z Polską oraz Czechami. Dodatkowo odkąd Izrael odkrył duże złoża gazu ziemnego na dnie Morza Śródziemnego (złoża TAMAR i LEWIATAN), rozważana się możliwość eksportu surowca do krajów UE. Obiecująco ~ 2 ~

3 rysuje się współpraca w zakresie wydobycia i sprzedaży izraelskiego gazu, z Cyprem i Grecją. Pierwsze umowy Izrael podpisał już z sowim bezpośrednim sąsiadem: Królestwem Jordania. 8 WSPÓŁPRACA W OBSZARZE BADAŃ I ROZWOJU Od 1996 roku Izrael uczestniczy (jako pierwszy i jak dotąd jedyny) kraj z poza UE w unijnych Programach Ramowych, realizowanych w ramach polityki badawczo-rozwojowej. W zakończonym w 2013 roku 7 Programie Ramowym udział wzięło około 1400 izraelskich naukowców. Tylko w roku 2013 wśród 289 projektów badawczych zatwierdzonych do finansowania przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych, 11% stanowiły propozycje izraelskich badaczy(32 projekty). Izrael tym samym zajął 3 miejsce - tuż za Wielką Brytanią i Niemcami. Izrael uzyskał również pełen dostęp do nowego unijnego Programu Ramowego na rzecz Badań i Innowacji Horyzont 2020, którego budżet na lata opiewa na kwotę blisko 80 miliardów euro. 9 Umowa w tej sprawie została podpisana w podczas wizyty Jose Manuel Barroso w Izraelu w czerwcu 2014 roku. Ponadto Izrael jest od 2005 roku pełnoprawnym i aktywnym uczestnikiem europejskiego programu nawigacji satelitarnej Galileo (Global Navigation Satellite System). Warto dodać także, iż w grudniu 2013 roku Izrael stał się pierwszym państwem które uzyskało status pełnoprawnego członka Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych (European Organization for Nuclear Research (CERN). 10 UNIJNO-IZRAELSKIE STOSUNKI POLITYCZNE Unia Europejska jest zainteresowana realizacją kliku celów i odgrywaniem kilku czasami (będących ze sobą w konflikcie) ról w relacjach z Izraelem. Do najważniejszych można zaliczyć rolę aktywnego promotora bliskowschodniego procesu pokojowego lub też szerzej kreatora ładu międzynarodowego, opartego na powszechnie akceptowanych zasadach prawa międzynarodowego Jednocześnie, na dwustronne relacje UE Izrael wciąż niebagatelny wpływ mają uwarunkowania historyczno-sentymentalne. Dwie kwestie pozostają kluczowe, po pierwsze problem antysemityzmu i pamięć o Holokauście. Po drugie często podkreślana jest kwestia izraelsko-europejskiej wspólnoty cywilizacyjno-kulturowej. Stąd UE i jej kraje członkowskie niezmiennie podkreślają prawo Izrael oraz istnienia oraz podejmowania działań na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa swoim obywatelom. W kontekście wyzwań globalnych, w tym przeciwdziałania i zwalczania terroryzmu, Izrael ściśle kooperuje z krajami członkowskimi UE w zakresie współpracy wywiadowczej oraz wspólnych ćwiczeń wojskowych. Znacząca jest również współpraca Izraela z Sojuszem Północnoatlantyckim ~ 3 ~

4 Stanowisko UE wobec konfliktu izraelsko-palestyńskiego : - UE opowiada się za rozwiązaniem dwupaństwowy, przyszłe państwo palestyńskie powinno mieć bezpieczne i uznane przez społeczność międzynarodową granice; - jego terytorium miałoby obejmować obszary okupowane od 1967 r. przez Izrael (z wyłączeniem Wzgórz Golan), w negocjacjach między stronami pod uwagę wzięte powinny być rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 242, 338, 1397, 1402 i 1515 oraz zasady procesu madryckiego; - izraelskie osadnictwo na palestyńskich terytoriach okupowanych (również we Wschodniej Jerozolimie) jest w świetle prawa międzynarodowego nielegalne; - negocjacje pokojowe powinny doprowadzić do konsensusu w sprawie statusu Jerozolimy. UE wspiera rozwój Wschodniej Jerozolimy w zakresie rozbudowy instytucji ochrony zdrowia, edukacji i sądownictwa, jednocześnie stanowczo protestuje przeciwko rozbudowie osieli żydowskich we wschodniej Jerozolimie; - UE potępia wszelkie akty przemocy i terroru, uznając prawo Izraela do ochrony swoich obywateli przed atakami ale podkreśla, że rząd Izraela, powinien działać w ramach prawa międzynarodowego zachowując zasady proporcjonalności. 2. ESKALACJIA KONFLIKTU IZRAELSKO PALESTYŃSKIEGO W 2014 ROKU (GENEZA, PRZEBIEG, KONSEKWENCJE) Końcem czerwcu 2014 r znaleziono ciała 3 izraelskich nastolatków, którzy zaginęli 12 czerwca 2014r. na Zachodnim Brzegu Jordanu. Izraelski rząd oskarżył o porwanie i zamordowanie nastolatków palestyński Hamas. Izraelczycy przeprowadzili szeroko zakrojone działania wojskowe na terenie Zachodniego Brzegu. Operacja początkowo koncentrowała się na poszukiwaniach zaginionych nastolatków oraz poszukiwaniach osób podejrzewanych o ich uprowadzenie. Do początku lipca doszło do aresztowania kilkuset Palestyńczyków, w tym ponad 300 działaczy Hamasu. Izrael przeprowadził również ostrzał celów na Zachodnim Brzegu oraz w Strefie Gazy. W wyniki prowadzonych przez izraelską armię działań, życie straciło kilkadziesiąt osób, zburzono również domy osób podejrzanych o uprowadzenie i zamordowanie nastolatków. Natomiast na początku lipca 2014 r. doszło do brutalnego zamordowania palestyńskiego szesnastolatka (został on spalony żywce) przez trzech młodych żydowskich osadników. Wydarzenie to wywołało żywiołowe protesty Palestyńczyków. W drugim tygodniu lipca (8.07) doszło do ostrzału terytorium Izraela ze Strefy Gazy przez bojowników Hamasu. W reakcji, władze Izraela ogłosiły pierwsze od 2012 roku czerwone alarmy rakietowe dla izraelskich miast, w tym Tel Awiwu i Jerozolimy. Ponadto Izrael zintensyfikował operację sił powietrznych przeciwko celom w Strefie Gazy, a izraelski rząd zezwolił na powołanie 40 tys. rezerwistów w związku z przygotowaniami do ewentualnej ofensywy lądowej przeciwko bojownikom Hamasu w Strefie Gazy. ~ 4 ~

5 Można stwierdzić, iż wydarzenia wskazane powyżej przesądziły o kolejnej eskalacji konfliktu między Izraelem a Palestyńczykami. Walki toczyły się przez 50 dni. Ich kres nastąpił 27 sierpnia 2014 roku, kiedy to wszedł w życie rozejm, jako część zaproponowanego przez Egipt planu pokojowego. Tak zwana wojna w Gazie kosztowała życie 2145 Palestyńczyków i 70 Izraelczyków. Zgodnie z szacunkami ONZ, ponad 2/3 ofiar konfliktu byli to cywile. W Strefie Gazy zniszczonych zostało co najmniej 40 tysięcy budynków, w tym 5 wieżowców oraz 24 szkoły i 70 meczetów. Palestyńczycy szacują straty materialne na 6 miliardów dolarów, a pełna odbudowa zniszczeń może trwać nawet 10 lat. W ciągu siedmiu tygodni operacji Obronny Brzeg Izrael dokonał ponad 5 tysięcy nalotów na cele w Gazie, a Hamas wystrzelił w tym czasie 4,5 tysiąca rakiet, z czego ponad 700 przechwycił izraelski system obrony przeciwrakietowej "Żelazna Kopuła". W czasie całej operacji izraelska armia zniszczyła 32 tajne tunele Hamasu. Tuż po wejściu w życie rozejmu między Palestyńczykami i Izraelem, rząd Izraela 2 września 2014 r. ogłosił decyzję o aneksji 400 hektarów ziem w okolicach Betlejem, pod budowę domów dla izraelskich osadników. Decyzja ta była interpretowana w Izraelu, jako rewanż za zamordowanie 3 izraelskich nastolatków. 3. OCENA KONSEKWENCJI ESKALACJI KONFLIKTU IZRAELSKO PALESTYŃSKIEGO W 2014 ROKU DLA STOSUNKÓW IZRAELSKO-UNIJNYCH 3.1. OPINIA PUBLICZNA Podobnie jak w przypadku eskalacji konfliktu izraelsko-palestyńskiego w przeszłości, tak i tym razem europejska opinia publiczna zareagowała żywo. Inaczej jednak niż wcześniej reakcja była co najmniej dwojaka. Po pierwsze, niemalże już tradycyjnie, przez europejskie miasta (szczególnie zachodnioeuropejskie: Paryżu, Madrycie, Berlinie, Londynie, Oslo) przetoczyły się demonstracje solidarności z Palestyńczykami. Wydarzenia takie gromadzą zwykle oprócz rdzennych Europejczyków, liczną w zachodniej Europie społeczność muzułmańską. Po drugie relatywnie nowym zjawiskiem jest rosnący wpływ społeczny (a przez to również polityczny) ruchów nawołujących do bojkotu Izraela. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje Boycott, Divestment and Sanctions Movement (BDS). 13 Ruch został zainicjowany w 2005 roku, przez około 170 organizacji pozarządowych (głównie palestyńskich). Jego podstawowym zadaniem jest wywarcie presji na Izrael w celu: zakończenia okupacji terytoriów palestyńskich, demontażu muru, uznanie przez Izrael, że arabscy obywatele Izraela powinni posiadać równe prawa. Trzeci postulat dotyczy zagwarantowania praw palestyńskich uchodźców do powrotu do ich domów i własności zgodnie z rezolucją ONZ nr 194. Ruch ma na swoim koncie sprawnie przeprowadzone kampanie informacyjne, demonstracje, systematyczne lobbowanie na rzecz swoich postulatów w różnego typu instytucjach (od uniwersytetów po instytucje finansowe). Ruch BDS pozyskał w Europie wpływowych i istotnych, z punktu widzenia kształtowania opinii publicznej, stronników i sympatyków. Zgodnie z oficjalnym stanowiskiem Izraela, celem Ruchu jest delegitymizacja Izraela REAKCJE UE I JEJ INSTYTUCJI PONADNARDOWOWYCH ORAZ PAŃSTW CZŁONKOWSKICH Komisja Europejska, ustami komisarz Kristaliny Georgieva y, już końcem lipcu nazwała sytuację w Gazie kryzysem humanitarnym. Zdaniem pani komisarz sytuacja z każdym dniem staje się coraz bardziej 13 ~ 5 ~

6 dramatyczna. Dlatego Komisja Europejska zaoferował Palestyńskiej Radzie Narodowej 300 mln euro rocznie na pomoc rozwojową oraz dodatkowo 200 mln euro na doraźną pomoc humanitarną. Natomiast lipcowy (22.07) szczyt Rady UE obradującej pod przewodnictwem Wysokiego Przedstawiciela UE ds. Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, zakończył się przyjęciem konkluzji, wzywających strony do zawieszenia broni. Ponadto szefowie dyplomacji PCz zadeklarowali gotowość wznowienia europejskiej misji EUBAM Rafah (EU Border Assistance Mission at Rafah Crossing Point in the Palestinian Territories) Już po zawarciu rozejmu, obradujący na nieformalnym szczycie Rady ds. Zagranicznych w Gymnich, ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich UE, z zadowoleniem przyjęli zawieszenie broni w Strefie Gazy. Rada zadeklarowała zaangażowanie w zakresie sytuacji humanitarnej w Gazie, jednocześnie podkreślając, że trwały pokój można osiągnąć tylko poprzez wznowienie procesu pokojowego, prowadzącego do utworzenia dwóch państw. 16 W tym kontekście problemem, oprócz izraelskiej polityki osadniczej, pozostaje kontrolowanie/blokowanie od 2007 roku przez Izrael przepływu dóbr i osób do Strefy Gazy. Zwraca się również uwagę iż, materiały budowlane niezbędne do odbudowy infrastruktury w Strefie (głównie cement i stal) muszą być sprowadzane od izraelskich dostawców (cieszących się na miejscowym rynku pozycją monopolistyczną). Warto także wspomnieć, że na początku września 2014 r., delegacja 13 posłów Parlamentu Europejskiego z lewicowej frakcji GUE/NGL (European United Left - Nordic Green Left) odwiedziła Zachodni Brzeg Jordanu. Władze Izraela nie zezwoliły euro-parlamentarzystom na wjazd do Strefy Gazy. Jeszcze w trakcie wizyty delegacja wydała oświadczenie, że będzie zabiegać o zawieszenie Układu Stowarzyszeniowego między Izraelem a UE. W tym kontekście jednak, pamiętać należy, że omawiane wydarzenia przypadły na okres alternacji władzy w UE. Po majowych wyborach do Parlamentu Europejskiego ruszyła machina politycznych wyborów i obsadzania stanowisk w instytucjach ponadarowych, ( w tym min.: nowego Wysokiego Przedstawiciela UE ds. Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, którym została Federica Mogherini oraz Przewodniczącego Rady Europejskiej (Donalda Tusk). Choć trudno mówić, że sytuacja ta doprowadziła do swoistego paraliżu decyzyjnego w UE, to jednak mający miejsce od maja do listopada 2014 okres przekazywania władzy osłabił zdolności Unii do efektywnego działania. 4. PERSPEKTYWY I WYZWANIA EUBAM Rafah misja rozpoczęła się 25 listopada 2005 r. na prośbę Izraela i Autonomii Palestyńskiej. Ma na celu nadzorowanie pracy funkcjonariuszy palestyńskich na przejściu granicznym w Rafah między Egiptem a Strefą Gazy. Jest to misja obserwacyjna, bez funkcji wykonawczych. Ze względu na trudną sytuację polityczną realizacja działań w terenie jest zawieszona od 3 lipca 2011r., misja utrzymuje jednak gotowość operacyjną. Jej aktualny mandat obowiązywał do czerwca 2014 r. Polska nie bierze udziału w misji 15. Izraelskie władze starają się przekonywać zagranicznych partnerów, że konflikt z Palestyńczykami jest przede wszystkim ich wewnętrznym problemem. Negują polityczno-dyplomatyczne zabiegi zmierzające do uznania podmiotowości palestyńskiej. Izraelczycy uważają, że międzynarodowe uznanie państwa palestyńskiego, bez uprzedniego przyjęcia izraelsko-palestyńskiego porozumienia pokojowego, całościowo regulującego stosunki przyszłego państwa palestyńskiego z Izraelem, jest bardzo niebezpieczne. Stanowi ono bowiem przykład pośredniego kwestionowania suwerenności Izraela i próbę jego delegitymizacji http:// BAM%20Rafah 16 ~ 6 ~

7 Izraelczycy nie ustają w wysiłkach by w stosunkach z UE, problem palestyński był traktowany niezależnie i bez konsekwencji dla współpracy gospodarczej, naukowo-technicznej, kulturalnej. Ponadto Izrael preferuje bezpośrednie kontakty z poszczególnymi PCz, nieco lekceważąc UE i jej instytucje ponadnarodowe. Wydaje się jednak, że ta strategia jest coraz mniej skuteczna. Widzimy bowiem, że w obszarach współpracy, które stanowią przedmiot szczególnego zainteresowania Izraela tj. w kwestii handlu i współpracy naukowo-technicznej, instytucje ponadnarodowa UE mają pierwszorzędne znaczenie. Przykładowo polityka handlowa jest jedną z najbardziej uwspólnotowionych polityk UE, a Komisja Europejska posiada tu kompetencje wyłączne. Po drugie UE i jej PCz świadomie i z wzrastająca determinacją wykorzystują instrumenty związane z polityką gospodarczą do realizacji celów politycznych. UE oraz PCz UE z całą pewnością, w celu wywarcia presji na Izrael będą sięgać (być może coraz odważniej) po instrumenty ograniczające współpracę w obszarze gospodarki i handlu, nie wykluczone że również współpracę w dziedzinie badań i rozwoju. Nasilająca się presja na Izrael, materializuje się w postaci np. wezwania do bojkotu najważniejszy i największych przedsiębiorstw w kraju (które bądź to działają, bądź świadczą usługi na rzecz osadników na terytoriach okupowanych). Do takich podmiotów można zaliczyć: izraelskie banki (np.: największy z nich Bank Hapoalim), branżę energetyczno-naftową (Paz Oil Company), czy przemysł zbrojeniowy (np.: firmę Elbit). Potencjalnie wykluczeniem ze współpracy z UE np. w ramach programu ramowego Horyzont 2020 zagrożone są, nie tylko uniwersytety i placówki badawcze mające siedzibę na terytoriach okupowanych ale wszystkie tego typu podmioty. Przykładowo każdy z izraelskich uniwersytetów posiadający wydział archeologii i prowadzący badania na terytoriach okupowanych może stać się przedmiotem zainteresowania Komisji Europejskiej wiele jednak zależy od politycznej woli europejskich decydentów. Konsekwentna polityka rozbudowy osiedli żydowskich na Zachodnim Brzegu i we Wschodniej Jerozolimie, prowadzona przez izraelskie władze od kilku lat, zdaniem europejskich jak i amerykańskich polityków, stanowi kluczową przeszkodę dla wznowienia efektywnego procesu pokojowego. Należy spodziewać się, że presja ze strony społeczności międzynarodowej (w tym USA i UE) na stronę izraelską będzie wzrastać. Wpływ na tendencję progresywną w tym zakresie ma: z jednej strony wzrost nastrojów pro-palestyńskich w europejskiej opinii publicznej. Z drugiej strony rozpoczęta operacja militarna wymierzona w organizację Państwo Islamskie pośrednio wpływająca na relacje państw zachodnich z Izraelem. Prowadzący operację Amerykanie, oraz sprzymierzeni z nimi Europejczycy bowiem, za priorytet uznali włączenie do operacji państwa Półwyspu Arabskiego (Zjednoczone Emiraty Arabskie, Arabia Saudyjska, Jordania, Katar i Bahrajn). Trzeba tutaj pamiętać o pro-palestyńskich nastrojach w krajach arabskich współpracujących z USA i krajami UE. ~ 7 ~