PRZYRODA ŻYWA. 1. Zasoby ZASOBY, ZAGROŻENIA I OCHRONA Grzyby i porosty

Transkrypt

1 87 ZASOBY, ZAGROŻENIA I OCHRONA Jerzy B. Parusel, Renata Bula, Agnieszka Henel, Mateusz Ledwoń, Alicja Miszta, Zdzisław Wieland, Agnieszka Wower Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice Specyficzne położenie województwa śląskiego w obrębie jednostek fizyczno-geograficznych o odmiennych podłożach geologicznych, glebach, ukształtowaniach terenu i klimatach sprawia, że świat organizmów żywych jest tu bardzo bogaty i różnorodny. Obok typowych elementów niżu europejskiego, występują tu także przedstawiciele elementów wyżynnego i górskiego, a także kotlin podgórskich. Naturalna różnorodność biologiczna tego obszaru została jednak w wielu miejscach zmieniona w sposób wyjątkowy w skali Polski i Europy wskutek wielowiekowego osadnictwa i gospodarczego wykorzystywania zasobów naturalnych. Oddajemy do rąk czytelnika drugi raport o stanie przyrody żywej województwa śląskiego, który przedstawia informacje za lata Zasoby Stan poznania bogactwa przyrody żywej województwa śląskiego, mimo trwających tu już od kilkuset lat badań naukowych, jest nierównomierny i w stosunku do wielu grup systematycznych organizmów żywych niezadowalający. Stosunkowo dobrze poznane są paprotniki i rośliny nasienne, a spośród roślin zarodnikowych mszaki i porosty. Zadowalający jest stan poznania zbiorowisk roślinnych. W przypadku pozostałych grup roślin zarodnikowych oraz grzybów rozpoznanie dotyczy niektórych taksonów oraz wybranych obszarów. Wśród zwierząt dobrze poznane są, choć nierównomiernie, kręgowce, a z bezkręgowców: mięczaki, pająki, ważki, chrząszcze i motyle dzienne Grzyby i porosty Stan zbadania grzybów województwa śląskiego jest niedostateczny. Najwięcej danych dotyczy grzybów wielkoowocnikowych, których stwierdzono co najmniej 430 gatunków. Liczba ta może ulec zmianie w wyniku postępu badań nad tą grupą organizmów. Jak dotąd nie dysponujemy pełnym krytycznym przeglądem taksonów występujących w województwie, brak jest również szerszych danych o grzybach mikroskopowych. Wiedza na temat mykobioty województwa jest dość fragmentaryczna. Dokładne opracowania dotyczą jedynie wybranych obszarów (m.in. rezerwatów: Łężczok, Las Murckowski, Parkowe, Sokole Góry i Zielona Góra) oraz niektórych przedstawicieli grzybów wielkoowocnikowych (m.in. flagowca olbrzymiego, lakownicy lśniącej, podgrzybka pasożytniczego oraz żagwicy listkowatej). Lichenobiota województwa śląskiego jest zbadana dość dobrze. Stwierdzono tutaj występowanie 720 gatunków porostów (co stanowi 44,6% lichenobioty kraju), w tym wielu bardzo rzadkich w skali kraju oraz dwa gatunki nowe dla nauki.

2 Rośliny Glony i sinice Dane dotyczące występowania glonów i sinic w województwie śląskim są niekompletne i zawierają informacje o składzie gatunkowym niektórych zbiorników wodnych i wybranych cieków. Jest to w województwie jedna z najsłabiej zbadanych grup roślin. W Polsce znanych jest około taksonów glonów z różnych grup systematycznych. Na terenie województwa stwierdzono występowanie co najmniej 112 gatunków sinic oraz co najmniej taksonów glonów. Niedostateczne rozpoznanie tej grupy organizmów nie pozwala na podanie faktycznej liczby taksonów, która może być większa. Mszaki Na terenie województwa śląskiego stwierdzono występowanie 2 gatunków glewików (około 66% flory glewików Polski), około 140 gatunków wątrobowców (60% hepatikoflory Polski) oraz około 450 gatunków mchów (około 66% muskoflory Polski). Brioflora naszego województwa składa się prawie wyłącznie z gatunków rodzimych. Zanotowano tu występowanie nielicznych obcych przybyszów. Są to rośliny pochodzące z półkuli południowej wątrobowiec wgłębka reńska oraz mchy: krzywoszczeć zgięta i prostoząb równowąski. Do osobliwości briologicznych naszego regionu należą gatunki bardzo rzadkie w skali kraju, a nawet Europy. Są to m.in. wątrobowce: meszanka badeńska, parzoch Bauera i skapanka spustoszona (jeden z najrzadszych wątrobowców Europy) oraz mchy: krzywoząb podsadnikowy, osadniczek goły i studziennik zdrojowy. Paprotniki i rośliny nasienne Specyficzne położenie województwa śląskiego w obrębie jednostek fizyczno-geogaficznych o odmiennej historii, budowie geologicznej, rzeźbie i klimacie determinuje bogactwo i różnorodność świata roślin. Odnotowano tu 67 gatunków paprotników reprezentowanych przez rośliny należące do trzech klas: paproci, skrzypów i widłaków. Najliczniejszą grupę paprotników stanowią paprocie 51 gatunków, skrzypy reprezentowane są przez 9 gatunków, natomiast widłaki przez 7 gatunków. Flora roślin nasiennych województwa liczy około 1900 gatunków (okryto- i nagonasiennych). Największą osobliwością florystyczną są stanowiska 2 endemitów Polski: warzuchy polskiej i przytulii krakowskiej. Występowanie obydwu tych roślin ograniczone jest do obszaru Polski, a obecnie wyłącznie do granic naszego województwa. Na terenie województwa śląskiego swoje jedyne w Polsce miejsca występowania mają inne rzadkie gatunki roślin tojad lisi i wilczomlecz pstry. Przez region śląski przebiegają granice zasięgów wielu gatunków roślin. Granicę wschodnią osiągają tu m.in. róża francuska, turzyca Davalla, czartawa pośrednia; zachodnią wiśnia karłowata, szczodrzeniec ruski; południowo-wschodnią wrzosiec bagienny; południową mącznica lekarska; północną kłokoczka południowa, cieszynianka wiosenna, omieg górski, liczydło górskie Zbiorowiska roślinne W granicach województwa śląskiego stwierdzono występowanie ponad 300 zespołów i zbiorowisk roślinnych, w tym 48 zespołów i zbiorowisk leśnych oraz zaroślowych. Spośród zbiorowisk nieleśnych największe znaczenie mają zbiorowiska endemiczne oraz ginące w skali kraju i województwa. Województwo śląskie jest jedynym w świecie miejscem występowania dwóch endemicznych zespołów nieleśnych: źródliskowego zespołu warzuchy polskiej (okolice Zawiercia) oraz endemicznego zespołu ciepłolubnej murawy naskalnej oleśnika górskiego i pięciornika wiosennego (obszar Wyżyny Częstochowskiej). Na terenie województwa odnotowano wiele zespołów rzadkich w Polsce, m.in.: wśród zespołów wodnych i bagiennych salwinii pływającej i spirodeli wielokorzeniowej, rzęsy garbatej i wolfii bezkorzeniowej, rdestnicy ostrolistnej, rdestnicy ściśnionej, rdestnicy szczeciolistnej, rdestnicy stępionej, grzybieńczyka wodnego, kotewki orzecha wodnego, włosiennicznika rzecznego i potocznika wąskolistnego, osoki aloesowatej, pływacza drobnego, pływacza krótkoostrogowego, przęstki pospolitej, przygiełki białej, turzycy prosowej, turzycy dwustronnej, turzycy Buxbauma, turzycy bagiennej, turzycy obłej, turzycy Davalla, spośród zespołów łąkowych i murawowych ostrożenia łąkowego, łąki trzęślicowej (fot. 1), situ ostrokwiatowego, kostrzewy bladej, miłka wiosennego i kłosownicy pierzastej, lebiodki po- Fot. 1. Łąka trzęślicowa (R. Bula)

3 89 spolitej i kłosownicy pierzastej, spośród naskalnych zespół paprotnicy kruchej i zanokcicy zielonej oraz dwa leśne łęg jesionowy z jarzmianką większą i dolnoreglowa świerczyna na torfie. Tabela 1. Zestawienie liczby gatunków ptaków lęgowych w województwie śląskim w poszczególnych kategoriach liczebności Kategoria liczebności Liczba gatunków 1.4. Zwierzęta Bardzo licznie gatunki lęgowe ( tys. par lęgowych) 3 Liczne gatunki lęgowe ( tys. par lęgowych) 17 Średnio liczne gatunki lęgowe (1-10 tys. par lęgowych) 46 Nieliczne gatunki lęgowe (100-1 tys. par lęgowych) 55 Bardzo nieliczne gatunki lęgowe ( par lęgowych) 38 Skrajnie nieliczne gatunki lęgowe (1-10 par lęgowych) 29 Źródło: Betleja 2004 Zwierzęta bezkręgowe Liczba zwierząt bezkręgowych odnotowanych na terenie Polski wynosi gatunków, co stanowi 98% wszystkich zwierząt. Należy jednak zaznaczyć, że niektóre grupy w ogóle nie znalazły się jeszcze w Wykazie Zwierząt Polski z roku 1998, ze względu na trudności w ich opracowaniu. W województwie śląskim odnotowano dotychczas około 29% znanych z Polski gatunków zwierząt bezkręgowych, co jest niewystarczające do określenia ich rzeczywistych zasobów. Szacując liczbę gatunków tylko na podstawie dobrze rozpoznanych grup można jednak przyjąć, że w województwie śląskim występuje 50-80% gatunków z fauny bezkręgowców Polski. Do zwierząt bezkręgowych, które mają wyczerpujące i uaktualnione opracowania, uwzględniające ich rozmieszczenie i liczebność, można zaliczyć: z środowisk wodnych wrotki, wioślarki, ślimaki, małże i pijawki, natomiast z środowisk lądowych chrząszcze, motyle dzienne i częściowo pluskwiaki. W ciągu kilku lat, od ostatniego raportu o stanie środowiska w województwie [5], znacząco zwiększyła się nasza wiedza o ważkach, owadach żyjących w dwu środowiskach wodnym (larwy) i lądowym (owady dorosłe). Dotychczas potwierdzono, że w województwie występuje 219 (39,7% fauny Polski) gatunków wrotków, 49 (52,7%) gatunków wioślarek, 31 (62%) gatunków ślimaków słodkowodnych, pochodzenia krajowego, 20 (70%) gatunków małży, 14 (56%) gatunków pijawek, 125 (80,2%) gatunków motyli dziennych, 428 (60%) gatunków pająków, 59 (81,9%) gatunków ważek, 56 (47,9%) gatunków Psyllodea, 58 (38,2%) gatunków błonkówek o społecznym trybie życia. W przypadku chrząszczy przeanalizowano występowanie 4000 gatunków, co stanowi około 68% fauny Polski i prawdopodobnie nie jest ostateczną liczbą. Nie można również określić ostatecznej liczby pluskwiaków, których dotychczas odnotowano 900 (13%) gatunków, łącznie w różnych rodzinach. W ostatnich latach intensywnie badane są roztocza (Gamasida oraz Oribatida) i dotychczas wykazano 324 (23,3%) gatunki. Trwają prace nad określeniem liczby gatunków i rozmieszczeniem na obszarze województwa ślimaków lądowych, motyli nocnych, pszczół o samotnym trybie życia i błonkówek pasożytujących na nich. Dla pozostałych grup zwierząt bezkręgowych nie ma, w chwili obecnej, bardziej szczegółowych opracowań lub uaktualnionych i opublikowanych danych. Zwierzęta kręgowe Współczesna fauna województwa śląskiego liczy 455 gatunków kręgowców. W wodach województwa występują: 2 przedstawiciele krągłoustych oraz 34 rodzime gatunki ryb. Co najmniej 10 gatunków (pstrąg tęczowy, karp, karaś srebrzysty, sumik karłowaty, amur, tołpyga biała, tołpyga pstra, muławka wschodnioamerykańska, czebaczek amurski, tilapia nilowa) pojawiło się na skutek świadomych introdukcji i przypadkowych zawleczeń. Herpetofauna województwa liczy 17 gatunków płazów (spośród 18 odnotowanych w kraju), w tym jedną formę hybrydową żabę wodną oraz 7 gatunków gadów. Wszystkie gatunki płazów występują tylko na Pogórzu Karpackim, dzięki nakładaniu się zasięgów pionowych gatunków nizinnych i górskich. W nizinno-wyżynnych krainach terenu województwa występuje po 13 gatunków; brakuje tam gatunków górskich salamandry plamistej, traszki karpackiej, traszki górskiej i kumaka górskiego. Lista awifauny województwa śląskiego uwzględniająca ptaki lęgowe, przelotne, zimujące oraz zalatujące wyjątkowo liczy 324 gatunki (310 stwierdzonych obecnie lata , 14 przed rokiem 1980) z 436 zanotowanych w Polsce. Na terenie województwa do roku 2004 włącznie stwierdzono lęgi 200 gatunków ptaków (189 w latach , 11 nie lęgło się po roku 1980) spośród 247 lęgowych w kraju (227 po roku 1980). Do gatunków bardzo licznych należą: skowronek, wróbel oraz zięba. Najliczniejszą grupę gatunków stanowią te, których populacje są średnio lub nielicznie lęgowe (tab. 1). * Dla awifauny przyjęto lata , dla pozostałych grup kilka ostatnich lat

4 90 Obszar województwa śląskiego w skali Polski jest ważnym miejscem lęgowym kilku gatunków ptaków: ślepowrona (fot. 2) lęgnie się tutaj prawie 20% jego krajowej populacji (Dolina Górnej Wisły, leżąca częściowo na terenie województwa śląskiego, jest jedynym stałym lęgowiskiem tego gatunku w kraju); czapli purpurowej jedyne jej lęgi w Polsce wykryto na Zbiorniku Goczałkowickim (do 5 par w 2004 roku) i stawach w Woli; hełmiatki stawy Łężczok i Wielikąt są najbardziej stałymi lęgowiskami tej kaczki w Polsce; rybitwy białowąsej Zbiornik Goczałkowicki to jedna z najważniejszych jej ostoi, gdzie gniazduje do 400 par. W ciągu ostatnich kilkunastu lat do listy awifauny lęgowej województwa przybyły m.in.: łabędź krzykliwy, mewa czarnogłowa, mewa białogłowa (pierwotnie oznaczana jako mewa srebrzysta), rybitwa białoskrzydła (trzy lęgi w ostatnim dwudziestoleciu), dzięcioł białoszyi, pliszka cytrynowa (jedyny lęg w roku 1999) oraz szablodziób (pierwszy lęg w 2002 roku). Wynika to głównie z poszerzania przez część tych gatunków areału swego występowania. Województwo śląskie jest ważnym w skali Polski miejscem zimowania ptaków wodno-błotnych. Najliczniej zimujące gatunki ptaków wodno-błotnych, to: krzyżówka, łabędź niemy, łyska, mewa białogłowa. Obecnie na terenie województwa występuje 75 gatunków ssaków (9 gatunków owadożernych, 21 gatunków nietoperzy, 2 gatunki zajęczaków, 23 gatunki gryzoni, 13 gatunków drapieżnych i 7 gatunków kopytnych). Dwa z nich (jeleń sika i daniel) zostały świadomie introdukowane, zaś trzy dalsze (piżmak, norka amerykańska, jenot) pojawiły się tu drogą migracji z położonych poza granicami kraju miejsc pierwotnej introdukcji lub ucieczki z hodowli. Dwa rodzime gatunki (żubr i bóbr europejski) zostały przywrócone na teren województwa drogą reintrodukcji lub hodowli, po ich całkowitym wytępieniu w stanie dzikim. Dane na temat zmian areałów występowania i liczebności poszczególnych gatunków są wyrywkowe i w większości dotyczą ostatnich lat; dla wielu ssaków brak jakichkolwiek danych ilościowych. Szczytowe partie Pilska to jedyna w województwie, jedna z trzech w Polsce i jedna z kilku na świecie Fot. 2. Ślepowron (O. Werhrynowicz) ostoi darniówki tatrzańskiej. Żywiecki Park Krajobrazowy oraz Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego to ważne ostoje niedźwiedzia (4 osobniki osiadłe i 2-3 przechodnie), wilka (18 osobników) oraz rysia (10-11 osobników). Jedyne stado żubrów (około 30 osobników) hodowane jest w systemie zamkniętym na terenie rezerwatu Żubrowisko w Nadleśnictwie Kobiór. Dla dwóch rzadkich i zagrożonych gatunków nietoperzy nocka Bechsteina i nocka łydkowłosego Jaskinia Szachownica jest jednym z najważniejszych zimowisk w kraju. W sumie skupia ona zimą około 1000 nietoperzy z 10 gatunków. W jaskini Studnisko znajduje się jedyna w Polsce i najbardziej wysunięta na północ w Europie Środkowej jaskiniowa kolonia rozrodcza nocka dużego, licząca ok. 200 osobników. Szczególnie ciekawe było odkrycie w 2004 roku kryjówek kolonii rozrodczych mroczka pozłocistego w szczelinach budynków na terenie Aglomeracji Katowickiej. 2. Zagrożenie Oceny zagrożenia zasobów żywej przyrody dokonuje się w oparciu o analizę rozmieszczenia, tendencji rozwojowych i wrażliwości na antropopresję poszczególnych gatunków, zbiorowisk roślinnych i siedlisk przyrodniczych. Stan zagrożenia zasobów przyrody żywej w województwie śląskim odzwierciedla ilość gatunków umieszczonych na czerwonych listach oraz w czerwonych księgach gatunków zagrożonych w skali świata, Europy, kraju czy regionu. Począwszy od roku 1996 rozpoczęto systematyczne prace nad oceną stopnia zagrożenia wybranych grup organizmów oraz siedlisk w województwie. Do końca 2004 roku ocenie takiej poddano: grzyby, porosty, wątrobowce, mchy, rośliny naczyniowe, chrząsz-

5 91 cze, motyle dzienne, pająki, mięczaki słodkowodne, zwierzęta kręgowe oraz zbiorowiska roślinne. Status zagrożenia poszczególnych gatunków z powyższych grup oraz zbiorowisk roślinnych prezentują opracowane regionalne czerwone listy, w których przyjęto następujące kategorie zagrożenia zdefiniowane przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody: gatunki lub zbiorowiska wymarłe lub prawdopodobnie wymarłe (Ex), gatunki lub zbiorowiska wymierające (E), gatunki lub zbiorowiska narażone (V), gatunki lub zbiorowiska rzadkie (R), gatunki lub zbiorowiska o nieokreślonym zagrożeniu (I), gatunki wydobyte z niebezpieczeństwa (O). Najważniejsze zagrożenia dla przyrody żywej to: przekształcanie struktury krajobrazu i likwidacja siedlisk lub ekosystemów na skutek zmian sposobu użytkowania ziemi, fragmentacja ekosystemów leśnych i nieleśnych, zmiana cech siedliska spowodowanych m.in. eutrofizacją, odwodnieniem, zakwaszeniem gleby bądź skażeniem toksycznymi związkami chemicznymi, inwazja gatunków obcych, nadmierna eksploatacja gatunków użytkowych, bezpośrednie tępienie gatunków i kłusownictwo, zwiększona penetracja turystyczna ostoi przyrodniczych Grzyby i porosty Spośród występujących w województwie grzybów wielkoowocnikowych 136 gatunków znalazło się na krajowej czerwonej liście grzybów zagrożonych (Wojewoda, Ławrynowicz 1992). Na szczególną uwagę zasługują grzyby o wysokim statusie zagrożenia, które mają na obszarze województwa jedyne stanowiska w Polsce. Są to czyreń kosmaty (rezerwat Łężczok), trufla wgłębiona (rezerwat Zielona Góra) i zielonek cytrynowy (rezerwat Sokole Góry). Inne gatunki zagrożone wymarciem (kategoria zagrożenia E) występujące w województwie, to: borowik korzeniasty, gwiazdosz rudawy, jamkówka jabłoniowa, lakownica żywicowata, maślak dęty, monetka ciemnotrzonowa, pępnik gwiaździstozarodnikowy, siatkolist maczugowaty, wodnicha różowozłota oraz zielonek kolczastozarodnikowy. Na liście umieszczone są też popularne wśród amatorów grzybobrania grzyby jadalne borowik szlachetny, czubajka kania, mleczaj rydz i pieprznik jadalny. Do najbardziej zagrożonych wyginięciem należą grzyby związane ze starodrzewiami lasów naturalnych, bagnami i torfowiskami, lasami łęgowymi i olsowymi. Są to siedliska, których areały gwałtownie się zmniejszały w ostatnim stuleciu. Brak pełne- Tabela 2. Zagrożenie bioty porostów na Śląsku Opolskim i Górnym Śląsku Kategorie zagrożenia Łączna liczba gatunków RE regionalnie wymarłe 80 CR na granicy wymarcia 61 EN wymierające 95 VU narażone 90 NT bliskie zagrożenia 71 LC słabo zagrożone 22 DD niedostateczne dane 117 Razem 536 Źródło: Kiszka, Leśniański 2003 go krytycznego wykazu taksonów występujących w województwie, nie pozwala na dokładne określenie jaki procent wszystkich grzybów stanowią gatunki zagrożone. Wstępną analizę zagrożenia grzybów wielkoowocnikowych w skali regionalnej na obszarze byłych województw bielskiego, katowickiego i częstochowskiego, wchodzących obecnie w skład województwa śląskiego, przeprowadził Wojewoda (1999). Wyniki tej analizy zostały zaprezentowane w raporcie za lata [5]. Zagrożenie porostów w województwie śląskim jest znaczne. Najnowsze opracowanie dotyczące zagrożenia tej grupy organizmów odnosi się do Śląska Opolskiego i szeroko pojętego Górnego Śląska. W tabeli 2 zestawiono wyniki analizy zagrożenia porostów przeprowadzonej w 2003 r. dla Śląska Opolskiego i Górnego Śląska. Gospodarcza działalność człowieka jest podstawową przyczyną ustępowania porostów z naturalnych stanowisk. Czynniki, które wpływają negatywnie na porosty, to m.in.: zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, urbanizacja, motoryzacja, zanieczyszczenie wód, działalność gospodarcza w lasach m.in. zmniejszenie liczby starych drzew i zmniejszenie ilości murszejącego drewna, usuwanie starych drzew rosnących poza lasami. Mogą one oddziaływać kompleksowo, powodując niszczenie lub nieodwracalne zmiany w siedliskach Rośliny Glony Spośród występujących w województwie śląskim gatunków glonów, 97 znalazło się na czerwonej liście glonów zagrożonych w Polsce, w tym 5 gatunków uznano za wymarłe (Siemińska 1992). Zmiany w składzie gatunkowym zbiorowisk glo-

6 92 nów, wywoływane są przede wszystkim przez zanieczyszczenia miejskie i przemysłowe, wzrost eutrofizacji, regulację i umacnianie brzegów rzek, osuszanie i drenaż torfowisk. Zachodzi ubożenie różnorodności glonów, gatunki wrażliwe wypierane są przez bardziej odporne, kosmopolityczne o mało wyspecjalizowanych wymaganiach środowiskowych. Mszaki Na terenie województwa śląskiego odnotowano 64 gatunki mchów figurujące na czerwonej liście mchów zagrożonych w Polsce (Ochyra 1992). Wśród nich największą grupę stanowią gatunki narażone (30), oraz gatunki o nieokreślonym zagrożeniu (15). Kategorię E (wymierające) posiada 6 gatunków, za wymarłe w Polsce uznano 2 gatunki, jako rzadkie 10 gatunków. Analiza preferencji siedliskowych mchów zagrożonych wskazuje, że do najbardziej narażonych należą gatunki torfowiskowe i bagienne, epifityczne leśne oraz porastające drzewa wolnostojące, naskalne (zwłaszcza na głazach narzutowych), gatunki związane z martwym drewnem oraz rosnące na odsłoniętych mokrych lub wilgotnych glebach. Spośród 140 gatunków wątrobowców występujących w województwie śląskim, na czerwonej liście wątrobowców zagrożonych w Polsce (Szweykowski 1992) figuruje 17 gatunków, w tym 16 wymierających i zagrożonych wymarciem. Za wymierające w Polsce uznano także 2 gatunki glewików stwierdzone w naszym województwie. Szczegółowej oceny stopnia zagrożenia mszaków w skali regionalnej dokonano pod koniec lat 90-tych. Opracowano wówczas Czerwoną listę mchów Górnego Śląska (Jędrzejko 1997a) oraz Czerwoną listę wątrobowców Górnego Śląska (Jędrzejko 1997b). Na czerwonej liście mchów zagrożonych w regionie znalazło się ponad 70% występujących tu gatunków. W przypadku wątrobowców stan zagrożenia jest jeszcze wyższy i dotyczy 94% gatunków. Wyniki analizy zagrożenia wątrobowców i mchów dla obszarów, wchodzących obecnie w skład województwa śląskiego przedstawiono w raporcie za lata [5]. Aktualnie brak nowszych danych o zagrożeniu mszaków województwa śląskiego. Rośliny naczyniowe (paprotniki i rośliny nasienne) Wymieranie gatunków w związku ze zmniejszaniem się liczby stanowisk oraz liczebności populacji jest zjawiskiem, które obserwuje się zarówno w odniesieniu do flory zarodnikowej (mchy, wątrobowce, glewiki), jak i roślin naczyniowych. Do najbardziej zagrożonych grup roślin należą: rośliny torfowisk zagrożone przez osuszanie torfowisk, rośliny łąk wilgotnych ginące wskutek osuszania, nawożenia, przeorywania lub zaprzestania użytkowania (zarastanie łąk), rośliny siedlisk kserotermicznych zagrożone naturalnymi procesami sukcesji uruchamianymi skutek zaprzestania tradycyjnego ich użytkowania pasterskiego oraz zalesieniami, chwasty polne związane z tradycyjnymi metodami upraw rolnych ustępują w związku ze zmianą profilu i metod upraw, rośliny charakterystyczne dla lasów liściastych eliminowane w związku z przebudową drzewostanów i preferowaniem w gospodarce leśnej drzew iglastych, gatunki na granicy zasięgów oraz gatunki górskie na stanowiskach niżowych występując najczęściej w małych i izolowanych populacjach, narażone na niekorzystne zjawiska genetyczne (spadek zmienności genetycznej), gatunki stenotopowe, o specyficznej ekologii, wrażliwe na wszelkie zmiany w środowisku, rośliny o atrakcyjnych kwiatach, zrywane lub wykopywane do ogródków przydomowych. W skali regionalnej zagrożenie dotyczy 454 gatunków roślin, co stanowi około 24% flory naszego województwa. Zagrożonych jest 97 gatunków (w tym 38 krytycznie), narażonych 103. Za taksony niższego ryzyka uznano 115 gatunków, natomiast dla 44 nie sprecyzowano stopnia zagrożenia z uwagi na niedostateczne dane. Straty we florze roślin naczyniowych województwa dotyczą 30 gatunków uznanych za wymarłe (tabela 3). Tabela 3. Zagrożenie flory roślin naczyniowych w województwie śląskim Kategorie skali zagrożenia Łączna liczba gatunków EX wymarłe 29 EW wymarłe na stanowiskach naturalnych 1 CE krytycznie zagrożone 38 EN zagrożone 59 VU narażone 103 LR niższego ryzyka 115 DD niedostateczne dane 65 [-] gatunki zagrożone lokalnie na terenie województwa 44 Razem 454 Źródło: Bernacki i in. 2000

7 93 Na obszarze województwa śląskiego występuje wiele gatunków uznawanych za zagrożone w skali kraju. Odnotowano tu 150 gatunków spośród 418 umieszczonych na czerwonej liście roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce (Zarzycki, Szeląg 1992), w tym 144 na stanowiskach naturalnych. Najliczniejszą grupę stanowią rośliny z kategorią zagrożenia V (narażone na wymarcie) 69 gatunków oraz rośliny z kategorią R (rzadkie) 40 gatunków. Nieokreślony status zagrożenia ma 9 gatunków, status wymierających 19. Spośród gatunków wymarłych w Polsce na stanowiskach naturalnych 13 występowało w naszym województwie, w tym 2 gatunki marsylia czterolistna (fot. 3) i warzucha polska miały tu jedyne w Polsce stanowiska. Wśród roślin umieszczonych w polskiej czerwonej księdze roślin (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001) znajduje się 86 gatunków, które występowały lub występują w województwie śląskim, w tym 9 gatunków wymarłych w ogóle bądź wymarłych na stanowiskach naturalnych, 34 gatunki zagrożone i krytycznie zagrożone, 34 gatunki narażone oraz 9 gatunków niższego ryzyka. Fot. 3. Marsylia czterolistna (J.B. Parusel) 2.3. Zbiorowiska roślinne Przeprowadzona w roku 1997 analiza zagrożenia roślinności Górnego Śląska (Celiński i in. 1997) wykazała duże zagrożenie zbiorowisk roślinnych. Opierając się na wynikach tej analizy można stwierdzić, że w województwie śląskim zagrożonych jest 175 zbiorowisk roślinnych, co stanowi ponad 50% wszystkich stwierdzonych tu jednostek roślinności. Wyginęły na pewno trzy zespoły: naskalny zespół zanokcicy północnej i zanokcicy ciemnej, zespół upraw lnu sporka polnego i życicy lnowej oraz zespół grążela drobnego. Dalszych 14 zespołów uznano za wymierające, w tym: 1 zespół źródliskowy, 6 zespołów wodnych, 1 zespół naskalny, 2 zespoły torfowiskowe, 1 zespół leśny i 3 zespoły upraw polnych. Zbiorcze wyniki analizy zagrożenia roślinności dla byłych województw, które obecnie wchodzą w skład województwa śląskiego przedstawiono w raporcie za lata [5]. Aktualnie brak nowych danych o zagrożeniu roślinności województwa śląskiego Zwierzęta Zwierzęta bezkręgowe Spośród bezkręgowców, które znalazły się w czerwonej księdze zwierząt Polski (Głowaciński, Nowacki Red. 2004), na terenie województwa śląskiego notowanych było dotychczas 95 gatunków, w tym 6 uznanych za zanikłe (EX, EX?), 25 za skrajnie zagrożone (CR), 36 za silnie zagrożone (EN), 21 za narażone na wyginięcie (VU) i 7 gatunków niższego ryzyka ale wymagających nadzoru w Polsce. Jednak w przypadku kilkunastu gatunków zaliczanych do kategorii skrajnie i silnie zagrożonych okazało się, że na obszarze województwa ich kategorie zagrożenia są wyższe niż w Polsce. Dotychczas nie zostały powtórnie potwierdzone lub wręcz zostały uznane za zanikłe na obszarze województwa śląskiego dodatkowo także: modliszka zwyczajna, 2 ważki łątka ozdobna i łątka zielona, 6 chrząszczy, 2 błonkówki, 2 motyle 1 muchówka. Niezależnie od zagrożenia wskazanego dla bezkręgowców w czerwonej księdze zwierząt Polski, w województwie została dotychczas opracowana dokładniejsza analiza zagrożenia dla chrząszczy, motyli dziennych, pająków, małży i ślimaków słodkowodnych. Znalazło to odzwierciedlenie w opublikowaniu czerwonych list dla Górnego Śląska. Z przeprowadzonych wśród tych kilku grup zwierząt bezkręgowych analiz wynika, że w niekorzystnej sytuacji znajdują się bezkręgowce związane z środowiskami wodnym, wilgotnymi lub bagiennymi. Zagrożonych wyginięciem jest około 50% ślimaków słodkowodnych i aż 91% małży. W przypadku owadów reprezentujących środowiska lądowe stopień zagrożenia wynosi około

8 94 Tabela 4. Zagrożenie fauny pająków na obszarach wchodzących w skład województwa śląskiego Województwo Kategorie zagrożenia Razem [%] CE EN VU NT lc zagrożonych zagrożenia bielskie częstochowskie katowickie Źródło: Staręga i in Tabela 5. Zagrożenie fauny mięczaków słodkowodnych na obszarach wchodzących w skład województwa śląskiego Małże Obszar Kategorie zagrożenia Razem [%] województwa Ex E V R I zagrożonych zagrożenia Wyżyna Śląska Wyżyna Częstochowska Nizina Śląska Ślimaki Obszar Kategorie zagrożenia Razem [%] województwa Ex E V R I zagrożonych zagrożenia Wyżyna Śląska Wyżyna Częstochowska Nizina Śląska Źródło: Serafiński i in %. Szczegółową ocenę stopnia zagrożenia chrząszczy i motyli w skali regionalnej zawierają opracowane w 1998 czerwone listy (Kubisz i in oraz Buszko 1998). Wyniki tej analizy zaprezentowano w raporcie za lata [5]. Aktualnie brak nowszych danych o zagrożeniu tych grup owadów na terenie województwa śląskiego. W przypadku pająków (tab. 4) rozpoznano proces wymierania tylko dla 3 gatunków i zwierzęta te, jako grupa, wydają się być obecnie mało zagrożone. Mięczaki słodkowodne (tab. 4) należą obecnie w województwie śląskim do najbardziej zagrożonych bezkręgowców. Według autorów raportu o stopniu zagrożenia mięczaków wodnych na Górnym Śląsku (Serafiński i in. 2001) wynika to z kilku przyczyn: braku naturalnych zbiorników wodnych; ich rolę przejęły zbiorniki antropogeniczne o wysokiej trofii i różnym stopniu zanieczyszczenia, przekształcenia, poprzez działalność hydrotechniczną, i znacznego zanieczyszczenia cieków, aż do przypadków powstania kanałów ściekowych, kumulacji związków toksycznych w osadach dennych, co szczególnie małżom ogranicza możliwości życiowe. Wskaźnik, wyrażający zagrożenie małży na Górnym Śląsku, jest wyższy o 20% niż w Polsce. Szczególnie zagrożone okazały się gatunki drobnozbiornikowe. Z jednej strony wpływa na to proces szybszego wysychania lub eutrofizacji małych zbiorników, z drugiej strony rodzime gatunki, które są wrażliwe na zakłócenia w środowiskach wodnych, mają mniejsze możliwości przetrwania także z powodu pojawienia się w ostatnich latach gatunków, które kolonizują tego typu zbiorniki. Na przykład, zaobserwowano ekspansję małża racicznicy zmiennej, wypierającej ze zbiorników rekreacyjnych inne gatunki małży. Prowadzony od roku 2001 monitoring ważek w województwie śląskim wskazuje, że mało zmieniła się liczba notowanych gatunków, natomiast zmienił się skład gatunkowy. Dotychczas potwierdzono występowanie 58 gatunków z 61 notowanych przed 40. laty. W tej grupie znajdują się 3 gatunki z czerwonej księgi zwierząt Polski: iglica mała, szklarnik leśny i miedziopierś arktyczna; dwa pierwsze na stanowiskach zagrożonych gospodarką człowieka. Ponadto, stwierdzono 3 nowe gatunki: oczobarwnicę mniejszą, miedziopierś alpejską i żagnicę północną, wszystkie na obszarach objętych ochroną. Zaobserwowano wyraźne zmniejszenie się różnorodności gatunkowej ważek w uprzemysłowionych strefach województwa śląskiego. Zmiany negatywne dotyczą głównie gatunków, których rozwój jest ściśle warunkowany stałością stosunków wodnych w środowiskach, w których ważki znajdują odpowiednie

9 95 dla siebie warunki rozwoju. Zmiany pozytywne odnotowano dla gatunków wykazujących ekspansję na obszar Polski poprzez województwo śląskie. Częstym zjawiskiem na terenie województwa okazało się zajmowanie przez ważki zbiorników powstałych w wyniku działalności przemysłowej, ale pozostawionych samoistnym procesom renaturalizacji. W trakcie inwentaryzacji ważek potwierdziło się wcześniejsze przypuszczenie, że istniejące na terenie województwa rezerwaty wodne i torfowiskowe nie zapewniają ochrony wszystkich rzadkich gatunków, a najbardziej zagrożone znajdują się wyłącznie na stanowiskach poza rezerwatami. Podobnie jak w przypadku motyli, również w przypadku ważek obserwuje się, że zniszczenie niektórych rzadszych gatunków roślin wodnych lub zespołów roślin wodnych silnie determinuje możliwości rozwoju niektórych gatunków ważek. Taka ścisła zależność zachodzi pomiędzy osoką aloesowatą a żagnicą zieloną. Żagnica ta należy do gatunków, które zanikły na terenie województwa śląskiego, ale ochrona stanowisk osoki umożliwiłaby powrót tego gatunku ważki do województwa. Powinniśmy również zadbać o ochronę szafranki czerwonej, która w miejscowości Krzyżanowice ma jedyne stanowisko rozrodu potwierdzone dla Polski. O ile w przypadku ważek udało się uchwycić zmiany składu gatunkowego i ocenić stopień zagrożenia, to w przypadku owadów społecznych, jak pszczoły społeczne (trzmiele, trzmielce i pszczoła miodna), mrówki oraz osy społeczne, nie ma jeszcze wystarczającej ilości danych. Cechą wspólną dla tej grupy owadów jest silne uzależnienie od rodzaju gospodarki prowadzonej przez człowieka. Owady te zajmują różne ekosystemy lądowe (naturalne, rolne, leśne i miejskie) i w różny sposób reagują na zmiany pochodzenia antropogenicznego. Znanych jest kilka opracowań, które pokazały, że dla owadów społecznych wyraźnie zmieniały się w województwie śląskim, w różnych przedziałach czasu, wskaźniki opisujące ich liczebność, na przykład: zagęszczenie liczby trzmieli i trzmielców czy liczbę mrowisk typu kopcowego na powierzchniach leśnych. W przypadku trzmieli i trzmielców skład gatunkowy w czasie ostatniego stulecia nie uległ zmianie, kiedy analizujemy obszar całego województwa, natomiast obserwuje się ustępowanie rzadszych gatunków trzmieli z miast. Średnie zagęszczenia trzmieli na 100 m 2 w różnych środowiskach województwa śląskiego wynoszą: 14,5 uprawy koniczyny, 17 murawy kserotermiczne i 2,1 skwery i nieużytki w miastach. W latach w czasie inwentaryzacji prowadzonych przez Centrum Dziedzictwa Przyrody Gór- nego Śląska potwierdzono obecność 27 gatunków mrówek, jeden wykluczono, a jednego mimo poszukiwań nie znaleziono. W porównaniu z danymi z początku XX wieku udało się dotychczas potwierdzić 50% gatunków z tej grupy owadów. W latach na obszarach uprzemysłowionych województwa zaobserwowano gwałtowny spadek liczebności mrowisk najważniejszych w gospodarce leśnej gatunków z grupy Formica rufa, tj. mrówki ćmawej, mrówki łąkowej i mrówki rudnicy (z mrowisk w roku 1964 do 788 mrowisk w roku 1979). Ostatnie inwentaryzacje wskazują na wolne, lecz stopniowe odbudowywanie liczby kopców. Na terenie województwa naturalne populacje zwierząt bezkręgowych zagrożone są przez gatunki introdukowane. Obrazuje to proces wypierania przez raka amerykańskiego rodzimego gatunku, jakim jest rak rzeczny, a wodożytka nowozelandzka, która dotarła na Górny Śląsk około 1983 roku, wypiera zatoczki i inne ślimaki. Zwierzęta kręgowe Na terenie województwa śląskiego występuje 51 gatunków kręgowców zagrożonych w skali kraju, co stanowi 11% fauny kręgowców województwa. Zagrożone są: 2 gatunki krągłoustych, 4 gatunki ryb, 2 gatunki płazów, 3 gatunki gadów, 24 gatunki ptaków gniazdujących na terenie województwa oraz 16 gatunków ssaków (Głowaciński Red. 2001). Prawie 40% zagrożonej fauny stanowią gatunki skrajnie zagrożone i wysokiego ryzyka. Stopień zagrożenia poszczególnych gromad kręgowców województwa śląskiego w skali kraju przedstawia tabela 6. Tabela 6. Zagrożenie poszczególnych gromad kręgowców występujących w województwie śląskim Gromada Kategorie zagrożenia** EXP CR EN VU NT LC Krągłouste i ryby 5 1 Płazy 1 1 Gady 1*** 1 1 Ptaki* Ssaki Razem Źródło: Głowacińsk Red Objaśnienia: [*] W przypadku ptaków uwzględniono wyłącznie gatunki regularnie i nieregularnie lęgowe, [**] Kategorie zagrożenia gatunków: EX gatunki wymarłe w świecie; EXP gatunki zanikłe lub prawdopodobnie zanikłe w Polsce; CR gatunki skrajnie zagrożone; EN gatunki bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone; VU gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie; NT gatunki niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia; LC gatunki najmniejszej troski (gatunki w kraju nie wykazujące na razie regresu populacyjnego i nie należące do zbyt rzadkich, a nawet lokalnie i/lub czasowo zwiększające swój stan posiadania, a także takie, które reprezentowane są przez populacje marginalne, ledwie zaznaczające się i nietrwałe),*** Pojedyncze osobniki jaszczurki zielonej były obserwowane na przełomie lat 60. i 70., jak również w ostatnich latach, w okolicach Ustronia (Beskid Śląski), ale najprawdopodobniej było to stanowisko sztuczne.

10 96 Obecnie brak regionalnej analizy zagrożenia kręgowców w województwie śląskim, a opublikowana w roku 1996 czerwona lista kręgowców Górnego Śląska (Czylok i in. 1996) w przypadku wielu gatunków jest już nieaktualna. Fot. 4. Grzebiuszka ziemna (J. Wojtczak) Do najważniejszych zagrożeń dla ichtiofauny można zaliczyć: zanieczyszczenie wód śródlądowych, zabudowę hydrotechniczną rzek, melioracje prowadzące do osuszania terenów podmokłych, eksploatację kruszywa, pobór wody dla celów przemysłowych i komunalnych, nieracjonalną gospodarkę rybacko-wędkarską i kłusownictwo oraz introdukcje gatunków pochodzących z innych krain zoogeograficznych. Do najbardziej zagrożonych gatunków należą gatunki rzeczne (minóg ukraiński, minóg strumieniowy, brzana, świnka, boleń, jaź, piekielnica, koza, lipień, pstrąg potokowy, miętus, głowacz białopłetwy, głowacz pręgopłetwy), które ściśle wiąże się z grupą gatunków wędrownych. Zagrożone są również gatunki wód stojących i wolno płynących preferujące stosunkowo małe zbiorniki (słonecznica, piskorz) oraz jeden gatunek różanka którego zagrożenie zdaje się wynikać, przynajmniej częściowo, z uczestniczenia w specyficznej interakcji biotycznej łączącej go z innymi organizmami rzecznymi małżami. Płazy i gady mimo tego, że występują w województwie śląskim w coraz liczniejszych populacjach, nadal są jednak grupą zagrożoną wyginięciem. Najważniejsze zagrożenia dla herpetofauny, to: likwidacja miejsc rozrodu (zasypywane są akweny uważane za nieużytki zbiorniki zapadliskowe i powyrobiskowe), melioracje terenów podmokłych, regulacje rzek, rolnictwo wielkoobszarowe i monokulturowe, a ponadto chemizacja rolnictwa i leśnictwa, zanieczyszczenie cieków ściekami oraz ruch samochodowy w miejscach, w których drogi przecinają naturalne trasy migracji zwierząt do stałych godowisk, zimowisk, bądź na żerowiska. Aktualnie najbardziej zagrożone gatunki płazów, to: traszka grzebieniasta, kumak nizinny, grzebiuszka ziemna (fot. 4), ropucha paskówka i zielona oraz żaba śmieszka; z gadów padalec zwyczajny, gniewosz plamisty i zaskroniec zwyczajny. Ich populacje wykazują sporadyczność w występowaniu i znikomą liczebność. Gniewosz plamisty jest gatunkiem bardzo rzadkim w skali całego kraju (uwzględniony został w najnowszym wydaniu Polskiej czerwonej księgi zwierząt wśród gatunków wysokiego ryzyka, narażonych na wyginięcie). W ciągu ostatnich kilku lat niektóre gatunki, jak traszka grzebieniasta, kumak nizinny, rzekotka drzewna i zaskroniec zwyczajny, wykazują tendencję do odradzania się. Najważniejsze zagrożenia dla awifauny, to: osuszanie terenów podmokłych, regulacje cieków wodnych, zabudowy dolin rzecznych, składowanie odpadów przemysłowych (głównie skały płonnej) w dolinach rzek i mniejszych cieków wodnych, likwidowanie szuwarów nadbrzeżnych na zbiornikach wodnych, rekultywacja obszarów zapadliskowych powstałych na skutek działalności górniczej, wycinanie starych, dziuplastych drzew w lasach, parkach i remizach śródpolnych, rolnictwo wielkoobszarowe i monokulturowe, wycinanie zadrzewień i zasypywanie śródpolnych oczek wodnych, likwidowanie stawów hodowlanych oraz wzrost rekreacyjnego wykorzystywania zbiorników wodnych. W przypadku awifauny do skrajnie i silnie zagrożonych w skali kraju, a lęgnących się na terenie województwa śląskiego, należą: głuszec (fot. 5), podgorzałka oraz cietrzew. Narażone na wyginięcie to bączek, sieweczka obrożna, kulik wielki oraz dzięcioł trójpalczasty. W ostatnim pięćdziesięcioleciu z terenu województwa śląskiego wycofały się: orlik krzykliwy, rybołów, rożeniec, kulon, kraska, nagórnik, dzierzba czarnoczelna i dzierzba rudogłowa. Podgorzałka w ostatnich kilkunastu latach prawie całkowicie wyginęła. Jest to jeden z najszybciej ginących gatunków w kraju i w Europie. Bielik, kania czarna i kania ruda, po wcześniejszym zaprzestaniu gniazdowania na terenie województwa, wróciły na stanowiska lęgowe. Obecnie pierwszy z nich gniazduje corocznie w liczbie kilku par, pozostałe dwa gatunki jedynie sporadycznie. Kuraki leśne (głuszec, cietrzew, jarząbek poza stanowiskami w Beskidach), zachowały się na kilku izolowanych genetycznie stanowiskach. Populacja pierwszego z nich liczy w Beskidach co najmniej 60 osobników, pojedyncze tokujące samce drugiego stwierdzono jedynie w kilku gminach w północnej części województwa. Zmniejszają się populacje ptaków lęgowych środowisk podmokłych w wyniku meliorowania i osuszania ich terenów lęgowych. Należą do nich głównie ptaki siewkowate. Całkowicie zanikła śląska populacja bataliona, który był lęgowy jeszcze

11 97 w latach 60. Gatunkiem skrajnie nielicznym stał się kulik wielki. Do najważniejszych zagrożeń teriofauny należy zaliczyć: fragmentację siedlisk, zanik korytarzy migracyjnych, dewastację i likwidację terenów bagiennych, intensyfikację rolnictwa, nieprawidłową gospodarkę leśną, prace pielęgnacyjne zieleni w starych parkach, wycinanie zadrzewień i zakrzewień, zwiększoną presję turystyczną i narciarską, niekontrolowaną penetrację ludzką sztucznych podziemi i obiektów jaskiniowych, przemiany w zabudowie miast, wsi i osad leśnych, bezpośrednie tępienie gatunków powodujących konflikty, kłusownictwo, śmiertelność na drogach, nadmierną eksploatację łowiecką w okresie spadku liczebności populacji, nadmierny wzrost liczebności populacji niektórych gatunków rodzimych i obcych, zwiększenie penetracji siedlisk naturalnych przez drapieżniki synantropijne (zdziczałe psy i koty). Duże ssaki drapieżne (wilk, ryś, niedźwiedź brunatny), spotykane wyłącznie w beskidzkiej partii województwa, znajdują coraz mniej przestrzeni życiowej w zagospodarowywanych i silnie penetrowanych turystycznie Beskidach. Prawdopodobnie, w wyniku prowadzonej dotychczas gospodarki leśnej (rębnia częściowa wielkopowierzchniowa w buczynach) doszło do ustąpienie popielicy z przeważającej części jej nizinnych stanowisk, jak również zmniejszyła się (w porównaniu z początkiem XX wieku) liczba stanowisk koszatki. W efekcie intensyfikacji rolnictwa w ostatnich latach obserwuje się ustępowanie chomika europejskiego ze znacznej części jego stanowisk w całej Polsce, prawdopodobnie trend ten dotyczy również województwa śląskiego. W ciągu ostatnich Fot. 5. Głuszec (A. Porwisz) kilku lat doszło również do drastycznego spadku liczebności zająca szaraka. Sytuacja ssaków terenów wodno-błotnych ulega stopniowej poprawie dzięki mniej intensywnym melioracjom oraz poprawie czystości wód. Bóbr i wydra poszerzają obecnie swój areał występowania i liczebność. Nietoperze wykazują tendencje wzrostu populacji, ale poza kilkoma liczniejszymi gatunkami, większość nietoperzy pozostaje rzadka i zagrożona, między innymi z powodu braku odpowiednich kryjówek w okresie rozrodu i hibernacji. Niewielką liczebność wykazuje łoś, przy czym spadek liczebności odnotowano w skali całego kraju. Od 1998 roku obserwuje się stały, ale powolny wzrost liczebności jelenia szlachetnego. 3. Ochrona Ochrona przyrody realizowana jest poprzez różne formy przewidziane w ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz.U. nr 92 z 2004 r., poz. 880). Ochroną obejmuje się niektóre gatunki roślin, grzybów i zwierząt (ochrona gatunkowa), wybrane siedliska przyrodnicze, pojedyncze elementy przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupiska (pomniki przyrody), bądź też mniejsze lub większe obszary, które wyróżniają się szczególnymi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. W zależności od wartości, jakie posiada dany obszar, jego wielkości, stanu zachowania przyrody, stopnia i sposobu zagospodarowania terenu oraz rodzaju działań, jakie należy podjąć lub zaniechać w celu zachowania jego walorów, tworzy się obiekty o różnej randze ochrony: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne. W tej części raportu zestawiono dane jakościowe i ilościowe o formach ochrony przyrody ustanowionych w województwie śląskim w oparciu o ustawę o ochronie przyrody. Należy jednak pamiętać, że niektóre elementy przyrody żywej chronione są również na mocy innych ustaw z zakresu ochrony środowiska, leśnictwa, łowiectwa, rybactwa, ochrony dóbr kultury, których w niniejszym raporcie nie wyszczególniono Ochrona gatunkowa grzybów Grzyby W województwie śląskim aktualnie występuje 31 gatunków grzybów objętych ochroną na mocy Roz-

12 98 porządzenia ministra środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. nr 168 z 2004 r., poz. 1765). Ochronie ścisłej podlega 30 gatunków grzybów wielkoowocnikowych, natomiast ochronie częściowej jeden gatunek włóknouszek ukośny. Wykaz gatunków objętych ochroną zawiera tabela 7. Porosty Dotychczas na obszarze województwa śląskiego stwierdzono 94 gatunki porostów objętych ochroną na mocy rozporządzenia ministra środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną, w tym 86 gatunków objętych ochroną ścisłą oraz 8 gatunków chronionych częściowo. Nie potwierdzono współcześnie występowania 12 gatunków porostów, które należy uznać za wymarłe lub prawdopodobnie wymarłe (brodaczka buczynowa, brodaczka łysiejąca w odm. jodłowej, brodaczka najdłuższa, brodaczka rogowata, pawężnica żeberkowata, pawężniczka gładka, pawężniczka zachodnia, podgranicznik leśny, przylepka oliwkowa, włostka cieniutka, włostka Katarzyny i włostka Zofii). W tabeli 8 zamieszczono wykaz chronionych gatunków porostów występujących w województwie śląskim Ochrona gatunkowa roślin Rozporządzenie ministra środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.U. nr 168 z 2004 r., poz. 1764) wprowadziło nowe zasady ochrony gatunkowej roślin. Rozszerzono listę gatunków chronionych Tabela 7. Chronione gatunki grzybów występujące w województwie śląskim Borowik (podgrzybek) pasożytniczy Borowik korzeniasty Buławka pałeczkowata Czareczka długotrzonkowa Czarka szkarłatna Flagowiec olbrzymi Gwiazdosz czteropromienny Gwiazdosz frędzelkowany Gwiazdosz najmniejszy Gwiazdosz rudawy Koronica ozdobna Krążówka żyłkowana Lakownica lśniąca Gatunki objęte ochroną ścisłą Maślak (borowiec) dęty Maślak żółtawy Mądziak psi Naparstniczka czeska Ozorek dębowy Płomykówka galaretowata Pniarek różowy Gatunki objęte ochroną częściową Włóknouszek ukośny Purchawica olbrzymia Sarniak dachówkowaty Siatkolist maczugowaty Smardz jadalny Smardz stożkowaty Smardz wyniosły Soplówka gałęzista Soplówka jodłowa Szmaciak gałęzisty Szyszkowiec łuskowaty Trufla wgłębiona Żagwica listkowata Tabela 8. Chronione gatunki porostów występujące w województwie śląskim Gatunki objęte ochroną ścisłą Biedronecznik zmienny Brodaczka kędzierzawa Brodaczka kępkowa Brodaczka łysiejąca Brodaczka sina Brodaczka śląska Brodaczka zwyczajna Chrobotek czarniawy Chróścik drobny Chróścik główkowaty Chróścik inkrustowany Chróścik karłowaty Chróścik obnażony Czasznik modrozielony Dołczanka torbiasta Granicznik płucnik Karlinka brodawkowata Kobiernik Arnolda Chrobotek leśny (w tym dawniej wyróżniany chrobotek łagodny) Kobiernik orzęsiony Kruszownica strojna Kruszownica wielolistkowa Kruszownica zwyczajna Mąklik otrębiasty Nibypłucnik kędzierzawy Nibypłucnik wątpliwy Obrostnica rzęsowata Odnożyca jesionowa Odnożyca kępkowa Odnożyca mączysta Odnożyca opylona Odnożyca pośrednia Oskrzelka rynienkowata Pawężnica brodawkowata Pawężnica Degena Pawężnica drobna Pawężnica łuseczkowata Chrobotek najeżony Chrobotek reniferowy Pawężnica palczasta Pawężnica psia Pawężnica rozłożysta Pawężnica rudawa Pawężnica tarczkowata Pawężniczka odwrócona Pawężniczka sorediowa Pęcherzyca nadobna Płaskotka reglowa Płaskotka rozlana Płucnica płotowa Płucnik modry Popielak pylasty Przylepka brodawkowata Przylepka kielichowata Przylepka listeczkowata Przylepka łuseczkowata Przylepka łysiejąca Gatunki objęte ochroną częściową Chrobotek smukły Mąkla tarniowa Przylepka oddzielona Przylepka okopcona Przylepka szorstka Przylepka wytworna Przylepka złotawa Przystrumycznik pustułkowy Puchlinka ząbkowata Pustułka Bittera Pustułka oprószona Pustułka rozdęta Pustułka rurkowata Szarzynka dębowa Szarzynka skórzasta Tarczownica pogięta Tarczownica skalna Tarczynka dziurkowana Wabnica kielichowata Włostka brązowa Płucnica islandzka Płucnica kędzierzawa Włostka ciemniejsza Włostka dwubarwna Włostka kędzierzawa Włostka Motyki Włostka Nádvornika Włostka osobliwa Włostka rozpierzchła Włostka spleciona Włostka szczeciniasta Włostka Wranga Złociszek jaskrawy Złotlinka jaskrawa Żółtlica chropowata Żyłecznik zwisający Płucnica kolczasta

13 99 o nowe gatunki mchów, wątrobowców, paprotników i roślin nasiennych i po raz pierwszy wprowadzono na listę zagrożone gatunki glonów. Spośród roślin objętych ochroną ścisłą wyróżniono gatunki szczególnej troski, których potrzeba ochrony stoi ponad względami gospodarczymi. W przypadku tych gatunków wykonywanie czynności związanych z prowadzeniem gospodarki leśnej, rolnej lub rybackiej jest podporządkowane nadrzędnemu celowi ochrony gatunku, a wszelkie odstępstwa od zakazów określonych w 6 rozporządzenia wymagają indywidualnej zgody ministra środowiska. Na liście gatunków objętych ochroną ścisłą wskazano także gatunki wymagające ochrony czynnej. Są to przede wszystkim gatunki siedlisk nieleśnych łąkowe, muraw kserotermicznych, muraw naskalnych, torfowiskowe oraz wodne, których ochrona wymaga utrzymania bądź przywrócenia odpowiedniego sposobu użytkowania siedlisk. Na terenie województwa śląskiego stwierdzono występowanie 292 gatunków roślin objętych ochroną ścisłą, w tym 2 gatunki glonów, 12 gatunków wątrobowców, 95 gatunków mchów, 22 gatunki paprotników, 161 gatunków roślin nasiennych. W tej liczbie znajduje się 14 gatunków szczególnej troski oraz 60 gatunków wymagających ochrony czynnej (tab. 9). Rośliny objęte ochroną częściową umieszczono w dwóch załącznikach. Załącznik 2 zawiera wykaz wszystkich gatunków chronionych częściowo, natomiast w załączniku 3 znalazły się wybrane z załącznika 2 gatunki, które mogą być pozyskiwane dla celów gospodarczych. Spośród gatunków objętych ochroną częściową w województwie śląskim występuje 51 gatunków, Tabela 9. Chronione gatunki roślin występujące w województwie śląskim Gatunki objęte ochroną ścisłą Gromada: Ramienice Nitella opaca* Nitella syncarpa* Gromada: Wątrobowce Bagniczka pływająca Czubek główkowaty Głowiak łańcuszkowaty Lśniątka zakrzywiona Lśniątka zatokowa Mannia pachnąca Merkia irlandzka Natorfek nagi Nowellia krzywolistna Pallawicinia Lyella Płożyk wonny Zgiętolist nadrzewny Gromada: Mchy Bagiennik widłakowaty Bagiennik żmijowaty Bagnik darniowy Bagnik długokończysty Bagnik kutnerowaty Bagnik spiralny Bagnik wapienny Bagnik włosowaty Bezlist okrywowy Błotniszek wełnisty Błyszcze włoskowate Długoszyj piłkowany Drabinowiec mroczny Drobniaczek łukowaty Drobniaczek wapienny Gładysz paprociowaty Haczykowiec błyszczący Jeżolist zwyczajny Krótkosz namurnikowy Krótkoząb skalny Krzewik źródliskowy Krzywoszczeć pogięta Krzywoszczeć torfowa Krzywoszyj korzeniowy Krzywoząb podsadnikowy Miechera Bessera Miechera kędzierzawa Miechera pierzasta Miechera spłaszczona Miechera wysmukła Mszar krokiewkowaty Naleźlina skalna Nastroszek amerykański Nastroszek Brucha Nastroszek długoszypułkowy Nastroszek kędzierzawy Nibyprątnik torfowy Osadniczek goły Parzęchlin trójrzędowy Parzęchlin trzęsawiskowy Pędzliczek brodawkowaty Pędzliczek gładkowłoskowy Pędzliczek szerokolistny Pędzliczek zielonawy Płaskolist lśniący Podsadnik pęcherzykowaty Prątnik jajowaty Prątnik nadobny Prątnik zbiegający Rokiet łąkowy Rozłupek włoskoząb Różnoząb delikatny Różnoząb zwodniczy Sierpowiec moczarowy Skorpionowiec brunatny Skrzydlik długoszowaty Skrzydlik studziennik Skrzydlik tęgoszczecinowy Szurpek porosły Szurpek skalny Tęposz niski Torfowiec błotny Torfowiec brodawkowaty Torfowiec czerwonawy Torfowiec frędzlowany Torfowiec Girgensohna Torfowiec jednoboczny Torfowiec magellański Torfowiec obły Torfowiec okazały Torfowiec ostrolistny Torfowiec pierzasty Torfowiec pięciorzędowy Torfowiec pogięty Torfowiec pokrewny Torfowiec Russowa Torfowiec skręcony Torfowiec szorstki Torfowiec szpiczastolistny Torfowiec środkowy Torfowiec tępolistny Torfowiec Warnstorfa Torfowiec wąskolistny Torfowiec wklęsłolistny Torfowiec zanurzony Torfowiec ząbkowany Widłoząb błotny Widłoząb zielony Wodnokrzywoszyj rzeczny Wodnokrzywoszyj zanurzony Zdrojek rokietowaty Zwiślik długolistny Zwiślik krótkokończysty Zwiślik maczugowaty Zwiślik wiciowy Gromada: Paprotniki Długosz królewski Języcznik zwyczajny Nasięźrzał pospolity (2) Paprotka zwyczajna Paprotnik Brauna Paprotnik kolczysty Paprotnik ostry Pióropusznik strusi Podejźrzon marunowy (1) (2) Podejźrzon rutolistny (1) (2) Podejźrzon księżycowy (1) (2) Podrzeń żebrowiec Salwinia pływająca Skrzyp olbrzymi Skrzyp pstry Widlicz alpejski Widlicz Isslera Widlicz spłaszczony Widłaczek torfowy Widłak goździsty Widłak jałowcowaty Wroniec widlasty

14 100 Aldrowanda pęcherzykowata** (1) (2) Aster gawędka Bagnica torfowa Bagno zwyczajne Buławnik czerwony Buławnik mieczolistny Buławnik wielkokwiatowy Cebulica dwulistna Centuria nadobna Centuria pospolita Ciemiężyca zielona Cieszynianka wiosenna Cis pospolity Czosnek syberyjski Dyptam jesionolistny (1) Dziewięćsił bezłodygowy Dzwonek boloński (2) Dzwonek piłkowany (1) Dzwonek syberyjski (2) Fiołek mokradłowy (2) Gnidosz błotny Gnidosz rozesłany Gnieźnik leśny Gołek białawy Gółka długoostrogowa (2) Goryczka krzyżowa (2) Goryczka trojeściowa Goryczka wąskolistna (2) Goryczuszka błotna (2) Goryczuszka czeska (1) (2) Goryczuszka gorzkawa Goryczuszka orzęsiona Goryczuszka polna (2) Goryczuszka wczesna Goryczuszka Wettsteina (2) Goździk kosmaty (2) Goździk piaskowy Goździk pyszny (2) Goździk siny (2) Groszek szerokolistny (2) Grzybieńczyk wodny Grzybienie północne Jarząb brekinia (brzęk) Jezierza mniejsza Języczka syberyjska (1) (2) Kłokoczka południowa Konitrut błotny (2) Kosaciec syberyjski (2) Kosatka kielichowa (2) Kotewka orzech wodny (1) (2) Kręczynka jesienna (1) (2) Kruszczyk błotny Kruszczyk ostropłatkowy Kruszczyk połabski Kruszczyk rdzawoczerwony Kruszczyk siny Kruszczyk szerokolistny Kukułka bzowa (2) Kukułka Fuchsa (2) Kukułka krwista (2) Kukułka plamista (2) Kukułka szerokolistna (2) Kukułka Traunsteinera (2) Leniec bezpodkwiatkowy (2) Liczydło górskie Gromada: Rośliny nasienne Lilia złotogłów Lindernia mułowa (1) Lipiennik Loesela (1) (2) Listera jajowata Listera sercowata Mącznica lekarska Mieczyk dachówkowaty (2) Miodownik melisowaty Naparstnica zwyczajna Niebielistka trwała (2) Obrazki alpejskie Obuwik pospolity (1) (2) (fot. 6) Omieg górski Orlik pospolity Ostrożeń pannoński (2) Ozorka zielona (2) Parzydło leśne Pełnik alpejski (2) Pełnik europejski (2) Pięciornik śląski (1) (2) Pluskwica europejska Pływacz drobny Pływacz krótkoostrogowy Pływacz średni Pływacz zachodni Pływacz zwyczajny Podkolan biały Podkolan zielonawy Pokrzyk wilcza - jagoda Pomocnik baldaszkowy Przygiełka brunatna Przylaszczka pospolita Przytulia krakowska (1) (2) Gatunki objęte ochroną częściową Rojownik pospolity Rojownik włochaty Rosiczka długolistna Rosiczka okrągłolistna (fot. 8) Rosiczka pośrednia Róża francuska (2) Rukiew wodna Sasanka łąkowa (2) Sasanka otwarta (2) Sasanka wiosenna (2) Skalnica gronkowa Śniedek baldaszkowaty Śnieżyczka przebiśnieg Sosna kosa (kosodrzewina) Storczyca kulista (2) Storczyk blady (2) Storczyk kukawka (2) Storczyk męski (2) Storczyk samczy (2) Storzan bezlistny Szafran spiski (2) Tajęża jednostronna Tłustosz pospolity Tłustosz pospolity dwubarwny Tocja alpejska (fot. 7) Tojad Berdaua Tojad dzióbaty Tojad lisi Tojad mocny Tojad morawski Turzyca bagienna Turzyca Davalla (2) Turzyca pchla (2) Turzyca rozsunięta Warzucha polska (2) Wątlik błotny Wawrzynek wilczełyko Wierzba borówkolistna (2) Wilczomlecz pstry (2) Wiśnia karłowata (2) Włosienicznik Baudota Włosienicznik rzeczny Włosienicznik skąpopręcikowy Włosienicznik tarczowaty Włosienicznik wodny Wrzosiec bagienny Wyblin jednolistny Zaraza alzacka Zaraza czerwonawa Zaraza drobnokwiatowa Zaraza gałęzista Zaraza goryczelowa Zaraza niebieska Zaraza przytuliowa Zaraza wielka Zaraza żółta Zarzyczka górska Zawilec wielkokwiatowy (2) Zdrojek błyszczący mniejszy Zdrojek błyszczący wodny Zerwa kulista Zimowit jesienny (2) Żłobik koralowy Gromada: Wątrobowce Biczyca trójwrębna Piórkowiec kutnerowaty Rzęsiak pospolity Skosatka zanokcicowata Bielistka siwa Brodawkowiec czysty*** Drabik drzewkowaty Dzióbkowiec bruzdowany Dzióbkowiec Zetterstedta Fałdownik nastroszony*** Barwinek pospolity Bluszcz pospolity Bobrek trójlistkowy*** Czosnek niedźwiedzi Grążel żółty Fałdownik szeleszczący Gajnik lśniący Jodłówka pospolita Limprichtia długokończysta Limprichtia pośrednia Mokradłoszka zaostrzona Grzybienie białe Kalina koralowa Kocanki piaskowe*** Konwalia majowa*** Kopytnik pospolity*** Gromada: Mchy Piórosz pierzasty Płaszczeniec marszczony Płonnik cienki Płonnik pospolity Próchniczek błotny Rokietnik pospolity*** Gromada: Rośliny nasienne Kruszyna pospolita*** Pierwiosnek lekarski Pierwiosnek wyniosły Porzeczka czarna*** Przytulia wonna*** Torfowiec kończysty*** Torfowiec nastroszony Tujowiec delikatny Tujowiec szerokolistny Tujowiec tamaryszkowaty Tujowiec włoskolistny Turówka leśna*** Turówka wonna Turzyca piaskowa Wilżyna bezbronna Wilżyna ciernista Widłoząb kędzierzawy*** Widłoząb miotłowy*** Wilżyna rozłogowa Objaśnienia: (1) gatunki chronione ściśle dla których nie stosuje się określonych w 7 rozporządzenia odstępstw od zakazów, (2) gatunki wymagające ochrony czynnej, * brak polskiej nazwy, ** gatunki dziko występujących roślin objętych ochroną częściową wymagające ustanowienia stref ochronnych ich ostoi lub stanowisk, *** gatunki dziko występujących roślin objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane

15 101 w tym 4 gatunki wątrobowców, 26 gatunków mchów i 21 gatunków roślin nasiennych. Ze środowiska naturalnego, po otrzymaniu stosownych zezwoleń, można pozyskiwać 14 z nich. W rozporządzeniu z 2004 roku po raz pierwszy w odniesieniu do roślin wprowadzono ochronę strefową. Na terenie województwa śląskiego ochrona strefowa potencjalnie dotyczyć może 1 gatunku aldrowandy pęcherzykowatej, jednakże stanowisk tego gatunku w ostatnich latach nie potwierdzono. Kryterium dzikiego występowania nie spełnia 8 gatunków roślin naczyniowych, których stanowiska w województwie mają charakter wyłącznie synantropijny (gatunki zbiegłe z hodowli lub celowo sadzone). Są to: jarząb szwedzki, łyszczec wiechowaty, rokitnik zwyczajny, śniedek cienkolistny, śnieżyca wiosenna, wielosił błękitny, sosna limba, dzwonek szerokolistny, dziewięćsił popłocholistny. Gatunków tych nie uwzględniono w zamieszczonym wykazie. Spośród roślin objętych ochroną ścisłą w Polsce, za wymarłe lub prawdopodobnie wymarłe na stanowiskach naturalnych w województwie śląskim uznano dwa gatunki mchów: moczara (żaglik) włoskowata, parzęchlin długoszczecinowy, jeden gatunek wątrobowca bagniczka drobna oraz 18 gatunków roślin naczyniowych: arnika górska, brzeżyca jednokwiatowa, goryczka wiosenna, grążel drobny, ożota zwyczajna, pierwiosnek omączony, storczyk błotny, storczyk cuchnący, storczyk drobnokwiatowy, szafirek miękkolistny, widlicz cyprysowy, widlicz Zeillera, wełnianeczka darniowa, wełnianeczka alpejska, marsylia czterolistna, widliczka szwajcarska, wełnianka delikatna, fiołek bagienny. Fot. 6. Obuwik pospolity (J. Zygmunt) Fot. 7. Tocja alpejska (J.B. Parusel) Fot. 8. Rosiczka okrągłolistna (K. Pierzgalski)

16 Ochrona gatunkowa zwierząt Zwierzęta bezkręgowe W ostatnich kilku latach zasadniczej zmianie jakościowej i ilościowej uległ wykaz chronionych gatunków zwierząt bezkręgowych. Na terenie województwa śląskiego potwierdzono dotychczas występowanie 92 (40,9%) gatunków objętych ochroną (tab. 10). Wiele gatunków, które kilkadziesiąt lat temu były notowane w aktualnych granicach województwa śląskiego, nie udało się dotychczas potwierdzić. Jest to 5 gatunków ważek, 1 gatunek modliszki, 8 gatunków chrząszczy, 7 gatunków motyli, 10 gatunków błonkówek i 2 gatunki mięczaków. Stan poznania rozmieszczenia chronionych bezkręgowców na terenie województwa jest różny. Najlepiej rozpoznane jest rozmieszczenie tygrzyka paskowanego, który został objęty monitorowaniem w latach Został on potwierdzony w 56 gminach. Natomiast, dla pozostałych gatunków znane są w województwie jedynie pojedyncze stanowiska. Tabela 10. Chronione gatunki bezkręgowców występujące w województwie śląskim Gatunki objęte ochroną ścisłą Gromada: Pijawki Pijawka lekarska (2) Gromada: Pajęczaki Gryziel Iglica mała (1) (fot. 9) Miedziopierś górska (1) Biegacz Carabus convexus Biegacz Carabus monilis Biegacz Carabus obsoletus Biegacz Carabus problematicus Biegacz dołkowany Biegacz Fabriciego Biegacz fioletowy Biegacz gajowy Czerwończyk fioletek (2) Czerwończyk nieparek (fot. 10) Modraszek alkon (2) Mrówka łąkowa (2) Mrówka pniakowa (2) Trzmiel ciemnopasy Tygrzyk paskowany Miedziopierś północna Szklarnik leśny Biegacz gładki Biegacz górski Biegacz granulowany Biegacz gruzełkowaty Biegacz Linneusza Biegacz Menetriesiego Biegacz ogrodowy Biegacz pomarszczony Modraszek arion (2) Modraszek bagniczek (2) Modraszek nausithous (2) Trzmiel drzewny (parkowy) Trzmiel gajowy Trzmiel leśny Rząd: Ważki Trzepla zielona Zalotka białoczelna Rząd: Chrząszcze Biegacz Scheidleriego Biegacz skórzasty Biegacz szykowny Biegacz Ulrichiego Biegacz wręgaty Biegacz zielonozłoty Biegacz złoty (złocisty) Ciołek matowy (2) Rząd: Łuskoskrzydłe Modraszek telejus (2) Osadnik wielkooki (2) Paź żeglarz Rząd: Błonkówki Trzmiel ogrodowy Trzmiel rudonogi Trzmiel rudoszary Gromada: Ślimaki Zatoczek łamliwy Poczwarówka zwężona Zawójka rzeczna Gromada: Małże Gałeczka rzeczna Szczeżuja spłaszczona Szczeżuja wielka (2) Zalotka większa Dąbrowiec samotnik (1) (2) Jelonek rogacz (1) (2) Jeziornica rdestnicowa Koniarek tajgowy (2) Kozioróg bukowiec Kozioróg dębosz (1) Kwietnica okazała (1) Pachnica dębowa (1) (2) Postojak wiesiołkowiec Skalnik alcyona (2) Strzępotek hero (2) Trzmiel rudy Trzmiel tajgowy Trzmiel wąskopaskowany Żagnica torfowcowa Pysznik jodłowy Sprężyk rdzawy (2) Tęcznik (Liszkarz) mniejszy Tęcznik większy (Liszkarz tęcznik) Wynurt (2) Zgniotek szkarłatny Strzępotek soplaczek (2) Szlaczkoń szafraniec Szlaczkoń torfowiec (2) Trzmiel zmienny Trzmiel żółty Gatunki objęte ochroną częściową Gromada: Skorupiaki wyższe Rak rzeczny (szlachetny) Rak stawowy Rząd: Błonkówki Mrówka ćmawa Mrówka rudnica Trzmiel kamiennik Trzmiel ziemny Gromada: Ślimaki Ślimak winniczek (fot. 11) Objaśnienia: (1) gatunki, dla których nie stosuje się określonych w 8 rozporządzenia odstępstw od zakazów; (2) gatunki, które wymagają ochrony czynnej

17 103 Fot. 9. Iglica mała (A. Miszta) Fot. 11. Ślimak winniczek (K. Henel) Spośród 7 gatunków o najwyższej randze ochronnej (1) jelonek rogacz, kozioróg dębosz, kwietnica okazała i pachnica zostały potwierdzone na terenie kilku chronionych obszarów leśnych, a miedziopierś górska i dąbrowiec samotnik zostały stwierdzone w obszarze Żywieckiego Parku Krajobrazowego. Iglicę małą znaleziono na dwu torfowiskach w okolicach Częstochowy, z których tylko jedno jest obecnie chronione jako użytek ekologiczny. W przypadku chrząszczy informacje o stwierdzeniach pochodzą z lat Dla ważek wszystkie stanowiska znalezione zostały w latach Spośród gatunków, które wskazane są do ochrony czynnej (2) jedynie chrząszcze są chronione poprzez wytypowane obszary starodrzewów, a z motyli modraszek nausithous i modraszek telejus poprzez wytypowane obszary łąk krwiściągowych. Szczególnej ochronie podlegają także mrowiska mrówek z grupy Formica rufa. Dla pozostałych gatunków nie stosuje się w województwie ochrony czynnej. Od roku 2002 realizowana jest przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego reintrodukcja raka rzecznego na stanowiska, gdzie wcześniej występował. Jest to w województwie pierwszy program czynnej ochrony gatunku z grupy zwierząt bezkręgowych podlegających ochronie częściowej (fot. 9, 10, 11). Zwierzęta kręgowe Na mocy rozporządzenia ministra środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. nr 220 z 2004 r., poz. 2237), ochroną gatunkową objętych jest 377 gatunków kręgowców występujących współcześnie * na terenie województwa śląskiego. Są to: 2 gatunki krągłoustych (tab. 11), 7 gatunków ryb (tab. 11), 17 gatunków płazów (tab. 12), 7 gatunków gadów (tab. 13), 295 gatunków ptaków (178 gatunków lęgowych po 1984 roku i 117 gatunków nielęgowych) (tab. 14), a także 49 gatunków ssaków (tab. 15). Rozporządzenie wyróżnia gatunki objęte ochroną ścisłą, z wyszczególnieniem wymagających ochrony czynnej, oraz ochroną częściową. Ochronie ścisłej podlegają wszystkie występujące w województwie gatunki minogów, płazów i gadów oraz większość gatunków ptaków. W przypadku niektórych gatunków objętych ochroną ścisłą, nie stosuje się odstępstw w stosunku do wykonywanych czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów. Ponadto, wokół miejsc rozrodu i regularnego przebywania niektórych ściśle chronionych gatunków wyznaczane są strefy ochronne. W województwie śląskim strefy utworzone zostały przy gniazdach bociana czarnego i bielika. Dla pięciu gatunków chronionych częściowo (kormorana, czapli siwej, kreta, karczownika i wydry) wskazano tereny, na których nie podlegają one ochronie. Ponadto, w rozporządzeniu ministra środowiska z dnia 28 września 2004 r. wskazano cztery gatunki dziko występujących ptaków spośród gatunków łownych Fot. 10. Czerwończyk nieparek (K. Sachanowicz) * Dla awifauny przyjęto lata , dla pozostałych grup kilka ostatnich lat

18 104 Tabela 11. Chronione gatunki krągłoustych i ryb występujące w województwie śląskim Gatunki objęte ochroną ścisłą Krągłouste Ryby Minóg strumieniowy Minóg ukraiński Głowacz białopłetwy (1) Głowacz pręgopłetwy (1) Koza Piekielnica Piskorz Różanka Śliz Tabela 12. Chronione gatunki płazów występujące w województwie śląskim Gatunki objęte ochroną ścisłą Grzebiuszka ziemna (1) Kumak górski (1) Kumak nizinny (1) Ropucha paskówka (1) Ropucha szara (1) Ropucha zielona (1) (fot. 13) Rzekotka drzewna (1) Salamandra plamista (1) Traszka górska (1) Traszka grzebieniasta (1) Traszka karpacka (1) Traszka zwyczajna (1) Żaba jeziorkowa (1) Żaba moczarowa (1) (fot. 12) Żaba śmieszka (1) Żaba trawna (1) Żaba wodna (1) Fot. 12. Żaba moczarowa (J. Zygmunt) Fot. 13. Ropucha zielona (K. Spałek) Tabela 13. Chronione gatunki gadów występujące w województwie śląskim Gatunki objęte ochroną ścisłą Gniewosz plamisty (1) (2) (3) Jaszczurka zwinka (fot. 14) Jaszczurka żyworodna Padalec zwyczajny Zaskroniec zwyczajny Żmija zygzakowata (1) Żółw błotny (1) (2) (3) (fot. 15) Fot. 14. Jaszczurka zwinka (M. Szczepanek) Fot. 15. Żółw błotny (J. Król)

19 105 (bażant, kuropatwa, grzywacz, krzyżówka), które mogą być sprzedawane, transportowane i przetrzymywane w celach handlowych, jeśli zostały legalnie upolowane. Dodatkowo, na podstawie przepisów prawa łowieckiego (rozporządzenie ministra środowiska z dnia 11 marca 2005 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych, Dz.U. nr 45 z 2005 r., poz. 433 i 434 oraz rozporządzenie ministra środowiska z dnia 16 marca 2005 r. w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne, Dz.U. nr 48 z 2005 r., poz. 459) i wędkarskiego (rozporządzenie ministra rolnictwa i rozwoju wsi z dnia 12 listopada 2001 r. w sprawie połowu ryb oraz warunków chowu, hodowli i połowu innych organizmów żyjących w wodzie, Dz.U. nr 138 z 2001 r., poz. 1559), częściowej (sezonowej) ochronie podlega około 30 gatunków zwierząt łownych oraz 18 użytkowanych gospodarczo gatunków ryb. Jeden gatunek łoś, objęty został całoroczną ochroną, z uwagi na gwałtowny spadek populacji w ciągu ostatnich 20 lat w skali całego kraju. Fot. 16. Gąsiorek (H. Kościelny) Tabela 14. Chronione gatunki ptaków występujące w województwie śląskim Gatunki objęte ochroną ścisłą Gatunki regularnie lęgowe Grzebiące Blaszkodziobe Cietrzew (1) (2) (3) Głuszec (1) (2) (3) Przepiórka Cyranka (1) Hełmiatka Krakwa Łabędź krzykliwy Łabędź niemy Nurogęś (1) Płaskonos (1) Perkozy Perkoz dwuczuby Perkoz rdzawoszyi Perkozek Zausznik Brodzące Bączek (1) Bąk Bocian biały (1) Bocian czarny (1) (2) (3) Ślepowron (1) (2) (3) Szponiaste Bielik (2) (3) Błotniak stawowy (1) Jastrząb Kobuz (1) Krogulec Myszołów Pustułka (1) Trzmielojad Żurawiowe Derkacz (1) Kokoszka Kropiatka (1) Wodnik Zielonka Żuraw (1) Siewkowe Brodziec piskliwy Czajka (1) Krwawodziób (1) Kszyk (1) Kulik wielki (1) Rybitwa białowąsa (1) Gołębie Rybitwa czarna (1) Rybitwa rzeczna (1) Rycyk (1) Samotnik (1) Sierpówka Siniak Turkawka Kukułka Płomykówka (1) Pójdźka (1) Puchacz (1) (2) (3) Puszczyk Puszczyk uralski Kukułkowe Sieweczka rzeczna Śmieszka Sowy Lelkowe Krótkonogie Uszatka Włochatka (1) (fot. 17) Lelek Jerzyk Kraskowe Dzięciołowe Dudek (1) Zimorodek (1) Dzięcioł czarny (1) Dzięcioł duży Dzięcioł średni (1) Dzięcioł trójpalczasty (1) Dzięcioł zielonosiwy (1) Dzięcioł zielony (1) Dzięciołek Krętogłów

20 106 Białorzytka Bogatka Brzegówka Brzęczka Cierniówka Czarnogłówka Czubatka Czyż Drozd obrożny Dymówka Dzierlatka Dziwonia Dzwoniec Gajówka Gąsiorek (fot. 16) Gil Grubodziób Jarzębatka Blaszkodziobe Kapturka Kawka Kląskawka Kopciuszek Kos Kowalik Krzyżodziób świerkowy Kulczyk Kwiczoł Lerka Łozówka Makolągwa Mazurek Modraszka Muchołówka białoszyja Muchołówka mała Muchołówka szara Muchołówka żałobna Wróblowe Mysikrólik Oknówka Ortolan Orzechówka Paszkot Pełzacz leśny Pełzacz ogrodowy Piecuszek Piegża Pierwiosnek Pleszka Pliszka górska Pliszka siwa Pliszka żółta Pluszcz Podróżniczek (fot. 18) Pokląskwa Pokrzywnica Gatunki nieregularnie lęgowe Brodzące Czapla purpurowa Potrzeszcz Potrzos Raniuszek Remiz Rokitniczka Rudzik Sikora uboga Siwerniak Skowronek Słowik rdzawy Słowik szary Sosnówka Sójka Srokosz Strumieniówka Strzyżyk Szczygieł Szpak Szponiaste Śpiewak Świergotek drzewny Świergotek łąkowy Świergotek polny Świerszczak Świstunka leśna Trzciniak Trzcinniczek Trznadel Wilga Wróbel Zaganiacz Zięba Zniczek Podgorzałka Rożeniec (1) Błotniak łąkowy (1) Kania czarna (2) (3) Kania ruda (2) (3) Siewkowe Mewa czarnogłowa Mewa pospolita Rybitwa białoskrzydła (1) Sieweczka obrożna (1) Szablodziób Dzięciołowe Sowy Sóweczka (1) Wróblowe Dzięcioł białogrzbiety (1) Dzięcioł białoszyi Droździk Pliszka cytrynowa Wąsatka Bernikla białolica Bernikla obrożna Bernikla rdzawoszyja Bielaczek Cyranka modroskrzydła Edredon Gągoł (1) Gęś krótkodzioba Gatunki nielęgowe Blaszkodziobe Gęś mała Kazarka rdzawa Lodówka Łabędź czarnodzioby Lodowiec Nur czarnoszyi Nur rdzawoszyi Perkoz rogaty Błotniak zbożowy (1) Drzemlik Gadożer (1) (2) (3) Nury Markaczka Ogorzałka Ohar (1) Szlachar (1) (2) (3) Perkozy Pełnopłetwe Brodzące Kormoran mały Pelikan różowy Kaniuk Kobczyk Myszołów włochaty Czapla biała Czapla modronosa Szponiaste Orlik krzykliwy (2) (3) Orzeł przedni (1) (2) (3) Orzeł stepowy Żurawiowe Drop (1) Czapla nadobna Czapla złotawa Orzełek (1) (2) (3) Raróg (2) (3) Rybołów (1) (2) (3) Świstun Uhla Ibis kasztanowaty Warzęcha Sęp płowy Sokół skalny Sokół wędrowny (1) (2) (3)