ANALIZA PRZYDATNOŚCI SCHEMATU EGP JAKO WSKAŹNIKA P02YCJI SPOŁECZNEJ

Transkrypt

1 ASK, 2003, nr 12, strony Copyright by ASK, ISSN Henryk Doma11ski i Dariusz Przybysz Polska Akademia Nauk ANALIZA PRZYDATNOŚCI SCHEMATU EGP JAKO WSKAŹNIKA P02YCJI SPOŁECZNEJ Celem artykułu jest prezentacja międzynarodowego wskaznika położenia społecznego jednostek, funkcjonującego pod nazwą EGP.Jest to najczęściej stosowany schemat kodowania danych w międzynarodowych badaniach porównawczych dotyczących stratyfikacji i struktury klasowej. Zaczynamy od omówienia teoretycznych przesłanek jego konstrukcji i operacjonalizacji w postaci zmiennej wprowadzanej do analiz w celu rozstrzygnięcia konkretnych problemów. W części drugiej staramy się odpowiedzieć na pytanie, na ile EGP jest wskaznikiem trafnym w odniesieniu do polskiego kontekstu. Empiryczną podstawą naszych analiz są dane pochodzące z polskiej edycji Europejskiego Sondażu Społecznego zrealizowanego w 2002 roku na ogólnokrajowej próbie ludności. Odwołując się do tych danych, analizujemy najpierw siłę różnicującą" EGP ze względu na wybrane cechy położenia społecznego, aspekty stylu życia i postaw, a następnie dokonujemy porównania wyników z siłą różnicującą polskiej klasyfikacji zawodów. Analizy te prowadzą do wniosku, że EGP różnicuje respondentów nie gorzej od polskiego schematu. Aby ułatwić Czytelnikowi korzystanie z klasyfikacji EGP, w aneksie zamieszczamy plik SPSS umożliwiający dołączenie jej do dowolnego zbioru danych. W badaniach socjologicznych zwiększa się udział międzykrajowych badań porównawczych. Z jednej strony pozwala to na formułowanie uogólnień o szerokim zasięgu, z drugiej - zobowiązuje do posługiwania się ściśle porównywalnymi narzędziami pomiaru, W coraz większym stopniu dotyczy to polskiej socjologii, która znajduje się w orbicie tych badań. Z myślą o niej prezentujemy tu Uwagi do Autorów lub prośby o nadbitki prosimy kierować: Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa, ul. Nowy Świat 72; hdomansk@ifispan.waw.pl i dprzybys@ifispan.waw.pl

2 86 Hem:yk Dommzski i Dariusz Przy~vsz wskaźnik pozycji społecznej, zaliczany powszechnie do grupy standardowych wskaźników w międzykrajowych projektach badawczych. Chodzi o wskaźnik funkcjonujący pod nazwą EGP (od inicjałów nazwisk jego autorów, a mianowicie Eriksona, Portocarero i Goldthorpe'a). Jego zadaniem jest operacjonalizacja położenia społecznego jednostek, utożsamianego z przynależnością klasową. EGP jest, w istocie, schematem podziałów klasowych, obejmującym od kilku do kilkunastu kategorii utożsamianych z podstawowymi segmentami struktury społecznej. Posługiwanie się nim na etapie analiz polega na przypisaniu respondentów do po.szczególnych klas", w postaci zmiennej kategorialnej, która może być wykorzystana we wszystkich analizach, których przedmiotem jest charakterystyka położenia społecznego jednostek. Niniejszy tekst jest rekomendacją EGP na użytek polskiego badacza. Podkreślenia wymaga fakt, że będzie to już druga próba rekomendacji tego schematu. Po raz pierwszy próbę taką podjęto w 1995 roku. Miało to miejsce na lamach,,studiów Socjologicznych", w artykule Doma6skiego i Sawi6skiego (1995), którzy omówili teoretyczne założenia EGP i możliwości jego zastosowania w praktyce. Można wskazać dwie merytoryczne przesłanki podjęcia tego problemu na nowo. Pierwsza z nich wynika z przekonania, że konsekwencją rosnącego udziału polskich socjologów w międzynarodowych projektach badawczych jest wzrost zapotrzebowania na standardowe narzędzia pomiaru. Drugą przesłanką, dokonaną na podstawie przeglądu publikacji, było stwierdzenie, że EGP, które jest w analizach porównawczych najczęściej wykorzystywanym standardem, w dalszym ciągu nie znajduje uznania w oczach polskiego badacza. Wolno twierdzić, że obecna próba podjęcia tego tematu stanowić będzie kolejny krok naprzód. Zaprezentujemy tu najnowszą wersję EGP, która w opinii socjologów prowadzących badania, jest - w porównaniu z wcześniejszymi wersjami - bardziej trafnym schematem identyfikacji podstawowych dystansów społecznych. Mając na uwadze użyteczność praktyczną, w aneksie do niniejszych analiz załączymy EGP w postaci pliku SPSS, który może być dołączony do dowolnego zbioru danych. 110 W analizach socjologicznych, usytuowanie jednostek w hierarchicznym wymiarze struktury społecznej identyfikowane jest przez różne wskaźniki. Posługiwanie się EGP jest elementem szerszego kontekstu - przypomnijmy najistotniejsze fakty z historii tych bada6.

3 Analiza przydatności schematu EGP 87 Po pierwsze, najczęściej stosowanym wskaźnikiem pozycji społecznej jest pozycja zawodowa jednostek. Przemawiają za tym argumenty teoretyczne, empiryczne i użyteczność tego wskaźnika w praktyce badawczej. W najbardziej znanych, teoretycznych ujęciach stratyfikacji społecznej, zaczynając od funkcjonalnej teorii Parsonsa (1950), podkreślany jest decydujący wpływ podziałów zawodowych na nierówności i konfiguracje dystansów.jeżeli chodzi o argumenty empiryczne na rzecz trafności zawodu, to można je podsumować stwierdzeniem, że przynależność zawodowa jest silnym korelatem najistotniejszych wyznaczników położenia społecznego jednostek, takich jak wykształcenie, styl życia czy poziom dochodów. Tym, co wymaga podkreślenia dotyczącego użyteczności praktycznej zawodu, jest stosunkowo łatwa dostępność informacji, oraz to, że dane te dają się łatwo interpretować i można je wykorzystać do konstrukcji prostego, pojedynczego wskaźnika. Drugi fakt dotyczy sposobu posługiwania się wskaźnikami pozycji społecznej na etapie analiz. Zwykło się je operacjonalizować w postaci skal lub klasyfikacji zawodów, co odpmviada podziałowi na zmienne ilościowe i nominalne, wyrażaj,ic to w jc:;zyku teorii pomiaru. Skale są zestawem kategorii z przypisanymi im wartościami liczbowymi, które to wartości określają miejsce kategorii w hierarchii, utożsamianej z wymiarem pozycji społecznej. Klasyfikacje, w odróżnieniu od skal, reprezentują słabszy,,,nominalny", poziom pomiaru. Są one zestawem kategorii, które mają odzwierciedlać istotne podziały społeczne, nie przesądzając nic na temat ich hierarchicznego aspektu. Istotne jest to, że klasyfikacje i skale zawodów funkcjonują przeważnie w postaci standardowych wskaźników. Oznacza to, że można je dołączać do jakiegokolwiek zbioru danych, który zawiera informacje o zawodzie badanych jednostek. Posiadanie standardowych narzędzi jest dużym ułatwieniem na etapie analiz, jako że badacz nie musi konstruować za każdym razem nowych klasyfikacji i skal. Istnieje bowiem gotowe narzędzie, w postaci klucza kodowego lub oprogramowania komputerowego, które pozwala na dopisanie" standardowych wskaźników do zbioru. W analizach socjologicznych dwoma najczęściej stosowanymi rodzajami skal pozycji społecznej są skale prestiżu i społeczno-ekonomicznego statusu. Istnieje bogata literatura, w której przedstawiono przekonujące argumenty uzasadniające ich trafność (Treiman 1977; Warren i in. 1997; Domański i Sawiński 1992). Faktem o przełomowym znaczeniu było skonstruowanie przez Treimana (1977) Międzynarodowej Standardowej Skali Prestiżu Zawodów (Standard International Occupational Prestige Scale). Badaczom prowadzącym porównania międzykrajowe dostarczono ściśle porównywalnego narzędzia analiz. Oceny prestiżu zawodów, pochodzące z sześćdziesięciu społeczeństw sprowadzone zostały do

4 88 Hemyk Dommiski i Dariusz Przybysz ściśle porównywalnych, standardowych wartości, następnie policzono ich średnie dla poszczególnych zawodów i, po wykonaniu analiz ekstrapolacyjnych. przypisano średnie do szczegółowych kategorii zawodov\'ych Międzynarodowej Standardowej Klasyfikacji Zawodów (ISCO). Co do skal społeczno-ekonomicznego statusu, konstruowane są one na podstawie kilku zmiennych, identyfikujących kluczowe aspekty pozycji społecznej, takie jak wykształcenie i poziom zarobków. Funkcjonują one w socjologii empirycznej od wczesnych lat sześćdziesiątych w kilku wariantach. Dwa z nich, stosowane najczęściej, oparte są na danych dotyczących przeciętnego wykształcenia i średnich zarobków w poszczególnych zawodach (Blishen 1958; Nam i Powers 1983), bądź też na kombinacji tych zmiennych z prestiżem zawodów (Duncan 1961). Odpowiednikiem skali Treimana w dziedzinie międzykrajov\'ych analiz porównawczych stał się Socio-economic Index of Occupational Status (ISEI) (Ganzeboom i in. 1992). Skonstruowano go na podstawie danych z badań surveyowych dla szesnastu krajów - w populacji ograniczonej do mężczyzn. Wartości ISEI, czyli Międzynarodowego Indeksu Społeczno-ekonomicznego Statusu są wypadkow, 1 trzech zmiennych: poziomu wykształcenia, pozycji zawodowej i wielkości zarobków. Posługując się techniką optymalnego skalowania, na połączonym. międzynarodowym zbiorze danych. cytowani autorzy dokonali estymacji wartości ISEI, a następnie przypisali je do kategorii ISCO z 1968 roku. Analizy te powtórzono kilka lat później na tym samym zbiorze danych, przystosowując wartości ISEI do ISCO 1988 ( Ganzeboom i Treiman 1996). Założenia teoretyczne EGP Przechodzimy do głównego tematu. Za autora pierwszej klasyfikacji uznawany jest pracownik ameryka1'iskiego Biura Spisów William C. Hunt. W 1897 roku, opierając się na danych spisowych v\'yodrębnil on w Stanach Zjednoczonych cztery podstawowe segmenty pracującej ludności, identyfikowane przez zawód. Hunt określał je mianem klas. Byli to: właściciele, pracownicy umysłowi, robotnicy wykwalifikowani i pracownicy fizyczni bez kwalifikacji (Caplow 1954). Jak się powszechnie uważa, czteroklasowy podział Hunta zapoczątkował analizy nad doskonaleniem klasyfikacji zawodów prowadzone do dzisiaj. Kulminacyjnym punktem tych prac była klasyfikacja opracowana przez Albę Edwardsa. przygotowana na potrzeby spisu zrealizowanego w 1940 roku. W dziedzinie bada1'i nad stratyfikacją stała się ona swego rodzaju kanonem, modyfikowanym, w zależności od potrzeb. przez kolejne pokolenia badaczy. W socjologii brytyj-

5 Analiza przydatności schematu EGP skiej tradycyjnym narzędziem identyfikacji podstawowych dystansów i barier stał się pi<:;cioklasowy schemat funkcjonujący pod nazwą Social Class, skonstruowany w latach dwudziestych, początkowo dla potrzeb spisowych (Hayes 1987). W Polsce w ramach kompleksowego programu standaryzacji podstawowych cech społecznych uwzględnianych w badaniach, skonstruowano Społeczną Klasyfikacj<:; Zawodów, która w swych zasadniczych ramach jest stosowana do dzisiaj (Pohoski i Slomczyriski 1978). Takie jest tło historyczne. Socjologiczna klasyfikacja zawodów powinna operować kategoriami, które są trafną reprezentacją istotnych podziałów społecznych. Na pytanie, ile kategorii wyróżnić, elementarna odpowiedź brzmi, że zależy to od specyficznego kontekstu. Decydującymi czynnikami są: specyficzny układ stosunków własności, cechy systemu politycznego, ustrój ekonomiczny, a w ostatecznej instancji - określona konfiguracja dystansów społecznych. Natomiast w analizach porównawczych, których celem jest formułowanie twierdzeri o szerokim zasięgu, najlepszymi narzędziami pomiaru są schematy podziałów klasowych o uniwersalnej trafności. W opinii wi<:;kszości badawczy takim schematem jest podział klasowy funkcjonujący pod nazwą EGP. Pierwsza wersja EGP została zastosowana w 1979 roku w analizach porównawczych dla Anglii, Francji i Szwecji (zob. Erikson i in. 1979). Autorami jej byli Robert Erikson, John Goldthorpe i Lucienne Portocarero. Z czasem EGP weszła do międzynarodowego obiegu, stając się standardowym wskaźnikiem w analizach porównawczych nad strukturą społeczną. EGP można stosować w postaci bardziej lub mniej szczegółowego podziału, co zależy. oczywiście, od celu analiz (zob. Erikson i Goldthorpe 1992). W ramach najbardziej szczegółowego podziału w EGP wyróżnia się 11 klas. Są nimi: (i) inteligencja, wyższe kadry kierownicze przedsiębiorstw i urzędnicy paristwowi, wraz z przedstawicielami wielkiego biznesu, określanymi przez twórców EGP mianem service class, (ii) specjaliści w zawodach umysłowych średniego szczebla, tacy jak kierownicy wydziałów, technicy, pielęgniarki, księgowi (tower service), (iii) pracownicy umysłowi wykonujący rutynowe prace biurowe, (iv) pozostali pracownicy umysłowi w handlu (głównie sprzedawczynie lub sprzedawcy) i usługach (recepcjonistki, pracownicy poczt), (v) właściciele firm poza rolnictwem, zatrudniający pracowników, (vi) właściciele firm poza rolnictwem, nie zatrudniających nikogo, (vii) fizyczni pracownicy nadzoru, którzy są przybliżonym odpowiednikiem polskiej kategorii brygadzistów i mistrzów, (viii) robotnicy wykwalifikowani, (ix) robotnicy niewykwalifikowani, (x) robotnicy rolni i (xi) właściciele gospodarstw, czyli farmerzy w krajach zachodnich, a chłopi w Polsce.

6 90 Henryk Domański i Dariusz Przybysz Charakteryzując istotę tego podziału Erikson i Goldthorpe (1992: 37) bezpośrednio odwołują się do tradycji Webera i Marksa. Zadaniem EGP ma być identyfikacja podstawowych nierówności społecznych określonych przez zatrudnienie i stosunki produkcji. Niemniej, głównym punktem ich odniesienia był Weber. Przekładając weberowskie pojęcia na realia nowoczesnych społeczeństw, wyodrębniają oni klasy społeczne" na podstawie kilku cech różnicujących położenie rynkowe jednostek. EGP jest, w istocie, skondensowaną typologią wynikającą ze skrzyżowania czterech cech: (i) charakteru pracy (w podziale umysłowi-fizyczni-chłopi"), (ii) poziomu kwalifikacji wymaganych do wykonywania danego zawodu (w przypadku umysłowych jest to podział na kwalifikacje wyższe, średnie i zrutynizowane, a w przypadku pracowników fizycznych - na wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych), (iii) stanowiska zajmowanego w hierarchii organizacyjnej i (iv) stosunku do własności. Zgodnie z tradycją, główną osią podziału w EGP są różnice między właścicielami i szeroką kategorią pracowników najemnych. Warto jednak podkreślić kilka charakterystycznych cech tego schematu. Niewątpliwie pierwszą z nich jest połączenie na najwyższym szczeblu hierarchii klaso~ej pracowników najemnych i świata wielkiej własności. Właściciele wielkich firm zaliczeni zostali do jednej kategorii z przedstawicielami wyższej kadry menedżerskiej, zawodami projessions i wysokimi urzędnikami administracji państwowej (civil service). Erikson i Goldthorpe uzasadniają to głównie tym, że większość właścicieli wielkich firm również nimi kieruje, co przesądza o bliskości ról właściciela i menedżera, a w związku z tym pozycje te są w praktyce tożsame. Pojawia się naturalnie wątpliwość, czy istnieją uzasadnione przesłanki, aby do kategorii tej kwalifikować również menedżerów i wysokich urzędników państwowych reprezentujących wyłącznie świat pracy najemnej i nie mających tytułu własności. Autorzy EGP nie ustosunkowują się bezpośrednio do tego problemu, przyjmując milczące założenie, że stosunek do własności jest mniej ważnym wyznacznikiem przynależności do tego segmentu niż fakt kierowania firmą. Zakłada się tu, że atrybut kierowania jest silniejszym spoiwem service class, czyli silniej łączy jej członków. Warto nadmienić, że oczywiście założenie to spotyka się z zasadniczym sprzeciwem ortodoksyjnych zwolenników teorii marksowskiej, którzy występują w obronie tradycyjnych wyznaczników klas. Stosunek do własności nasuwa również problemy przy określaniu przynależności klasowej specjalistów, odpowiadających pojęciu inteligencji pracującej, nazywanych w krajach anglosaskich projessions. Zawody te identyfikują zarówno pracowników najemnych, jak właścicieli firm i osoby pracujące na własny rachunek, co w szczególności dotyczy lekarzy, farmaceutów, prawników i archi-

7 Analiza przydatności schematu EGP 91 tektów. Często ma również miejsce jednoczesne wykonywanie tych ról, a typy czyste" i kombinowane" trudno jest od siebie oddzielić. Erikson i Goldthorpe zaliczają ich wszystkich do najwyższej kategorii EGP, wskazując na podobieństwo rozwiązań prawnych regulujących funkcjonowanie różnych rodzajów pro Jessions, zajmowanie przez nich tych samych pozycji, podobny typ kultury i kodeks etyczny. Drugą szczególną cechą EGP jest nawiązanie do koncepcji tzw. service class. Tu przypomnienie: w nowoczesnych społeczeństwach coraz większego znaczenia nabierają różnice między specjalistami a kategoriami pracowników umysłowych niższego szczebla, co znalazło odzwierciedlenie w EGP, w podziale przebiegającym między kategoriami I i II a III i IV. Głównymi atrybutami service class są szczególny stosunek do pracodawcy i warunki zatrudnienia, zapewniające korzystną pozycję jej członkom. Kategoria ta spełnia określone zadania zawierające się w pojęciu usługi". Pierwsze systematyczne analizy podkreślające usługowy" charakter tych ról, obejmujących specjalistów i kadrę kierowniczą przedsiębiorstw, prowadził w ramach swych studiów nad biurokracją Max Weber. Jeżeli chodzi o nowoczesne rozumienie service class, ukształtowało się ono w trakcie teoretycznej refleksji zainicjowanej przez analizy austriackiego socjologa Karla Rennera (1953) - notabene socjologa, a zarazem premiera rządu, jednego z niewielu przedstawicieli nauk społecznych, którym udało się zrobić polityczną karierę. O ile analizy Rennera odnosiły się do lat pięćdziesiątych; o tyle główny zarys teoretycznego portretu service class stworzyli Ralph Dahrendorf (1959) i John Goldthorpe (1982). W świetle poczynionych przez nich ustaleń wyznacznikami zajmowania przez service class odrębnej pozycji jest zatrudnienie oparte na zasadzie długotrwałej umowy o pracę, duży zakres autonomii wykonywanych zadań, pozbawionych ścisłego nadzoru, oraz zasady wynagradzania, których podstawowym elementem są stała pensja, prawa do emerytury i otwarte możliwości systematycznego awansu. Dahrendorf i Goldthorpe zwracają szczególną uwagę na strukturalny charakter i konsekwencje tych uwarunkowań dla kształtu hierarchii społecznej. Przeciwstawieniem uprzywilejowanej pozycji klasy usług" jest sytuacja kategorii zatrudnianych na zasadzie kontraktu, których wyróżniającą cechą jest krótkoterminowość umowy o pracę, stricte wykonawczy charakter ról zawodowych, wynagradzanie w ścisłej proporcji do wyników, przypominające zasadę akordu (bez elementów bezpiecznej stałości), a także brak dodatkowych świadcze{1, zastrzeżonych dla pozycji usytuowanych w service class. Wyłonienie się tego segmentu należałoby potraktować jako znak czasu, a mianowicie wielorakich przemian dokonujących się w strukturze klasowej. Jedną z nich stał się wzrost zapotrzebowania na role nowoczesnych biurokratów

8 92 Henryk Domański i Dariusz Przybysz w administracji, gospodarce i strukturach rządowych. Service class zrodziła się z pozycji łączących zadania przypisane kadrze kierowniczej i specjalistom w organizacjach, które opierają swój byt na tzw. delegacji władzy, czyli przekazywaniu jej w dół z górnych szczebli. Niemniej istotnym czynnikiem był psychologiczny kontekst tych zmian, czyli wzajemne nastawienie partnerów. Wyłonienie się bowiem stosunków klasowych typu service - jak argumentuje John Goldthorpe - stało się możliwe w atmosferze wzmożonego zaufania pracodawców do ekspertów, obdarzonych kompetencjami i zachowujących się lojalnie, co zakłada przyjęcie moralnych zobowiązań. Od tradycyjnych specjalistów service class różni się poczuciem sprawowania misji. Reprezentanci tej kategorii pełnią służbę na rzecz własnych instytucji, państwa, systemu polityczno-ekonomicznego i agend rządowych, z czym związana jest konieczność pełnego zaangażowania się w sprawy wykonywanego zawodu. Przyjmując perspektywę Goldthorpe'a, przekształcenia te należałoby rozpatrywać jako dalszy ciąg uniwersalnego procesu modernizacji. W przypadku Francji odpowiednikiem service class jest podział na cadres i ouvriers, w Niemczech jest nim podział nabeamte iangesiellte, a w Szwecji - na Uansteman i arhetare. Prawidłowość ta dotyczy w największym stopniu nowoczesnych społeczeństw rynkowych i wolno twierdzić, że proces ten jeszcze nie dotarł do Polski. Jak stosować EGP: wskazówki praktyczne Analityczną użyteczność EGP potwierdzają wyniki analiz empirycznych. Posługując się tą klasyfikacją stwierdzono, że kategorie, które się w niej wyodrębnia, w istotnym stopniu różnicują dochody jednostek, ich zasoby materialne, zagrożenie bezrobociem, deklarowane zachowania wyborcze i poglądy na temat spraw, uznawanych przez socjologów za czynniki tożsamości i elementy podziałów społecznych. Popularność EGP ugruntowały zwłaszcza międzynarodowe analizy nad ruchliwością społeczną prowadzone przez Eriksona i Goldtorpe'a (1992) w ramach międzykrajowego projektu, znanego jako CASMIN (Comparative Analysis of Social Mobility in Industrial Nations). CASMIN (kierowany przez Godthorpe'a i Waltera Muellera) był przełomowym momentem w historii badań empirycznych nad strukturą społeczną, nie tylko z punktu widzenia popularyzacji EGP, ale również ze względu na ambitny zamysł sięgający podstaw procedury standaryzacyjnej. Jeżeli chodzi o analizy nad ruchliwością, właśnie tu po raz pierwszy posłużono się standardowym schematem identyfikacji podstawowych segmentów struktury społecznej w tym stopniu, w jakim to było możliwe.

9 Analiza przydatności schematu EGP 93 Przechodząc do kwestii praktycznych, związanych z posługiwaniem się EGP, wolno wyrazić pogląd, że jest on przede wszystkim schematem opartym na przynależności zawodowej jednostek, chociaż odnosi się również do hierarchii stanowisk i podziałów związanych z własnością. Posługiwanie się EGP jako narzędziem analiz sprowadza się do dołączenia jej w postaci zmiennej do analizowanego zbioru danych. Twórcy EGP nie opublikowali dokumentacji, zawierającej zasady operacjonalizacji tego schematu, czyli wyrażenia go w języku zmiennych i kodów. Trud ten podjęli De Graaf, Ganzeboom i Kalmijn (1989), a następnie Ganzeboom i Treiman (1996), opracowując standardowy moduł zawierający procedurę konstrukcji EGP. Do utworzenia EGP potrzebne są trzy zmienne: (i) zawód respondenta zakodowany według International Standard Occupational Classification z 1988 roku, (ii) stanowisko definiowane według liczby podwładnych. (iii) podział na właścicieli firm i pracowników najemnych. W istocie rzeczy EGP jest schematem kodowania zawodów wzbogaconym o dwa inne, kluczowe wyznaczniki pozycji rynkowej. Naturalnie, uwzględnienie zmiennej określającej stosunek do własności wymaga zadania odpowiedniego pytania respondentom. Informacja o tym, czy respondent jest właścicielem, czy nie, pozwala, z jednej strony, odróżnić rolników (właścicieli gospodarstw) od najemnych robotników rolnych, z drugiej - prywatnych przedsiębiorców i właścicieli firm od rozmaitych kategorii robotników i pracowników umysłowych. Drugą zmienną jest stanowisko - zmienna wyrażona w postaci zestawu kategorii: zaczynając od szeregowych pracowników, przez kierowników o wzrastającej liczbie podwładnych. Autorzy EGP traktują stanowisko jako wskaźnik władzy organizacyjnej i siły rynkowej. Dołączenie jej do EGP służy trzem celom. Po pierwsze, pozwala wyznaczyć granicę między dwiema najwyższymi kategoriami EGP (odpowiadającymi wyższej i niższej service class). Autorzy EGP rekomendują rozwiązanie, zgodnie z którym fakt kierowania w pewnych zawodach co najmniej dziesięcioma pracownikami pociąga zaliczenie do klasy wyższej, a posiadanie co najwyżej dziewięciu podwładnych jest równoważne z zaliczeniem do niższego segmentu. Rozstrzygnięcie to jest ważne dla wyodrębnienia kategorii specjalistów niższego szczebla, których profesjonalny status ( określany w krajach anglosaskich mianem semi-professions) jest świeżej daty i bywa kwestionowany. Chodzi tu np. o pielęgniarki, operatorów komputerowych czy nauczycieli w szkołach podstawowych. Przyjęcie tej reguły precyzuje, że reprezentanci tych samych zawodów mający co najmniej dziesięciu podwładnych wchodzą do najwyższej kategorii EGP, a ich odpowiednicy, usytuowani poniżej cezury dziesięciu" zaliczeni są do kategorii usytuowanej niżej.

10 94 Henryk Doma1zski i Dariusz Przybysz Po drugie, na podstawie liczby pracowników dokonywany jest podział wśród właścicieli firm. Ci, którzy zatrudniają siłę najemną, wyodrębniani są od właścicieli pracujących na własny rachunek. Po trzecie, informacja ta służy do identyfikacji kategorii pracowników nadzoru najniższego szczebla - techników i brygadzistów. W EGP są oni wyodrębniani w postaci osobnego,,,granicznego", segmentu, usytuowanego między kategoriami umysłowymi i światem pracy fizycznej. Jeżeli więc np. górnik, ślusarz czy kucharz mają kilku podwładnych, wchodzą oni do kategorii personel nadzoru''. Oczywiście kryterium dziesięciu podwładnych" jest decyzją w znacznym stopniu umowną. Granice zaliczenia do wyższych i niższych kierowników mogą się w różnych analizach przesuwać w zależności od analizowanego problemu i od tego, jak szczegółowe są informacje na temat liczby podwładnych. Na przykład w badaniach realizowanych w sześciu krajach, w ramach międzynarodowego projektu Social Stratification in Eastern Europe A/ter 1989, w pytaniu o stanowisko wyodrębniono trzy kategorie: pracowników szeregowego szczebla, kierowników mających co najwyżej 9 podwładnych i kierowników mających co najmniej 10 podwładnych (Domański 1996). Z kolei Ganzeboom i Treiman (2003), we wspomnianym przed chwilą module EGP, wyodrębnili cztery kategorie stanowisk, dodając kierowników najniższego szczebla, mających jednego podwładnego. Zreasumujmy. EGP można dopisać" do jakiegokolwiek zbioru, jeśli tylko zawiera on informacje na temat: zawodu respondenta (zakodowanego w ISCO 1988), stanowiska (mierzonego przez liczbę podwładnych) i stosunku do własności. Naturalnym pytaniem jest to, jak dalece ten międzynarodowy schemat, skonstruowany z myślą o krajach zachodnich, przystaje do polskiego kontekstu. Jeszcze w latach osiemdziesiątych, kategorie wyróżnione przez Eriksona i Goldthorpe'a stanowiłyby słabsze odzwierciedlenie podziałów społecznych w Polsce. Sytuacja ta zmieniła się po zmianie ustroju. Upadek komunizmu i wynikające stąd przeobrażenia społeczne upodabniają kształt i mechanizmy strukturalizacji do prawidłowości występujących w społeczeństwach rynkowych. Międzynarodowe standardy, stosowane w krajach zachodnich, stają się coraz bardziej trafne i u nas. Za słusznością tego stwierdzenia przemawiałyby wyniki analiz wskazujące, że kategorie wyróżnione w EGP identyfikują w Polsce znaczące hierarchie i wzory dystansów - zarówno w płaszczyźnie cech położenia społecznego, jak również poglądów i orientacji życiowych (Domański i Sawiński 1995).

11 Analiza przydatności schematu EGP 95 Schemat analizy Przekonującym argumentem na rzecz trafności EGP byłoby ustalenie, że stosunkowo wiernie odwzorowuje on najistotniejsze podziały społeczne. W takich przypadkach najbardziej wymiernym kryterium jest siła", z jaką dany wskaźnik różnicuje istotne cechy położenia społecznego jednostek - związane ze statusem materialnym. postawami, orientacjami, stylem życia i trwałymi wyznacznikami zachowań. Zgodnie ze standardowymi założeniami przyjmowanymi w analizach trafności, wyniki uzyskane dla EGP należy porównać z silą różnicującą klasyfikacji, mających bezpośrednie odniesienie do polskiego kontekstu. W rozpatrywanym tutaj przypadku punktem odniesienia będzie schemat podziału na 14 podstawowych segmentów społeczno-zawodowych. Zostały one zamieszczone w tabeli 1, razem z rozkładem dla jedenastu kategorii EGP. Za posłużeniem się nim w roli zewnętrznego" kryterium trafności przemawiają wyniki metodologicznych testów, wykazujących, że, jeżeli chodzi o Polskę, podział ten stosunkowo najlepiej identyfikuje podstawowe wymiary nierówności, ostrość barier i dystansów społecznych (zob. Domaf1.ski i Sawiński 1991). Tabela 1. Przynależność do grup społeczno-zawodowych w 2002 roku w Polsce w Społecznej Klasyfikacji Zawodów oraz klasyfikacji EGP. Dane z Europejskiego Sondażu Społecznego Społeczna Klasyfikacja Zawodów (podział na 14 kategorii) Nazwa kategorii Liczebności Częstości przeważone przeważone % Dyrektorzy Inteligencja techniczna Inteligencja nietechniczna Technicy Administracja średniego szczebla Pracownicy biurowi Pracownicy handlu Brygadziści Robotnicy wykwalifikowani Robotnicy niewykwalifikowani Fizyczni pracownicy usług Robotnicy rolni Rolnicy Właściciele firm Ogółem 43,6 69,9 44,5 111,3 234,5 74,9 221,1 90,2 401,1 81,3 105,4 47,0 178,7 89,6 1793,2 2,4 3,9 2,5 6,2 13,1 4,2 12,3 5,0 22,4 4,5 5, ,0 5,0 100,0

12 96 Henryk Domański i Dariusz Przybysz Klasyfikacja EGP (podział na 11 kategorii) Nazwa kategorii Liczebności Częstości przeważone przeważone % Inteligencja, wyższe kadry kierownicze i urzędnicy państwowi 193,1 10,8 Specjaliści średniego szczebla 243,8 13,6 Pracownicy biurowi 132,3 7,4 Pracownicy umysłowi w handlu i usługach 156,7 8,7 Właściciele firm zatrudniający pracowników 43,2 2,4 Właściciele firm nie zatrudniający nikogo 965 5,4 Fizyczni pracownicy nadzoru 62,0 3,5 Robotnicy wykwalifikowani 231,2 12,9 Robotnicy niewykwalifikowani 406,8 22,7 Robotnicy rolni 39,2 2,2 Właściciele gospodarstw 189,5 10,6 Ogółem 1794,1 100,0 Schemat podziału na 14 kategorii stosowany był w kilku dużych przedsięwzięciach badawczych dotyczących struktury społecznej (zob. Domaóski 2000; 2002). Skonstruowano go na bazie Społecznej Klasyfikacji Zawodów, która w badaniach surveyowych jest standardowym narzędziem kodowania informacji na temat pozycji społeczno-zawodowej jednostek (Pohoski i Słomczy11ski 1978). Najniższy szczebel SKZ, stosowany do kodowania tych danych, obejmuje 370 wąskich kategorii zawodowych, które można agregować na różne sposoby, w zależności od preferencji teoretycznych badacza. Wolno twierdzić, że schemat podziału na 14 kategorii zawiera w sobie wszystkie zalety SKZ, wynikające z jego roli jako standardowego narzędzia pomiaru, uwzględniając również i to, że w przypadku Polski SKZ pozostaje jedyną socjologiczną klasyfikacją zawodów. Weryfikację trafności EGP przeprowadzimy na stosunkowo najnowszym zbiorze danych. Empiryczną podstawą naszych analiz są wyniki badania zrealizowanego w 2002 roku klasyczną metodą bezpośredniego wywiadu. Zrealizowana próba, dobrana metodą losową, objęła 2110 respondentów reprezentujących dorosłych mieszka6ców Polski, zaczynając od 18 roku życia. Warto nadmienić, że badanie to zrealizowano w ramach międzynarodowego projektu European Social Survey, obejmującego 24 kraje. Była to pierwsza edycja ESS, w którym stronę polską reprezentuje Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Dane zostały przeważone zgodnie ze schematem doboru próby; by! on złożony i nie będziemy go szczegółowo omawiać. Przedstawione tu analizy dotyczą

13 Analiza przydatności schematu EGP.. 97 (po przeważeniu) 1794,1 respondentów, wszystkich, dla których istnieją informacje dla zmiennej zawód. Odnosi się to zarówno do osób aktywnych zawodowo w momencie badania, jak i do wszystkich pozostałych, którzy w tym czasie nie pracowali, ale wykonywali jakiś zawód w przeszłości. W tym drugim przypadku, zgodnie z rutynową praktyką stosowaną w badaniach, przypisaliśmy im charakterystyki ostatnio wykonywanej pracy. Weryfikacja empiryczna Stopień zgodnofri między EGP a podziałem na 14 kategorii Warto na wstępie ustalić, jak dalece podziały, występujące w ramach EGP, są zbieżne z podziałami wyróżnionymi w ramach polskiego schematu. Ustalenie stopnia zbieżności wymaga odwołania się do odpowiedniego miernika, jako że obydwie kategoryzacje są zmiennymi nominalnymi, czyli reprezentują najsłabszy poziom pomiaru. W celu rozstrzygnięcia tej kwestii posłużyliśmy się współczynnikiem niepewności. Jest to niesymetryczny miernik natężenia zależności stochastycznej o własnościach dogodnych dla naszych analiz. Jego wartości zawierają się w przedziale od O (przy całkowitym braku zależności) do 1, która to sytuacja ma miejsce, gdy zmienna zależna jest dokładnym odwzorowaniem zmiennej niezależnej. W przypadku zależności między zmiennymi nominalnymi o niejednakowej liczbie kategorii, uzyskanie maksymalnej wartości jest możliwe, gdy zmienna niezależna liczy ich więcej, tak więc za zmienną niezależną przyjmiemy schemat podziału na 14 kategorii. Współczynnik niepewności między tak zdefiniowanymi zmiennymi wynosi 0,61, jest więc stosunkowo wysoki, co wskazuje na dużą zbieżność EGP i polskiej klasyfikacji zawodów. Można zapytać, dla jakich kategorii zbieżność ta jest szczególnie wysoka? Przyjrzyjmy się rozkładowi w tabeli 2, która jest skrzyżowaniem 11 kategorii EGP z 14 kategoriami, wyróżnionymi na bazie Społecznej Klasyfikacji Zawodów. Dane te informują o tym, jak jednoznacznie EGP jest determinowana przez przynależność jednostek do poszczególnych kategorii polskiej klasyfikacji zawodów. Jak łatwo stwierdzić, o jednoznacznej determinacji można jedynie mówić w przypadku rolników. Okazuje się, że wszyscy właściciele gospodarstw rolnych z polskiej klasyfikacji są równocześnie farmerami w EGP. Zauważmy, że determinacja ta nie zachodzi w drugą stronę, tzn. nie wszyscy farmerzy (w rozumieniu zachodnim) dają się zaklasyfikować do klasy chłopskiej.

14 Tabela 2. Zależność pomi~dzy polską klasyfikacją a klasyfikacją EGP. Liczebności' na podstawie Europejskiego Sondażu Społecznego 2002 EGP Społeczna Klasyfikacja Zawodów Inteligencja, wyższe kadry kierownicze i urzędnicy państwowi Specjaliści średniego szczebla Pracownicy biurowi Pracownicy umysłowi w handlu i usługach Właściciele firm zatrudniający 7 25 pracowników Właściciele firm nie zatrudniający 5 nikogo Fizyczni pracownicy nadzoru Robotnicy wykwalifikowani Robotnicy niewykwalifikowani Robotnicy rolni Właściciele gospodarstw Ogółem Błędy modalnych Entropie ,23 0,44 0,97 1, ,23 0, ,53 0,45 1,64 1, ,39 1, ,47 0,32 0,48 2,07 0,91 1, ,11 0, ,06 0, ,19 0, ,00 0, ,54 1,52 * Liczebności zostały przeważone. Dla większej przejrzystości tabeli zostały one zaokrąglone.

15 Analiza przydatności schematu EGP 99 Ponieważ trudno jest na oko" określić stopier't dopasowania EGP do podziału na 14 kategorii, odwołajmy się do ilościowych wskaźników. W dwóch ostatnich wierszach tabeli 2 zamieszczone są błędy modalne i wielkości entropii, które informują o stopniu zróżnicowania każdej z 14 kategorii ze względu na 11 kategorii EGP - zróżnicowanie jest tym większe, im wyższa jest wartość wskaźnika. W świetle tych danych, kategoriami najbardziej zróżnicowanymi są: inteligencja nietechniczna, technicy, administracja średniego szczebla, pracownicy handlu i usług, robotnicy wykwalifikowani i właściciele firm. Można powiedzieć, że mają one najsłabsze przełożenie na EGP, co można częściowo wyjaśnić zróżnicowaniem wprowadzonym przez EGP ze względu na stanowisko i stosunek do własności badanych. Empiryczny wniosek jest taki, że identyfikowane przez te kategorie segmenty struktury społecznej są najsilniej osadzone w polskim kontekście i nie mają swego odpowiednika w krajach zachodnich. Trafność EGP Charakterystyką trafności EGP może być to, jak silnie różnicuje on wyznaczniki pozycji społecznej, poglądy w istotnych kwestiach i komponenty stylu życia. Nie oczekujemy, że w porównaniu z podziałem na 14 kategorii będzie on bardziej trafnym odwzorowaniem tych zjawisk. Należy przypomnieć, że analizy przeprowadzone przez Domari.skiego i Sawińskiego (1995) dla lat dziewięćdziesiątych wykazały, że EGP systematycznie słabiej różnicował wyznaczniki usytuowania jednostek w strukturze społecznej i ich świadomościowe aspekty. Jednak gdyby obecnie różnice między obydwoma wskaźnikami były stosunkowo nieduże, stanowiłoby to argument na rzecz użyteczności EGP w odniesieniu do Polski. Aby to zbadać, policzyliśmy wielkości stosunków korelacyjnych między EGP a zmiennymi identyfikującymi wybrane cechy jednostek i porównaliśmy je z analogicznie ustalonymi stosunkami korelacyjnymi dla polskiej klasyfikacji zawodów. Generalnie rzecz biorąc, stosunek korelacyjny jest parametrem, który informuje o sile rozdzielczej zmiennej nominalnej względem zmiennych ilościowych. Wielkości przedstawione w tabeli 3 można więc interpretować jako charakterystyki siły rozdzielczej polskiej klasyfikacji i EGP w stosunku do dochodów, oceny sytuacji materialnej i innych analizowanych aspektów.jeszcze dokładniej - informują one o tym, z jaką siłą obie klasyfikacje determinują rozkłady tych zmiennych. Im wielkości stosunku korelacyjnego są większe, tym większe są podobieństwa wewnątrz poszczególnych kategorii danego podziału ze

16 100 Henryk Dommiski i Dariusz Przybysz względu na - dajmy na to dochody jednostek, a równocześnie (w przekroju kategorii) większe jest zróżnicowanie między średnimi. 1 Tabela 3. Stosunki korelacyjne dla wybranych cech położenia społecznego i postaw względem klasyfikacji EGP i polskiej klasyfikacji. Europejski Sondaż Społeczny 2002 Kryteria trafności EGP Klasyfikacja polska Cechy społeczno-demograficzne Dochód gospodarstwa domowego na osobę Subiektywna ocena sytuacji materialnej Płeć respondenta Liczba ukończonych lat nauki Pozycja rynkowa i charakter wykonywanej pracy Fakt bycia bezrobotnym Możliwości samodzielnej organizacji pracy Skala swobody w organizowaniu własnej pracy Opinie w kwestiach społeczno-politycznych Tolerancja dla homoseksualistów Stosunek do związków zawodowych Stosunek do prywatyzacji Przyzwolenie dla radykalnych form walki politycznej Tolerancja dla imigrantów Elementy stylu życia Zainteresowanie polityką Czytelnictwo prasy Skala religijności Częstość korzystania z Internetu Posiadania dostępu do Internetu Rekreacyjne uprawianie sportu Przyzwyczajenia dotyczące higieny osobistej 0,29 0,27 0,30 0,30 0,38 0,46 0,64 0,68 0,19 0,20 0,61 0,56 0,51 0,51 0,22 0,21 0,24 0,25 0,26 0,27 0,30 0,33 0,25 0,26 0,26 0,30 0,28 0,28 0,22 0,26 0,40 0,43 0,34 0,37 0,19 0,21 0,35 0,36 Staraliśmy się uwzględnić zmienne reprezentujące stosunkowo szerokie spektrum cech, które można interpretować jako kryteria trafności. W aneksie 1, załączamy sposób ich operacjonalizacji z podaniem dokładnego brzmienia py- I Warto zaznaczyć, że stosunki korelacyjne stosowane są często do opisu siły zależności zmiennej wyjaśnianej od zmiennej wyjaśniającej. W analizach tego typu zakłada się pewien związek przyczynowo skutkowy pomiędzy zmiennymi. Dla naszej analizy założenie to nie jest konieczne.

17 Analiza przydatności schematu EGP tal"1.jak łatwo stwierdzić, wartości stosunku korelacyjnego między EGP a zmiennymi społeczno-demograficznymi są stosunkowo wysokie, chociaż na ogół kształtują się one poniżej odpowiednich wartości dla polskiej klasyfikacji zawodów. EGP jest minimalnie silniej skorelowany z dochodami rodzin, jednak niestandardowy sposób, w jaki pytano respondentów o poziom dochodów i, wynikająca stąd operacjonalizacja tej zmiennej (zob. aneks 1) skłaniają do ostrożności w interpretowaniu tego wyniku. Obydwie klasyfikacje wykazują identyczną silę rozdzielczą w odniesieniu do subiektywnej oceny sytuacji materialnej, natomiast polska klasyfikacja znacznie dokładniej odzwierciedla segregację" ze względu na pleć, który to wynik potwierdza ustalenia cytowanych przed chwilą analiz (Domański i Sawi11ski 1995). Najsilniejszym korelatem obydwu wskaźników okazuje się wykształcenie, mierzone liczbą ukoriczonych klas szkolnych. co jest generalną prawidłowością dla wszystkich wskaźników pozycji o pe racjonalizowanych przez zawód. Analizując związek EGP z bezrobociem można ustalić, jak dalece klasyfikacja ta różnicuje pozycję rynkową. Fakt bycia bezrobotnym zoperacjonalizowaliśmy na podstawie odpowiedzi na pytanie, czy respondent był bezrobotny w momencie badania. Jak widać, zależność bycia bezrobotnym" od pozycji społeczno zawodowej jest istotna, chociaż wartości dla obydwu wskaźników są niskie. co można wytłumaczyć tym, że pozycja rynkowa jednostek stanowi wypadkową wielu czynników. Znacznie silniejszymi korelatami powinny być charakterystyki wykonywanego zawodu. Wzięliśmy tu pod uwagę dwie zmienne, z których pierwsza określa stopień samodzielności respondenta w organizowaniu własnej pracy, a druga informuje o stopniu swobody. Jakby nie mierzyć pozycji społeczno-zawodowej jednostek, jest ona silnym wyznacznikiem samodzielności organizacyjnej respondenta, przy czym EGP okazuje się korelatem silniejszym. Wynik jest interesujący, chociaż fakt, że możliwość samodzielnej organizacji pracy" jest zmienną porządkową, powstrzymuje nas przed formułowaniem dalej idących konkluzji. 2 Uwaga o porządkowym poziomie pomiaru dotyczy również skali swobody w organizowaniu własnej pracy". Stosunkowo wysokie wartości stosunków korelacyjnych (0,49) należy tu traktować orientacyjnie również z te- 2 W kilku miejscach obliczamy stosunki korelacyjne dla zmiennych porządkowych. Stosowaliśmy wówczas testy polegające na porównywaniu korelacji dla różnych przeksztalce11 skali porz:1dkowej, przy zachowaniu uporządkowania kategorii zmiennych. Chodziło o to, aby sprawdzić, czy zmiana interwalów pomiędzy kategoriami zmiennej porządkowej spowoduje zmiany w wartościach stosunku korelacyjnego. W tabeli 3 prezentujemy tylko te wyniki, dla których transformacja skali nie prowadziła do odmiennych wniosków merytorycznych.

18 102 Henryk Domański i Dariusz Przybysz go względu, że odnoszą się one tylko do osób zatrudnionych w momencie badania, nie dotyczą więc osób bezrobotnych, a poza tym nie dotyczą też respondentów pracujących na własny rachunek. Zastrzeżenia te w niczym nie zmieniają podstawowego wniosku, że cechy sytuacji pracy i pozycji rynkowej identyfikowane są przez EGP nie gorzej aniżeli przez polską klasyfikację zawodów. Następna grupa zmiennych charakteryzuje poglądy respondentów, co do których wiadomo, że są one zróżnicowane w zależności od statusu-zawodowego jednostek. Jeżeli chodzi o stopień tolerancji dla homoseksualistów musieliśmy (z konieczności) posłużyć się tylko pojedynczym wskaźnikiem, odwołując się do odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu osoby o orientacji homoseksualnej, geje i lesbijki powinni mieć prawo do układania sobie życia według własnych przekonań?". Dla obydwu klasyfikacji stopień zróżnicowania tego poglądu jest stosunkowo niski i raczej zbliżony. Uwzględniliśmy również poglądy polityczne w kwestii stosunku do związków zawodowych", prywatyzacji i akceptacji radykalnych form walki. Niewątpliwie daje się zauważyć pewna zależność opinii w tych kwestiach od pozycji społeczno-zawodowej badanych, chociaż i w tym przypadku stosunki korelacyjne na ogół nie są wysokie i - co ważniejsze - są one zbliżone dla obydwu klasyfikacji zawodów. Podział na 14 kategorii nieco silniej różnicuje przyzwolenie na przyjazd imigrantów do Polski Ostatnia grupa zmiennych identyfikuje wybrane elementy stylu życia. Wzięliśmy tu pod uwagę takie aspekty jak dostęp i częstość korzystania z Internetu, a poza tym: stopień zainteresowania polityką, religijność, czytelnictwo czasopism i prasy, uprawianie sportu i zwyczaje w zakresie higieny osobistej. Zauważmy tytułem dygresji, że sprawy związane z Internetem informują też o sytuacji materialnej i warunkach pracy respondenta - mówią o tym, czy może on sobie pozwolić na instalację Internetu w dornu i ponoszenie opłat. Na ogół polska klasyfikacja okazuje się nieznacznie trafniejszym wskaźnikiem niż EGP, z wyjątkiem czytelnictwa prasy i przestrzegania higieny. Jeżeli zaś chodzi o substantywne wyniki, to przynależność społeczno-zawodowa najsilniej różnicuje zwyczaje dotyczące higieny i częstość korzystania z Internetu. Konkluzje Jakie wnioski można wysnuć z przedstawionych tu wyników analiz? Przede wszystkim, można je rozpatrywać pod kątem wykorzystania EGP przez polskich badaczy. Faktem jest, że badania realizowane w Polsce są coraz częściej elementem międzynarodowych projektów, co wymusza posługiwanie się standardowy-

19 Analiza przydatności schematu EGP 103 mi narzędziami pomiaru. EGP jest międzynarodowym standardem, którego użyteczność należy porównywać ze Społeczną Klasyfikacją Zawodów, pozostającej w Polsce standardowym narzędziem operacjonalizacji pozycji społecznej jako schemat najbardziej trafny, który odzwierciedla podstawowe aspekty identyfikowane przez zawód. Mając to na uwadze, próbowaliśmy porównać trafność EGP ze schematem podziału na 14 kategorii skonstruowanym na bazie SKZ i stosowanym w wielu badaniach. Podstawowy wniosek jest następujący: pod względem odwzorowywania podziałów w analizowanych tu wymiarach położenia społecznego i postaw, EGP nie odbiega w znaczącym stopniu od trafności polskiego schematu. Zastosowanym przez nas kryterium trafności była wielkość stosunku korelacyjnego ustalonego dla obydwu wskaźników ze względu na wybrane charakterystyki jednostek. Okazało się, że schemat podziału na czternaście kategorii silniej różnicował te charakterystyki w trzynastu przypadkach, EGP w trzech, a dla czterech kryteriów nie było żadnej różnicy. Rzecz jasna, większa siła różnicująca polskiego schematu może częściowo wynikać z większej liczby kategorii, jednak i przy występowaniu różnic, były one stosunkowo nieduże. W sumie uzasadniałoby to wniosek, że EGP konstruowany z myślą o dostarczeniu uniwersalnego narzędzia pomiaru pozycji społecznej może mieć zastosowanie do polskiego kontekstu. Literatura: Blishen, Bernard R The Construction and Use of an Occupational Class Scale.,,Canadian Journal of Economics and Poltical Science" 24: Caplow, Theodore Sociology of Work. New York: McGraw Hill. Dahrendorf, Ralf Class and Class Conjlict in Industrial Socie~v. Stanford: Stanford University Press. De Graaf, Paul, Harry B. G. Ganzeboom, i Matthijs Kalmij n Cultural and Economic Dimensions ofoccupational Status. W: WimJansen,Jaap Dronkers i Kitty Verrips (red.) Similar or Dif.ferent? Continuities in Dutch Research on Social Stratification and Social Mobili~y. Amsterdam: SISWO, s Domański, Henryk Na progu konwergencji. Stratyfikacja społeczna w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. Domański, Henryk Hierarchie i bariery społeczne w latach dziewięćdziesiątych. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. Domański, Henryk Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.

20 104 Henryk Domaiiski i Dariusz Przy~ysz Doma11ski. Henryk i Zbigniew Sawiński Krystalizacja barier i podziałów.1połecznych. W: Antoni Sulek i Włodzimierz Windawski (red.), Pamiętnik VII Ogólnopolskiego :ljazdu Socjologicznego. Warszawa-Toruń, s Domański, Henryk i Zbigniew Sawiński Koherencja płaszczyzn struktury społecznej Studia Socjologiczne" 3-4: DomaóskL Henryk i Zbigniew Sawiński Polska Społeczna KlasJfikacja Zawodów - PSKZ 1995 Propozycja badawcza..,ask" 2: Domaóski, Henryk i Zbigniew Sawióski Narzędzia międzykrajowych analiz porównawczych: klasyfikacja zawodów Erikson-Goldthorpe-Portocarero (EGP).. Studia Socjologiczne" 3-4: Duncan, Otis Dudley Properties and Characteristics of the Socio-economic lnde:x:. W: Albert]. Reiss Jr. (red.), Occupations and Social Status. New York: Free Press of Glencoe. Erikson, Robert,John H. Golthorpe i Lucienne Portocarero lntergenerational Class Mobili(y in Three Western European Societies: England, France and Sweden..,British Journal of Sociology" 30: Erikson, Robert i John H. Golthorpe The Constant Flu:x: A Study of Class Mobility in Industrial Societies. Oxford: Clarendon Press. Ganzeboom, Harry B. G., Paul M. De Graaf i Donald]. Treiman A Standard International Socio-Economic Index of Occupational Status..,Social Science Research" 21: Ganzeboom, Harry B. G. i Donald]. Treiman lnternationally Comparable Measures of Occupational Status for the 1988 International Standard Classification of Occupations..,Social Science Research" Ganzeboom, Harry B. G. i Donald]. Treiman Three lnternational(y Standardised Measuresfor Comparative Research on Occupational Status. W: Jiirgen H. P. Hoffmeyer-Zlotnik i Christof Wolf (red), Advances in Cross-National Comparison. A European Working Book for Demographic and Socio-Economic Variables. New York: Kluwer Academic/ Plenum Publishers, s Goldthorpe,John H On the Service Class: Its Formation and Structure. W: Anthony Giddens i Gavin McKenzie (red.) Social Class and Division of Labour. Cambridge. Hayes. Bernadette Occupational Classifications Prevalent within Irish Research Materials: A Review.,,Social Studies" 9: \Jam, Charles B. i Mary Powers The Socioeconomic Approach to Status 1Weasurement. Houston: Cap and Gown Press. Parsons, Talcott The Social System. New York: Free Press. Pohoski, Michał i Kazimierz M. Slomczyóski Społeczna klasyfikacja zawodów. Warszawa: Wydawnictwo!FiS PAN. Renner, Karl Wandlungen der Moderner Gesselschajt: Zwei Abhandlungen iiber die Probleme der Nachkriegszeit. Vienna: Verlag der Wiener Volksbuchhandlung. Treirnan, Donald] Occupational Prestige in Comparative Perspective. New York: Academic Press.

21 Analiza przydatności schematu ECP 105 Warren,John R.,Jennifer T. Sheridan i Robert M. Hauser Choosing a Measure ofoccupational Standing: How Useful are Composite Measures in Analyses of Gender hzequality in Occupational Attainment.,,Sociological Methods & Research" 27: Aneks A Poniżej przytaczamy dokładne brzmienie pytań wykorzystanych do konstrukcji wskaźników z tabeli 3. Kilka z nich (swobody w organizowaniu własnej pracy, przyzwolenia na przyjazd irnigrantów do Polski, zainteresowanie poli(ykq, skala religijno: ici) zostało skonstruowanych na podstawie analizy czynnikowej. W każdym przypadku zastosowano metodę maksymalnej wiarygodności" (maxirnum likelihood), przy czym - jak sprawdziliśmy - przy zastosowaniu metody głównych osi" i najmniejszych kwadratów" wyniki były bardzo podobne. Wartości skal uzyskanych za pomocą analizy czynnikowcj przypisano respondentom na podstawie metody regresji. Dochód netto gospodarstwa domowego na osobę Jeśli doda P dochody członków P gospodarstwa dornowego, ze wszystkich źródeł, która litera odpowiada całkowitemu dochodowi netto w P gospodarstwie;, Je: ili nie zna P dokładnej ich wysoko.{ci, proszę je oszacować. Proszę posł11żj1c' się tą czp"ciq karty, która pokazz.~je wartości najlepiej P znane. dochody zygodniowe, miesięczne lub roczne. Respondenci v,rybierali jedną z odpowiedzi przedstawionych na karcie ( w nawiasach przedstawiamy wartości liczbowe, jakie przyjęliśmy dla danego przedziału): Poniżej 600zł/miesiąc (600); zł/m (900); zł/m (1600); zł/m (3000); zł/m (5000); zł/m (7000); zł/m (9000); zł/m (11 OOO); zł/m (16 OOO); zł/m (25 OOO); zł/m (35 OOO); ponad zł/m ( 40 OOO). Następnie wartości te zostały podzielone przez liczbę osób w gospodarstwie domowym. Analiza objęła 1538,5 osoby (pozostałe osoby nie udzieliły informacji o dochodach). Subiektywna ocena sytuacji materialnej Które z określefz na tej karcie najlepiej opisuje P odczucia na temat obecnych dochodów w gospodarstwie domowym? Skala odpowiedzi: 1. Żyjerny dostatnio przy obecnyrn pozioniie dochodów, 2. Dajemy sobie radę przy obecnyrn pozio-