Czeskie jednostki wyrażające stany emocjonalne i ich polskie ekwiwalenty: zdát se, toužit, být líto, mít rád, milovat, závidět, žárlit.

Transkrypt

1 Czeskie jednostki wyrażające stany emocjonalne i ich polskie ekwiwalenty: zdát se, toužit, být líto, mít rád, milovat, závidět, žárlit. Analiza na materiale z korpusu paralelnego InterCorp dr Elżbieta Kaczmarska Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej Wydział Polonistyki Uniwersytet Warszawski

2 Motywacja Kontakt z językiem obcym Konieczność rozumienia i przekładu Nieoczekiwane trudności podczas konfrontacji języków blisko spokrewnionych Fałszywi przyjaciele tłumacza Nieprzetłumaczalność (również leksyka bezekwiwalentna) Niemożność wyrażenia dokładnie tego samego Szczególnie ryzykowne czasowniki wyrażające stan psychiczny Słowniki klasyczne / słowniki elektroniczne / translatory online

3 Cel Analiza dwóch fraz czeskich oraz próba ustalenia ich polskich ekwiwalentów Badanie głównie na podstawie korpusu równoległego Znaczenie słownikowe badanych czasowników Jakie jest znaczenie badanych czeskich jednostek i jak może je rozumieć osoba, dla której językiem ojczystym jest język polski?

4 Czasowniki wyrażające stany psychiczne... są często wieloznaczne... ile tracimy w przekładzie... jak trudno je przełożyć... co właściwie znaczą (niektóre z nich)

5 Badania pilotażowe Elżbieta Kaczmarska

6 zdát se Kaczmarska, E. (2012) Czeski czasownik "zdát se" w przekładzie na język polski (na podstawie badań z wykorzystaniem czesko-polskiego korpusu równoległego InterCorp) Analizie poddany został jeden czasownik czeski zdát se (we wszystkich formach odmiany) oraz jego odpowiedniki (ekwiwalenty) w języku polskim (zastosowane przez tłumaczy). Korpus równoległy odnalazł 978 wystąpień różnych form czasownika zdát se w tłumaczeniu na język polski. Dane na dzień 18 lutego 2013, InterCorp, wersja 5 (od marca 2013 wersja 6 InterCorpu)

7 Ekwiwalenty w języku polskim Liczba wystąpień Udział procentowy błąd w korpusie 21 2,15% pominięte w tłumaczeniu 44 4,5% wydawać się ,1% zdawać się ,42% mieć wrażenie 49 5,11% wyobrażać sobie 1 wyglądać % widać 4 widzieć 1 sen / śnić się 29 3,27% przyśnić się 1 przywidzieć się 1 sen 1 myśleć 5 2,1% mniemać 1 podejrzewać 1 pomyśleć rozumieć 2 1 sądzić 4 uświadamiać sobie 1 uważać 4 uznać 1 czuć moim zdaniem 1 3 0,92% poczuć 2 doznać uczucia 3 mieć uczucie 1 podobać się 1 0,20% być zadowolonym 1 wynikać 2 0,3% inne okazywać się ,94% jakby 11 RAZEM % Elżbieta Kaczmarska

8 zdát se Przeważająca liczba przekładów (ponad 71%) wykorzystuje najbardziej oczywiste ekwiwalenty wydawać się i zdawać się. Bliska im znaczeniowo, acz odmienna stylistycznie jednostka mieć wrażenie pojawiła się w ponad 5% wystąpień. Jednostki akcentujące rożne odcienie znaczeniowe analizowanego czasownika zdát se, np. percepcję wzrokową (wyglądać, widzieć i widać), aspekt intelektualny (myśleć, mniemać, podejrzewać, pomyśleć, rozumieć, sądzić, uświadamiać sobie, uważać, uznać, moim zdaniem), element emocji (czuć, poczuć, doznać uczucia, mieć uczucie), komponent obiektywizmu i nieosobowości (wynikać i okazywać się), ramę modalną (chyba, najwyraźniej, pewnie, prawdopodobnie). W korpusie pojawiły się również poświadczenia dla pozostałych znaczeń czasownika zdát se: śnić się (przyśnić się, przywidzieć się) i podobać się (być zadowolonym).

9 Algorytm VERB Valence analysis Case Grammar Pattern Grammar Cognitive Grammar Equivalent equivalent equivalent equivalent equivalent equivalent

10 toužit Założenie jednym z kryteriów w wyborze właściwego odpowiednika mogłyby być wymogi walencyjne czasownika toužit oraz obiekt, z jakim łączy się. Badanie, czy istnieje zależność znaczenia czasownika od jego zachowania składniowego (Levin 1993) Kaczmarska, E. Rosen, A. (2013) Między znaczeniem leksykalnym a walencją próba opracowania metody ekstrakcji ekwiwalentów na podstawie korpusu równoległego. Kaczmarska, E. Rosen, A. Hana, J. (2014a) Jak najít optimální překlad polysémních sloves porovnání metod automatické analýzy paralelních textů Kaczmarska, E. Rosen, A. Hana, J. (2014b) Syntactico-semantic analysis of arguments as a method for establishing equivalents of Czech and Polish verbs expressing mental states Kaczmarska, E.: Czeskie czasowniki oznaczające stany psychiczne sposoby ustalania polskich ekwiwalentów na podstawie korpusu równoległego InterCorp (w druku)

11 toužit Elżbieta Kaczmarska

12 toužit toužit po Oabstr toužit po Ohum toužit po / do OR toužit + inf pragnąć + inf toužit + S (aby / po tom, aby )

13 toužit Elżbieta Kaczmarska

14 toužit Marzę o małym domku nad oceanem. Tęsknię za moim synem. Pragnę dziecka. Czas obiektów? Istnieje teraz? Istniał? Dopiero się pojawi? Czy ten obiekt znam / mam w zasięgu? Marzę o szklance wody. Pragnę go z całego serca.

15 toužit Elżbieta Kaczmarska

16 Elżbieta Kaczmarska Word Sketches Analyzujeme jen 3 polské ekvivalenty INFINITIV toužit inf-x pragnąć inf * marzyć inf * tęsknić inf post_inf post_inf mít 926 podziękować 805 stát 864 podkreślić 598 poznat 382 pogratulować 379 vidět 346 wyrazić 391 vrátit 333 zwrócić 319 hrát 333 przypomnieć 165 získat 332 powiedzieć 386 dostat 311 zauważyć 97 vyhrát 285 rozpocząć 73 žít 177 poruszyć 58 jít 176 powtórzyć 51 najít 152 skorzystać 70 udělat 143 powitać 43 spatřit 132 dodać 70 uspět 124 zaznaczyć 40 dělat 105 przyłączyć 33 napravit 101 wezwać 39 zůstat 99 zapytać 43 pracovat 96 poinformować 46 podívat 92 pochwalić 26

17 být líto Patterns Grammar If a word has several senses, and is used in several patterns, each pattern will occur more frequently with one of the senses than the others, such that the patterning of an individual example will indicate the most likely sense of the word in that example. (Hunston & Francis 2000: 20) A pattern can be identified if a combination of words occurs relatively frequently, if it is dependent on a particular word choice, and if there is a clear meaning associated with it. (Hunston & Francis 2000: 37) Kaczmarska, E. (2104) Corpus-based Analysis of Czech Units Expressing Mental States and Their Polish Equivalents

18 být líto Elżbieta Kaczmarska

19 mít rád Gramatyka kognitywna kochać, lubić, przepadać (Siatkowski & Basaj 2002) lubić, kochać, podobać się, uwielbiać, polubić, pokochać, w naszym guście InterCorp Kaczmarska, E. (2014a) Corpus-based Analysis of Czech Units Expressing Mental States and Their Polish Equivalents Kaczmarska, E. (2014b) Czy na pewno się (nie)rozumiemy? O problemach, uproszczeniach i stratach w przekładzie (na podstawie czesko-polskiej części korpusu równoległego InterCorp) Kaczmarska, E. (2014c) In Search of the Meaning of Verbs Expressing Mental States. Analysis of Czech Verbs and Their Polish Equivalents Based on Different Theories (Valency, Case Grammar, Pattern Grammar, Cognitive Linguistics) Kaczmarska, E. (2015) Mít rád czy milovat? O czeskiej miłości po polsku Kaczmarska, E. Rosen, A. (2014a) Czego nie można wyrazić w języku polskim, czyli o leksykalnych w nim brakach Kaczmarska, E. Rosen, A. (2014b) Niedosłowności w dialogu czesko-polskim

20 mít rád (cs) Mám tě strašně rád, řekl. (Kundera-Valcik_na_rozl) (pl) Strasznie cię kocham rzekł. (Kundera-Valcik_na_rozl) (cs) Kdybys mě měla ráda, nemohla by ses opičit s tím pitomým jménem. (Grusa- Dotaznik) (pl) Gdybyś mnie naprawdę lubiła, nie wygłupiała byś się z tym kretyńskim imieniem. (Grusa-Dotaznik) (cs) Máš-li mne jen trošku rád, shoď mne z třetího patra, dej mně tu poslední outěchu. (Hasek-OsudyDobrehoVvSV) (pl) Jeśli masz dla mnie choć troszkę przyjaźni, zrzuć mnie z trzeciego piętra, udziel mi tej ostatniej pociechy. (Hasek-OsudyDobrehoVvSV)

21 mít rád dla osoby polskojęzycznej mít rád lubić, kochać Mám Tě rád... (???) kochać lubić

22 PALC Elżbieta Kaczmarska 22 mít rád milovat mít rád kochać lubić

23 mít rád (koho, 4. p.) pociťovat k někomu náklonnost, lásku; milovat 2, 1; (koho, co) mít v oblibě; milovat 3: má rád své přátele; ti dva se nemají (příliš) rádi je mezi nimi vzájemná nevraživost; mají se rádi a budou se brát; má rád klid, veselou společnost; má ráda hory, své rodiště; má rád černou kávu; má rád přímé jednání považuje za správné; mají se rádi jako pes s kočkou, nesnášejí se; mít někoho rád jako veš v kožichu, jako lišku v kurníku, jako valach hříbě aj., velmi nerad; kdo haní, rád má (přísloví); co nemáš rád sám, nečiň druhému (n. jiným); ob. můžete nás mít rádi, mohli byste nás mít rádi, mějte nás rádi (odmítnutí), dejte nám pokoj

24 mít rád Elżbieta Kaczmarska

25 mít rád (InterCorp, 2799) bel (cs/oryg) lubić (przyjaźń, sympatia, polubić) (66%) kochać (miłość, zakochać się) (18%) inne (16%)

26 kochać «darzyć kogoś uczuciem miłości» «bardzo lubić kogoś lub coś» «żywić do osoby płci odmiennej gorące uczucie połączone z pożądaniem» lubić «czuć do kogoś sympatię» «znajdować w czymś przyjemność» «o roślinach, zwierzętach, rzeczach: wymagać, potrzebować czegoś»

27 milovati 1. (koho, 4. p.) pociťovat k někomu mileneckou lásku: miloval ženu celou svou bytostí; milovali se věrně; věrné naše milování (Sab.); milovali se spolu každého dne, milenecky se laskali; souložili; hoch miluje holky a čert spolky (pořek.) 2. (koho, co) pociťovat neerotickou lásku, mít rád (op. nenávidět): m. rodiče; vlast svou máš nade vše m. (Ner.); milující srdce mateřské; koho bůh miluje, toho křížkem navštěvuje (přísloví) 3. (koho, co) mít v oblibě, dbát o někoho, o něco: m. společnost; m. pohodlí; miluj pravdu!; m. zpěv, tanec; květiny milují slunce, potřebují je

28 milovat Elżbieta Kaczmarska

29 milovat (InterCorp, 586) bel (cs/oryg) lubić (przyjaźń, sympatia, polubić) (24 / 4%) kochać (miłość, zakochać się) (489 / 84%) inne (73 / 12%)

30

31 závidět / žárlit Strzeż się, panie, zazdrości! O, strzeż się Tego potwora zielonookiego, Co pożerając ofiarę z niej szydzi. (William Shakespeare, Otello)

32 InterCorp źródło danych InterCorp Część Czeskiego Korpusu Narodowego, Wiązanie na poziomie zdania Aktualnie online wersja 7 Rozróżnienie na oryginały: czeskie/polskie/obce

33

34 KonText Elżbieta Kaczmarska

35

36 závidět záviděti (komu; komu co, koho, čeho) pociťovat závist k někomu nepřát (komu co, koho): o z. boháčům, šťastným lidem; lidé si navzájem závidí; z. mladé dívce krásu, ženicha; mnozí mu té slávy záviděli (Prav.); tu funkci ti nezávidím nechtěl bych ji; je hoden závidění (Mach.) závisti; záviděná dívka (Pujm.) budící závist; místečko tak krásné a tak lahodné, že až k závidění (Ner.) vzbuzovalo závist;

37 závidět závidět impf, závidívat iter 1 pociťovat závist; nepřát frame: ACT 1 obl ADDR 3 obl PAT obl 4, že, cont -example: záviděl jí její vzdělání / rozhled / že je chytrá; závidí i nos mezi očima; závidí mu, co všechno má -diat: deagent: v naší vesnici se závidí i nos mezi očima -rcp: ACT-ADDR: Jan a Marie si záviděli -class: mental action

38 závidět závidět zazdrościć 26 závidět zazdrość 16 závidět pozazdrościć 7 závidět zazdrosny 4 závidět zawiść 1 závidět darzyć 1 závidět straszliwie 1 závidět współzawodniczyć 1 závidět zwyknąć

39 Tu jejich zjevnou pohodu a bezstarostnost jim upřímně záviděl. Szczerze im zazdrościł pogody ducha i beztroski. [Viewegh- UcastniciZajez] Agnes záviděla Paulovi, že žije, aniž si musí stále uvědomovat, že má tělo. Agnes zazdrościła Paulowi, że może żyć bez ciągłej świadomości własnego ciała. [Kundera-Nesmrtelnost]...a já vůbec nezávidím budoucím badatelům při textologické práci na Dopisech Dubence....a ja wcale nie zazdroszczę przyszłym badaczom pracy tekstologicznej nad Listami do Kwiecieńki. [Hrabal- Ruzovy_kavalir]

40 žárlit žárliti 1. (na koho, co; ~; s kým) pociťovat nelibost, bolest, zlost vůči někomu milovanému, protože má rád někoho jiného; pociťovat nelibost, bolest, zlost vůči někomu, koho má ráda milovaná osoba: o ž. na svou ženu; ž. bez příčiny; ž. jako Othello; milovník s milenkou žárlí (Klác.); žárlila na všechny ženy v jeho blízkosti; Evička s Mařičkou nežárlila (Svět.); přen. nežárlila na jeho lásku k vědě 2. (na koho) pociťovat řevnivost, nevraživost na někoho pro jeho úspěchy; nevražit, řevnit 1; (nač) nepřát, závidět (komu co): o nežárlím na šťastnější soudruhy (Herrm.); ž. jeden na druhého; ž. na něčí úspěchy, krásu, slávu předp. roz- se, za-;

41 žárlit závidět impf, závidívat iter 1 pociťovat nelibost / bolest / vztek / zlost k něčemu / na někoho; závidět frame: ACT 1 obl PAT obl na+4, že, cont -example: Davídek žárlil na svou mladší sestřičku; žárlil na jeho úspěchy; nežárlím na jeho novou přítelkyni; strašně žárlil, že nevyhrál místo tebe; žárlil, jak mu to jde -diat: -rcp: -class: deagent: Nesnáším, když se žárlí očima ACT-PAT: žárlili na sebe mental action

42 žárlit žárlit zazdrosny 25 žárlit zazdrość 14 žárlit zazdrościć 2 žárlit być 1 žárlit osiłek 1 žárlit owszem 1 žárlit odprawić 1 žárlit rywalka 1 žárlit wrzeć 1 žárlit zawiść 1 žárlit chwycić 1 žárlit bądź 1 žárlit pewno

43 Zdálo se mi, že na pani učitelku žárlí a přišlo mi jí líto. Wydawało mi się, że jest o panią nauczycielkę zazdrosna, i było mi jej trochę żal. [Douskova-Hrdy_Budzes] že nemusím na jejího muže žárlit że nie muszę być zazdrosny o jej męża [kundera-zert] Navíc jsem žárlil na Alici, že mě nechala jen tak rozbaleného, že si mě přestala všímat, nemazlila se se mnou, nýbrž s Edvínem Ponadto byłem zazdrosny o Alicję, bo zostawiła mnie odwiniętego z pieluszek, bo przestała zwracać na mnie uwagę, pieściła się już nie ze mną, tylko z Edwinem [Grusa-Dotaznik] Povídám, jako vždycky, von na mě žárlí, že jsem mladší než von. Powiadam, jak zawsze, on mi zazdrości, że jestem młodszy niż on [Hrabal- Prilis_hl_samot] Právě proto, že už nechce žárlit, bere vážně a bez podezření jeho tvrzení! Właśnie dlatego, że nie chce już zazdrościć, przyjmuje jego słowa poważnie i bez podejrzeń! [Kundera-Valcik_na_rozl]

44 Jestem zazdrosna Panie Profesorze, Serdecznie dziękuję za odpowiedź na moje poprzednie pytanie. Czas na kolejne. Moj dylemat dotyczy wyrażania zazdrości... Jestem mężatką. Wyobraźmy sobie, ze wokół mojego męża "kręci" się jakaś atrakcyjna kobieta. Mój mąż zwraca na nią uwagę, podchodzi, rozmawia... Ja, będąc oczywiście bardzo wściekłą, mówię: "Nie rób tego nigdy więcej, bo jestem..." No właśnie, jak się mówi: "Jestem o ciebie zazdrosna" czy "Jestem o nią zazdrosna"? Te dwa wyrażenia słyszy się często. Problem w tym, że odnoszą się one do tej samej sytuacji, takiej jak na przykład ta przeze mnie Panu przedstawiona. Proszę o wyjaśnienie. Istotnie, jest tu pewna językowa nielogiczność, ponieważ w tych dwóch użyciach przymiotnik zazdrosny może być stosowany. Trochę podobnie jest z pożyczaniem: "Pożyczyłem książkę" może dotyczyć zarówno pożyczenia jej przeze mnie komuś, jak i od kogoś - tyle tylko, że te dodatkowe rozszerzenia mogą precyzować. W praktyce, gdy mówię, że jestem zazdrosny o żonę, odnoszę to do sytuacji "w ogóle", gdy zaś mówię (np. do żony), że jestem zazdrosny o jej kolegę, odnoszę to do jej relacji z konkretnym człowiekiem. Zazwyczaj wiemy, o co chodzi - ale rzeczywiście, tu nasz język nie sprawdza się za dobrze.

45 Algorytm VERB Valence analysis Case Grammar Pattern Grammar Cognitive Grammar Equivalent equivalent equivalent equivalent equivalent equivalent

46 Perspektywy mít rád analiza kolokacyjna / Pattern Grammar / metoda automatyczna bez rezultatu w przypadku innych czasowników (implementacja różnych teorii): o walencja (toužit) o Pattern Grammar (být líto) o kolokacje (WordSketches) o kontekst liniowy grupa czasowników: mrzet, trápit, žárlit, závidět, nenavidět