ANTROPOLOGICAL ANALYSIS OF A HUMAN SKULL RECOVERED FROM THE WRECK ANALIZA ANTROPOLOGICZNA CZASZKI LUDZKIEJ WYDOBYTEJ Z WRAKA

Transkrypt

1 "The General Carleton Shipwreck, 1785" Tomasz Kozłowski 9 ANTROPOLOGICAL ANALYSIS OF A HUMAN SKULL RECOVERED FROM THE WRECK ANALIZA ANTROPOLOGICZNA CZASZKI LUDZKIEJ WYDOBYTEJ Z WRAKA INTRODUCTION Human bone remains from historical shipwrecks are rarely the subject of anthropological studies. The reasons for this are the difficulties involved in gaining access to such material and the destructive effect which the sea water environment exerts on it. Also moral issues are an important factor shipwrecks are underwater tombs, relics of past dramatic events. Disasters at sea often cause hundreds and even thousands of casualties. Searching for their remains on the seabed, and the recovery of skeletons are controversial issues. One exception which we should mention here is the recovery of numerous bones from the Mary Rose wreck (Stirland 2000). Their analysis provided important information about the everyday life, work and death of sailors on historical sailing vessels. After the study had been completed, the remains were re-buried. The human skull recovered from the wreck of General Carleton is also quite unique. Unfortunately it is the only anthropological find from the W-32 wreck. Although study of a single skull cannot provide any basis for wide-ranging conclusions, it is nonentheless worth describing in detail due to its uniqueness. DESCRIPTION OF THE SKULL The skull was found in situ, among the remains of the wooden hull (Fig. 1), as a result of systematic exploration performed by a team from the Polish Maritime Museum in Gdańsk. It was deemed highly probable, that the skull represented one of crew members or passengers of General Carleton, who had died when the ship sank on 27 September The shallow depth at which the wreck lay and its exposure to wave action resulted in the bones becoming dispersed on the seabed after the skeleton had been defleshed, and in the separation of the mandible from the skull. The place where the skull was found was probably not the original location of the corpse deposition. Although a systematic survey of the wreck was undertaken no other post-cranial bones, or the mandible, were found. Despite unfavorable conditions (salt water, sea organisms, waves) the preservation of the skull is almost perfect (Figs. 2-4). Only several teeth are missing, lost post WSTĘP Ludzkie szczątki kostne pochodzące z wraków dawnych statków bardzo rzadko bywają przedmiotem opracowań antropologicznych. Wynika to z ich trudnej dostępności oraz destrukcyjnego oddziaływania środowiska wodnego. Innym ważnym aspektem są też względy moralne, które powstrzymują badaczy przed planową i systematyczną eksploracją szczątków ludzkich z wraków podwodnych grobowców, które są świadectwem dawnych tragicznych wydarzeń. Katastrofy nierzadko pochłaniają setki czy nawet tysiące ofiar. Poszukiwanie ich śladów zapisanych na morskim dnie, w tym wydobywanie szkieletów ofiar, budzi wiele kontrowersji. Jednym z wyjątków, o czym należy tu wspomnieć, są liczne kości marynarzy wydobyte z wraka statku Mary Rose (Stirland 2000). Ich analiza dostarczyła istotnych informacji o codziennym życiu, pracy i śmierci marynarzy na dawnych żaglowcach. Szczątki te po skrupulatnych badaniach zostały jednak ponownie pochowane. W tym kontekście wyjątkowa jawi się również czaszka ludzka wydobyta z XVIII-wiecznego żaglowca General Carleton. Niestety, w przypadku wraka W-32 jest to jedyne znalezisko antropologiczne. Badania pojedynczej czaszki nie dadzą podstaw do zbyt szerokiego wnioskowania, lecz obiekt ten, ze względu na swoją unikatowość, z całą pewnością powinien zostać dokładnie opisany. OPIS CZASZKI Czaszka została odnaleziona in situ, pomiędzy drewnianymi pozostałościami kadłuba (il. 1), w wyniku systematycznej eksploracji przeprowadzonej przez ekipę Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku. Z dużym prawdopodobieństwem uznano, że należała ona do jednego z członków załogi lub pasażerów żaglowca General Carleton. Osoba ta mogła zatem stracić życie w wyniku katastrofy, która miała miejsce dnia 27 września 1785 roku. Niewielka głębokość zalegania wraka i narażenie go na oddziaływanie falowania sprawiły, że kości, po zeszkieletowaniu ciała, zostały rozproszone na morskim dnie, a czaszka rozłączona z żuchwą. Najpewniej miejsce znalezienia czaszki nie było zatem pierwotnym miejscem depozycji ciała zmarłego. Mimo systematycznego przeszukiwania 249

2 "The General Carleton Tomasz Shipwreck, Kozłowski 1785" Antropological analysis of a human skull from the wreck Fig. 1. Location of the human skull at the moment of discovery (drawing by W. Ossowski). Il. 1. Lokalizacja miejsca odkrycia czaszki ludzkiej (rys. W. Ossowski). mortem. No other damage is present. Due to deposition in sea water the skull is brown with dark spots and on removal from the wreck was covered with numerous clams and algae. Most of skull s cavities were filled with sea sand. The surface of the bone is very smooth (polished) as a result of having been burnished for two centuries by sea sand grains. The bones are hard, and do not exhibit any signs of brittleness. No desquamation of the outer table of the skull was noted. Delicate bone structures remain in the nasal cavities and eye sockets (Figs. 2-3). After recovery the skull underwent a slow drying process, lasting six months in total. Only after that time did manual removal of numerous clams, algae and deposited sand from the cavities commence (cleaning was carried out with the use of dental probes and soft brushes). On completion of the cleaning process the anthropological study began. The sex of the individual was determined on the basis of features generally regarded as dimorphic. Age at the moment of death was assessed by studying the ossification of the skull structures, the obliteration of the cranial sututres (both endocranial and exocranial) and the degree of dental attrition (Ascadi & Nemeskeri 1974; Buikstra & Ubelaker 1994; Piontek 1999). It was determined that the individual was a male. The skull is quite robust and heavy, with thick covering bones. It exhibits bold relief with clearly defined muscle attachments. The glabella and brow ridges are well-developed, the occipital lines are distinct and the external occipital protuberance is pronounced. The mastoid processes are large and robust. The estimated age at death placed this individual in the adultus category (most likely c. 25- years-old). The spheno-occipital synchondrosis is closed. In contrast, the cranial sutures are clearly visible and are not fused, nor do they show any signs of obliteration. The occlusal surfaces of the teeth are not significantly worn. There is no pathological evidence on the skull pointing to trauma, or any other probable causes of sudden death. Although not a unique feature, the symmetrical, branching arterial grooves on both sides of the external frontal squama are noteable (Fig. 3). The noticeably asymmetrical, single, wraka, jakichkolwiek kości szkieletu postkranialnego ani żuchwy nie udało się odnaleźć. Czaszka, pomimo zalegania w niesprzyjających warunkach (słona woda, oddziaływanie organizmów morskich, falowanie), zachowana jest niemal doskonale (il. 2-4). Brakuje jedynie kilku zębów, które wypadły post mortem. Innych uszkodzeń nie wykazuje. Świadectwem przebywania jej w wodzie morskiej są: brunatnobrązowy kolor z występującymi ciemnymi plamami, osiedlenie się na kościach licznych małży i porośnięcie przez glony. Większość jam czaszki była wypełniona morskim piaskiem. Powierzchnia kości jest bardzo gładka, wypolerowana, co należy łączyć z długotrwałym ocieraniem się ziarenek piasku z dna morskiego o powierzchnie kości. Kości są twarde, bez tendencji do kruszenia się. Nie zaobserwowano także złuszczania się blaszki zewnętrznej kości. W jamie nosowej i oczodołach zachowały się delikatne struktury kostne (il. 2-3). Czaszka po wydobyciu została poddana powolnemu procesowi suszenia, który łącznie trwał ponad 6 miesięcy. Dopiero po tym okresie przystąpiono do ręcznego usuwania z otworów i jam licznych muszli małży oraz fragmentów plechy glonów i zalegającego piasku (czyszczenie wykonywano za pomocą zgłębników stomatologicznych i miękkich pędzli). Po oczyszczeniu przystąpiono do badań antropologicznych. Płeć zmarłej osoby ustalono na podstawie cech powszechnie uważanych za dymorficzne. W przypadku wieku w chwili śmierci obserwowano kostnienie struktur czaszki, obliterację szwów czaszkowych (zarówno endokranialne i egzokranialne) oraz stopień starcia powierzchni żujących koron zębowych (Ascadi, Nemeskeri 1974; Buikstra, Ubelaker 1994; Piontek 1999). Ustalono, że płeć osoby, do której szczątki należą, była męska. Czaszka jest dosyć masywna i ciężka, o grubych kościach pokrywy. Charakteryzują ją dobrze zaznaczone przyczepy mięśniowe urzeźbienie kości jest wyraźne. Glabela oraz łuki brwiowe są dobrze zaznaczone, potylica z wyraźnymi kresami i dobrze rozwiniętą guzowatością potyliczną zewnętrzną. Wyrostki sutkowate są duże i masywne. Wiek w chwili śmierci mieścił się najprawdopodobniej w początkowej fazie kategorii adultus (najpewniej około 25 lat). 250

3 "The General Carleton Tomasz Shipwreck, Kozłowski 1785" Analiza antropologiczna czaszki ludzkiej wydobytej z wraka Fig. 2. Human skull from the wreck of General Carleton. Il. 2. Czaszka ludzka z wraku statku General Carleton. Fig. 3. Skull in norma frontalis. Il. 3. Czaszka w norma frontalis. Fig. 4. Skull in norma lateralis. Il. 4. Czaszka w norma lateralis. Fig. 5. Dental restoration in the right M2. Il. 5. Wypełnienie stomatologiczne w prawym M2. Photo by / fot. T. Kozłowski 251

4 "The General Carleton Tomasz Shipwreck, Kozłowski 1785" Antropological analysis of a human skull from the wreck Table 1. Skull measurements. Measurement Value [mm] Measurement Value [mm] eu-eu 142 ol-sta 44 ba-b 145 ba-o 37 g-op 197 ba-l 121 n-b 120 ba-b 145 n-l 188 ba-n 108 L-b 121 ba-pr 96 L-i 64 n-pr 72 L-o 100 n-ns 55 i-o 56 orbital height 31/32 skull upper arch (sagittal) 412 ft-ft 90 co-co 120 zy-zy 131 ast-ast 112 ek-ek 95 mast-mast 105 zm-zm 85 au-au 119 mf-ek 44/43 foramen magnum breadth 33 nasal breadth 25 enm-enm 39 po-ba 25 ekm-ekm 62 skull circumference 546 Pomiar Tabela 1. Pomiary czaszki. Wartość [mm] Pomiar eu-eu 142 ol-sta 44 ba-b 145 ba-o 37 Wartość [mm] g-op 197 ba-l 121 n-b 120 ba-b 145 n-l 188 ba-n 108 L-b 121 ba-pr 96 L-i 64 n-pr 72 L-o 100 n-ns 55 i-o 56 wys. oczodołów 31/32 łuk górnej łuski 412 ft-ft 90 co-co 120 zy-zy 131 ast-ast 112 ek-ek 95 mast-mast 105 zm-zm 85 au-au 119 mf-ek 44/43 szer. for. magnum 33 szer. apertura pirif. 25 enm-enm 39 po-ba 25 ekm-ekm 62 obwód poziomy 546 Table 2. Shape and proportion ratios of the skull. Tabela 2. Wskaźniki kształtu i proporcji budowy czaszki. No. Skull index value 1 Cranial index Length-height index Breadth-height index Frontal-breadth index Index of frontal breadth Occipital index Skull height index Superior facial index Nasal index Orbital index (left/right) 70.4/ Frontal-parietal index Flover s index 88.9 Lp. Wskaźnik Wartości 1 Szerokościowo-długościowy 72,1 2 Wysokościowo-długościowy 73,6 3 Wysokościowo-szerokościowy 102,1 4 Czołowo-szerokościowy 63,4 5 Szerokości czoła 75,0 6 Potylicy 78,9 7 Wysokości czaszki 85,5 8 Górnotwarzowy 55,0 9 Nosa 45,4 10 Oczodołów 70,4/74,4 11 Czołowo-ciemieniowy 63,4 12 Flovera 88,9 252

5 "The General Carleton Tomasz Shipwreck, Kozłowski 1785" Analiza antropologiczna czaszki ludzkiej wydobytej z wraka large supraorbital foramina are also of interest (Fig. 3), as are the superior nasal sututre (Fig. 3) and an additional bone in the region of the pterion (Fig. 4). Dentition is represented by thirteen permanent maxillary teeth. They do not exhibit any significant wear, as has already been mentioned. The dental arch does not feature a right third molar (unerupted), left central incisor (post mortem loss), or left lateral incisor (intravital loss) Fig. 3. The presence of a dental restoration in the second right molar is especially interesting (Fig. 5). Detailed analysis carried out on this filling provided evidence on which to estimate the approximate period when the individual represented by this skull had died (see Appendix). Black discoloration of undetermined origin was also noticed on the tooth enamel (Figs. 2-4). This may have resulted from the chewing or consumption of a some unknown substances, which included colouring agents that left a deposit on the surface of the teeth. Alternatively, this staining may have arisen from the skull in a specific environment. Standard anthropological skull measurements were recorded using R. Martin s methodology (Martin & Saller 1957); these are presented in Table 1. Measurement values were used to calculate ratios describing the structural proportions and shape of the skull, and these are reported in Table 2. The ratios characterise the skull as: long (dolichocranius), of middle height (orthocranius), with a narrow forehead (steonmetopus), narrow face (lepten), narrow nose (leptorrihinus), low eye sockets (chamaekonch) and a flat face (orthognatic). SUMMARY The skull from General Carleton is an interesting find because of the place where it was discovered. Detailed analysis of the amalgam filling revealed that the skull was not linked to the shipwreck itself, but belonged to an individual who lived between the latter halves of the 19th and 20th centuries. It is to be hoped, that this brief report will stimulate interest in similar finds among anthropologists. Such discoveries are quite rare, but are, nonetheless, sometimes found by underwater archaeologists and require study. REFERENCES / LITERATURA Acsadi, G., and Nemeskeri, J., 1970, History of Human Life Span and Mortality. Akademiai Kiado, Budapest. Buikstra, J. B., and Ubelaker, D. H., (Eds), 1994, Standards for data collection from human skeletal remains. Arkansas Archeological Survey Research Series, 44. Martin, R., and Saller, K., 1957, Lehrbuch der Antropologie in systematischer Darstelung mit besonderer Berucksichtigung der Antropologischen Methoden. Stuttgart. Piontek, J., 1999, Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny. UAM, Poznań. Stirland, A. J., 2000, Raising the dead: The skeleton crew of King Henry VIII s great ship, the Mary Rose. Wiley & Sons, Chichester. Chrząstkozrost klinowo-potyliczny jest zamknięty. Szwy natomiast są wyraźne i nie zaciśnięte. Nie wykazują też obliteracji. Zęby nie są znacząco starte na powierzchniach żujących. Na czaszce nie zaobserwowano żadnych śladów po stanach patologicznych, w tym urazów, które mogłyby być przyczyną nagłej, gwałtownej śmierci. Na uwagę zasługują symetryczne, rozgałęziające się rowki tętnicze znajdujące się po obu stronach zewnętrznej powierzchni łuski kości czołowej (il. 3) Nie jest to cecha wyjątkowa, ale z pewnością warta odnotowania. Zwracają również uwagę pojedyncze, duże otwory nadoczodołowe (foramen supraorbitale il. 3) o zauważalnej asymetrii oraz występowanie szwu nadnosowego (sutura supranasalis il. 3) i dodatkowej kości w okolicy skroniowej (pterion il. 4). Uzębienie reprezentowane jest przez 13 zębów stałych szczęki. Nie wykazują one zbyt dużego stopnia starcia, o czym już wspomniano wyżej. W łuku zębowym brak jest prawego trzeciego trzonowca (niewyrznięty), przyśrodkowego lewego siekacza (brak pośmiertny), lewego bocznego siekacza (brak przyżyciowy) il. 3. Na szczególną uwagę zasługuje fakt obecności w prawym drugim zębie trzonowym wypełnienia stomatologicznego (il. 5). Przeprowadzono szczegółowe badania tego wypełnienia, które pozwoliły na wnioskowanie o przypuszczalnym momencie śmierci osobnika, z którym związana jest czaszka (patrz Załącznik). Na zębach zaobserwowano też czarne przebarwienia szkliwa o trudnym do ustalenia pochodzeniu (il. 2-4). Mogą to być oznaki żucia lub spożywania bliżej nieokreślonych substancji, z których barwniki uległy depozycji na powierzchni koron zębowych, zabarwienie mogło też powstać wskutek przebywania czaszki w specyficznym środowisku. Na czaszce wykonano standardowe pomiary antropometryczne wg metodyki zaproponowanej przez R. Martina (Martin, Saller 1957). Przedstawiono je w tabeli 1. Wartości pomiarów posłużyły do wyliczenia wskaźników opisujących proporcje budowy i kształt czaszki. Zestawiono je w tabeli 2. Wskaźniki charakteryzują czaszkę jako: długą (dolichocranius), o średniej wysokości (orthocranius), wąskim czole (steonmetopus), wąskiej twarzy (lepten), wąskim nosie (leptorrihinus) i niskich oczodołach (chamaekonch) oraz o płaskiej twarzy (ortognatyczną). PODSUMOWANIE Badana czaszka z wraka W-32 należy do interesujących znalezisk ze względu na miejsce jej odkrycia. Szczegółowe analizy wypełnienia amalgamatowego wskazują, że nie jest ona związana z katastrofą statku General Carleton, ale że należała do osoby, która żyła pomiędzy drugą połową wieku XIX a drugą połową wieku XX. Można mieć nadzieję, że komunikat ten zainteresuje podobnymi znaleziskami także innych antropologów. Choć rzadko trafiają one do rąk archeologów podwodnych, niewątpliwie zasługują na opracowanie. 253