Ca³kowity poziom IgE i obecnoœæ swoistych IgE w surowicy chorych z alergi¹ w wieku podesz³ym

Transkrypt

1 46 Alergia Astma Immunologia 2007, 12(1): Ca³kowity poziom IgE i obecnoœæ swoistych IgE w surowicy chorych z alergi¹ w wieku podesz³ym Total and specific serum IgE levels in the elderly allergic patients ANDRZEJ BO EK 1,2/, BARBARA FILIPOWSKA 1/, LIWIA STARCZEWSKA-DYMEK 2/, JERZY JARZ B 1/ 1/ Katedra i Klinika Chorób Wewnêtrznych, Dermatologii i Alergologii ŒAM w Zabrzu 2/ Centrum Medyczne LA Dymek Zawadzkie Streszczenie Wprowadzenie. Pojawienie siê alergii po 65. roku ycia jest coraz czêœciej obserwowane. Wymaga to przygotowania odpowiednich i skutecznych metod diagnozowania alergii w tej grupie chorych. Cel pracy. Ocena ca³kowitego stê enia IgE i alergenowo-swoistych IgE w surowicy u osób w wieku podesz³ym z podejrzeniem alergii w porównaniu z chorymi w m³odszym wieku. Materia³ i metody. Badaniami objêto 1033 chorych z alergi¹ w wieku podesz³ym, 868 chorych w wieku m³odszym i 953 osoby zdrowe w wieku podesz³ym, u których w surowicy wykonano oznaczenia poziomu IgE oraz swoistych IgE wobec alergenów atopowych metod¹ immunoenzymatyczn¹. Wyniki. Stwierdzono istotnie ni szy œredni ca³kowity poziom IgE oraz ni sze stê enia swoistych IgE dla alergenów traw, brzozy, roztocza, Alternaria i kota w starszej grupie chorych w wieku podesz³ym w porównaniu do chorych z alergi¹ w wieku m³odszym. Wykazano istotn¹ ujemn¹ korelacjê pomiêdzy wiekiem chorych z alergi¹ a ca³kowitym poziomem IgE. Œrednia wartoœæ ca³kowitego poziomu IgE po 65. roku ycia u osób zdrowych wynios³a 79,2 ku/l i by³a istotnie ni sza ni u osób z alergi¹. Wnioski. U pacjentów z alergi¹ ca³kowity poziom IgE koreluje z wiekiem chorych a stê enia ca³kowite IgE i alergenowo-swoistych IgE w surowicy s¹ ni sze u chorych po 65. roku ycia w stosunku do m³odszych. Summary Introduction. Late onset of allergy in people after 65 is more often nowadays. In this group of patients proper and effective methods of diagnosis are required. Aim of the study. Assess total and specific IgE serum concentrations in the elderly patients with suspected allergy compared to young allergic patients. Material and methods elderly allergic, 868 young allergic patients and 953 elderly healthy subjects were included into the study. Total and specific serum IgE were measured in all patients by immunoenzyme assay. Results. Significantly lower mean total and specific IgE levels in response to grass, birch, mite, Alternaria and cat were observed in the group of the elderly allergic patients compared to the allergic young subjects. Significant negative correlation between the age of the allergic patients and total serum IgE level was proved. The mean value of total serum IgE in healthy patients after 65 yrs was 79.2 ku/l and was significantly lower than in the allergic patients. Conclusions. In allergic subjects total serum IgE level correlates with patients age and total and specific IgE serum concentrations are lower in elderly patients above 65 yrs than in the young ones. Key words: IgE, elderly, allergy S³owa kluczowe: IgE, wiek podesz³y, alergia Alergia Astma Immunologia, 2007, 12(1): Nades³ano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Andrzej Bo ek Katedra i Klinika Chorób Wewnêtrznych, Dermatologii i Alergologii ŒAM w Zabrzu, ul. M. Sk³odowskiej-Curie 10, Zabrze tel. (32) , fax (32) , andrzejbozek@o2.pl Œwiatowa tendencja do starzenia siê populacji oraz wzrost zachorowañ na choroby alergiczne sk³ania do zwrócenia uwagi na tego rodzaju problem w starszej grupie wiekowej. Astma oskrzelowa, przewlek³y czy okresowy nie yt nosa, a tak e alergiczne choroby skóry przebiegaj¹ce w patomechanizmie reakcji alergicznych u chorych po 65. roku ycia, nie zawsze maj¹ typowy, klasyczny obraz kliniczny [1-6]. Próby oceny wykonywania diagnostyki alergologicznej w póÿnym wieku by³a przedmiotem nielicznych doniesieñ w literaturze [1,2,5,7,8,9]. Potrzeba postawienia prawid³owego rozpoznania, a tym samym optymalnej terapii, przemawia za tak¹ celowoœci¹, jednak obni ona reaktywnoœæ skóry czy starzenie siê uk³adu immunologicznego mo e decydowaæ o obni onej wiarygodnoœci testów skórnych, a tak e niektórych badañ in vitro. Wœród podstawowych i powszechnie dostêpnych metod diagnostycznych we wspó³czesnej alergologii klinicznej znajduje siê oznaczenie stê enia immunoglobuliny E zarówno ca³kowitej (cige), jak i alergenowo-swoistej (sige). Nale y podkreœliæ, e oznaczenie samego stê enia cige ma w alergii atopowej wartoœæ umiarkowan¹ i pomocnicz¹, a podwy szone stê enia cige mog¹ wynikaæ z innych przyczyn chorobowych, takich jak np. choroba paso ytnicza. Oznaczenie sige umo liwia miêdzy innymi

2 Bo ek A, Filipowska B, Starczewska-Dymek L, Jarz¹b J. Ca³kowity poziom IgE i obecnoœæ swoistych IgE rozpoznanie choroby atopowej, a przy ograniczeniach w zakresie testów skórnych ze swoistymi alergenami potwierdzenie przyczynowego jej t³a, co ma szczególn¹ wartoœæ w nadwra liwoœci na alergeny powietrznopochodne. Celem pracy sta³a siê próba oceny zakresu stê eñ cige i sige w surowicy osób z alergi¹ w wieku podesz³ym w porównaniu z chorymi w m³odszym wieku. MATERIA I METODY Pacjenci W badaniu wziê³y udzia³ 2844 osoby, które podzielono na trzy grupy (A,B,C). Grupa A to 1023 chorych w wieku lat (œrednia: 68,2±5,9 lat), w tym 617 kobiet i 406 mê czyzn z podejrzeniem choroby atopowej pod postaci¹ wyprysku atopowego skóry, alergicznego nie ytu nosa i/lub atopowej astmy oskrzelowej. Grupê porównawcz¹ (grupa B) stanowi³o 868 osób, 460 kobiet i 408 mê czyzn w wieku od 5 do 35 lat (œrednia: 18,2±12,3) z podobnym do grupy A profilem chorób atopowych. Grupê kontroln¹ (grupa C) utworzy³y 953 osoby zdrowi ochotnicy 554 kobiety i 399 mê czyzn w wieku lat (œrednia wieku: 68,2±2,6 lat), bez cech atopii w wywiadzie. Grupy A i C by³y zgodne statystycznie pod wzglêdem wieku i p³ci (p<0,005). Grupa B ró ni³a siê istotnie statystycznie w stosunku do grup A i C w zakresie wieku oraz p³ci (p<0,005). Praca zosta³a zaakceptowana przez Komisjê Bioetyczn¹ ŒAM we Katowicach. U wszystkich badanych przeprowadzono: 1. wywiad lekarski z uwzglêdnieniem chorób atopowych, 2. badanie fizykalne z uwzglêdnieniem badania laryngologicznego, 3. badanie spirometryczne z testem odwracalnoœci obturacji oskrzeli (LUNGTEST 500 MES) u pacjentów z podejrzeniem astmy oskrzelowej. Kryteria rozpoznania astmy oparto na wytycznych GINA Jednoczeœnie z badania zdyskwalifikowano chorych z podejrzeniem lub z wspó³istniej¹c¹ POCHP (wywiad, spirometria, badanie rtg p³uc), 4. ocenê dermatologiczn¹ zmian skórnych, Oznaczanie w surowicy krwi poziomu ca³kowitego IgE oraz sige na alergeny: roztocza D.pteronyssinus, D.farinae, kota, mieszaniny traw, brzozê, leszczynê, bylicê oraz Alternariê. Oznaczenia przeprowadzono metod¹ immunoenzymatyczn¹ HYTEC (HYCOR, BIOMEDI- CA), a wyniki wyra ono w ku/l. Analiza statystyczna W analizie statystycznej wyników wykorzystano testy nieparametryczne chi-kwadrat oraz test U Manna-Whitneya, za poziom istotnoœci przyjêto p<0,005. Wykorzystano równie model analizy regresji w ocenie zale noœci pomiêdzy wiekiem a wartoœciami stê enia ca³kowitej IgE, a tak- e obliczono wspó³czynnik determinacji dla zmiennych wiek i stê enie ca³kowitej IgE. Okreœlenie normy IgE ustalono w oparciu o okreœlenie œredniej wartoœci geometrycznej z zakresem trzech odchyleñ standardowych, a nastêpnie pomijaj¹c wartoœci poza wyznaczonym zakresem dokonano powtórnej oceny œredniej z ustaleniem zakresu normy równym dwom odchyleniom standardowym. WYNIKI Charakterystyka grup badanych Procentowe wystêpowanie chorób atopowych na podstawie wywiadu, badania lekarskiego oraz wykonanej spirometrii w poszczególnych grupach przedstawiono w tabeli I. Czêstoœæ wystêpowania atopowego zapalenia skóry i okresowego alergicznego nie ytu nosa by³a w istotny statystycznie sposób wiêksza w grupie m³odszych chorych z atopi¹ (grupa B) w stosunku do pacjentów starszych z atopi¹ (grupa A) (test chi-kwadrat, p<0,001). Wyprysk kontaktowy skóry dominowa³ w grupie chorych starszych z alergi¹ (p<0,005). Nie obserwowano istotnej ró nicy w czêstoœci wystêpowania astmy oraz przewlek³ego alergicznego nie ytu pomiêdzy grup¹ A i B. W przypadku grupy C (grupa kontrolna osoby zdrowe) obserwowano pojedyncze przypadki astmy nieatopowej oraz niealergicznego ca³orocznego nie ytu nosa (t³o alergiczne wykluczono wczeœniejsz¹ diagnostyk¹ alergologiczn¹). Tabela I. Czêstoœæ wystêpowania poszczególnych chorób atopowych w grupach A, B i C na podstawie wywiadu, badania podmiotowego oraz spirometrii grupa Astma PANN OANN ECZ AZS A ** 128 n=1023 (53,9%) (62,2%) (16,1%) (47,6%) (19,6%) B * * n=868 (42,2%) (75,8%) (33,6%) (17,97%) (36,7%) C n=953 (8,5%) (13,4%) (0%) (0%) (0%) PANN przewlek³y alergiczny nie yt nosa OANN okresowy alergiczny nie yt nosa ECZ wyprysk kontaktowy skóry, AZS zespó³ atopowego zapalenia skóry *p<0,001 **p<0,005 Ca³kowite stê enie IgE Wartoœci stê enia ca³kowitego IgE w surowicy krwi w poszczególnych grupach przedstawiono w tabeli II. Analiza regresji wielokrotnej dla modelu: CA KOWITE STÊ ENIE IgE = b1 WIEK + bo dla wszystkich badanych chorych z atopi¹, wykaza³a wartoœci: b1=-0,58, bo=131,21 i odchylenie standardowe równe ±41,78. Uzyskany model ma postaæ: IgE (ku/l)=-0,58 x wiek+131,21±41,78

3 48 Alergia Astma Immunologia 2007, 12(1): Tabela II. Ca³kowite stê enia IgE w poszczególnych grupach Grupa zakres stê enia IgE (ku/l) Œrednia geometryczna stê enia IgE ku/l (+2 SD) A 3,21-985,3 74,7 (153,0) * B 5, ,3 115,2 (459,9) * C 0,8-97,3 31,1 (79,2) * *p<0,001 **p<0,005 Wynika z tego, e jeœli wiek u chorego z atopi¹ wzroœnie o rok, wartoœæ IgE ma szansê spadku o -0,58 jednostki (ku/l). Jednoczeœnie w analizie wariancji wieku do ca- ³kowitego poziomu IgE uzyskano wartoœæ wspó³czynnika determinacji: R=0,7322 oraz R 2 =0,536 dla p=0,0002, co œwiadczy o dobrym powi¹zaniu analizowanych parametrów. Dodatkowo w teœcie chi-kwadrat obserwowano istotne statystycznie ró nice pomiêdzy œrednimi geometrycznymi stê eñ IgE w poszczególnych grupach dla p<0,005 (tabela II) z najwy sz¹ wartoœci¹ w grupie m³odych chorych atopowych (grupa B). W wyodrêbnionych podgrupach chorych prezentuj¹cych jednoczeœnie objawy co najmniej 2 chorób atopowych, np. alergicznego nie ytu nosa i astmy (dotyczy grup A i B), obserwowano znamiennie statystyczne wy sze stê enie ca³kowitego IgE w stosunku do pozosta³ych pacjentów (ryc. 1). Stê enie alergenowo-swoistych IgE W grupie wszystkich rodzajów analizowanych alergenów, tj. roztocza D.pteronyssinus, py³ków traw, leszczyny, brzozy, bylicy, Alternarii oraz naskórka kota wykazano istotne statystycznie ró nice miêdzy stê eniami sige w poszczególnych grupach (test U Manna-Whitneya). W grupie A obserwowano istotnie ni sze stê enia sige dla D.pteronyssinus, py³ków traw, leszczyny, bylicy oraz kota w stosunku do grupy B (p<0,005) oraz wy sze w stosunku do grupy kontrolnej C (p<0,001). Stê enie sige dla Alternaria by³o porównywalne w grupie A oraz B i by³o istotnie wy sze w stosunku do grupy kontrolnej C (p<0,0001). Œrednie wartoœci alergenowo-swoistych IgE przedstawiono w tabeli III. Tabela III. Œrednie geometryczne stê enia alergenowo-swoistych IgE w analizowanych grupach chorych Œrednie geometryczne stê enia alergenowo-swoistych IgE (ku/l) Grupy roztocze trawy Alternaria kot brzoza D.pteronyss. A 5,71 8,11 9,25 11,0 16,2 B 17,4 * 29,2 * 8,14 31,2 * 12,4 * C 0,46 ** 0,42 ** 0,51 ** 0,63 ** 0,53 ** * p<0,005 **p<0,001 Wyznaczenie zakresu prawid³owego stê enia IgE w populacji po 65. roku ycia Œrednia wartoœæ IgE w grupie zdrowych po 65. roku ycia wynios³a 41 ku/l+3 SD=94,6 ku/l. Po dokonanej selekcji i wykluczeniu stê eñ IgE nie mieszcz¹cych siê w wyznaczonym przedziale uzyskano œredni¹ IgE równ¹ 31,2 ku/l+2sd=79,2 ku/l. Uzyskan¹ ostatni¹ wartoœæ mo na uznaæ za górny referencyjny zakres normy prawid³owego stê enia IgE u zdrowych pacjentów po 65. roku ycia. DYSKUSJA Ryc. 1. Œrednie wartoœci IgE w zale noœci od iloœci chorób atopowych A_2CHOR podgrupa z rozpoznanymi co najmniej 2 chorobami atopowymi z grupy A A_1CHOR podgrupa z rozpoznan¹ 1 chorob¹ atopow¹ w grupie A B_2CHOR podgrupa z rozpoznanymi co najmniej 2 chorobami atopowymi z grupy B B_1CHOR podgrupa z rozpoznan¹ 1 chorob¹ atopow¹ w grupie B Problem rozpoznania i leczenia chorób alergicznych u pacjentów w starszym wieku jest przedmiotem pojedynczych doniesieñ [2,7,8,9]. Jednoczeœnie obserwujemy brak wiarygodnych badañ epidemiologicznych dotycz¹cych wystêpowania chorób atopowych u chorych po 65. roku ycia. Obecnoœæ astmy oskrzelowej skojarzonej z przewlek³ym nie ytem alergicznym nosa u chorych w podesz³ym wieku zosta³a wczeœniej podkreœlona miêdzy innymi w miêdzynarodowym konsensusie ARIA [10]. Nieliczne obserwacje i analizy zachorowalnoœci na alergiczne skóry o osób starszych w wieku po 40. roku ycia nie koncentruj¹ siê na najstarszej grupie wiekowej powy ej

4 Bo ek A, Filipowska B, Starczewska-Dymek L, Jarz¹b J. Ca³kowity poziom IgE i obecnoœæ swoistych IgE lat. Wyj¹tkiem s¹ pojedyncze doniesienia dotycz¹ce wyprysku alergicznego w wieku podesz³ym i s¹ one zgodne z danymi uzyskanymi przez autorów niniejszej pracy [3]. Ocena ca³kowitego poziomu IgE wykaza³a istotne ró - nice pomiêdzy wszystkimi analizowanymi grupami. W analizie regresji przedstawiono model próbuj¹cy sprecyzowaæ matematycznie wartoœci IgE w zale noœci od wieku. Przedstawione œrednie wartoœci geometryczne w grupie zdrowych i chorych osób starszych oraz u m³odych chorych atopowych istotnie ró ni¹ siê od siebie, co nie wymaga komentarza. Wartoœci obserwowane u tych ostatnich s¹ porównywalne z dostêpnymi danymi, w których œrednia geometryczna IgE waha siê w szerokich granicach pomiêdzy ,6 ku/l [11,12,13,14]. Podobne porównanie wartoœci œrednich geometrycznych u osób zdrowych i z atopi¹ po 65. roku ycia nie by³y przedmiotem szczegó³owej analizy. W piœmiennictwie spotykamy jedynie uœrednione normy ca³kowitej IgE u nieatopików w wieku powy ej 40. roku ycia, które prezentuj¹ bardzo zró nicowane wartoœci œredniej geometrycznej od 34 do 48 ku/l [14,15,16]. W dostêpnych normach referencyjnych producenta firmy HYTEC wartoœci IgE dla osób zdrowych w wieku starszym (tutaj po 40. roku ycia) wynosz¹ 34 ku/l [17] bez atopii, s¹ wiêc nieznacznie wy sze w stosunku do wyznaczonej w tej pracy wartoœci 31,2 ku/l. W tym miejscu nale y zaznaczyæ, e za górn¹ granicê normy ca³kowitego IgE w metodzie CAP (Pharmacia) u doros³ych zdrowych (bez okreœlenia wieku) przyjêto 25 ku/l [18]. Mimo powy szych ró nic w zakresie norm ca³kowitej IgE, wynikaj¹cej najpewniej z inaczej wiekowo dobranych grup referencyjnych pacjentów, porównanie metod CAP i HYTEC wskazuje wg dostêpnej literatury na ich du ¹ zgodnoœæ zarówno w zakresie oznaczeñ stê eñ alergenowo-swoistych IgE, jak i ca³kowitej IgE [19]. Jednoczeœnie nale y podkreœliæ, e na podwy - szony wynik ca³kowitego poziomu IgE we wszystkich analizowanych grupach mog³y wp³yn¹æ pozalergiczne przyczyny, takie jak: zaburzenia odpornoœci, niektóre zaka enia bakteryjne lub wirusowe, infestacje paso ytami i inne choroby. Wp³yw ten nie by³ analizowany w sposób szczegó³owy w pracy. Uzyskane wyniki oznaczenia alergenowo-swoistych IgE u chorych z atopi¹ po 65. roku ycia wskazuj¹ na mniejsz¹ w stosunku do chorych m³odych IgE zale n¹ nadwra liwoœæ na podstawowe alergeny. Mo e byæ to zwi¹zane z jednej strony z os³abieniem aktywnoœci uk³adu immunologicznego w z³o onym procesie jego starzenia, z drugiej zaœ ze zmniejszonej ekspozycji na niektóre alergeny œrodowiskowe wynikaj¹c¹ z ograniczonej aktywnoœci zawodowej, zmieniaj¹cego siê trybu ycia, diety itp. Interesuj¹cy jest brak ró nicy w zakresie œrednich stê eñ alergenowo-swoistej IgE dla grzyba pleœniowego Alternaria tenuis, a nawet nieznacznie wy sze stê enia w grupie osób starszych. Mo e to poœrednio dowodziæ wzrostu nadwra liwoœci na tego typu alergeny w wyniku d³ugoletniej ekspozycji œrodowiskowej, czego nie obserwujemy w przypadku takich alergenów, jak py³ki traw, roztocza kurzu domowego czy alergeny zwierz¹t. Wymaga to jednak dalszej obserwacji. Brak danych literaturowych dotycz¹cych oznaczeñ alergenowo-swoistych IgE u osób w podesz³ym wieku nie pozwala na krytyczn¹ ocenê uzyskanych wyników. Podobnie jak w przypadku stê enia ca³kowitej IgE, wydaje siê, e ocena odpowiednich przedzia³ów wartoœci alergenowo-swoistych IgE, a tym samym tzw. stopnia alergii zgodnie z ustaleniami producentów uznanych zestawów do oznaczenia IgE, powinny ulec odpowiedniej modyfikacji z obni eniem progów wartoœci przyjêtych jako decyduj¹ce o postawieniu rozpoznania alergii na dany alergen. Wymaga to dalszych badañ. Badanie nasze wykaza³o, e ca³kowity poziom IgE oraz stê enia alergenowo-swoistych IgE w surowicy s¹ istotnie statystycznie ni sze u pacjentów po 65. roku ycia z podejrzeniem alergii, w stosunku do chorych m³odszych. Autorzy proponuj¹ wyznaczenie górnej granicy zakresu referencyjnego stê enia ca³kowitej IgE u osób po 65. roku ycia na 79 ku/l. Ni sze stê enia alergenowo-swoistych IgE u osób starszych nie umniejszaj¹ ich roli diagnostycznej, szczególnie w przypadku czêstych w tym wieku przeciwwskazañ do wykonania testów skórnych. Piœmiennictwo 1. Kauffmann F, Oryszczyn MP, Maccario J. The protective role of country living on skin prick tests, immunoglobulin E and asthma in adults from the Epidemiological study on the Genetics and Environment of Asthma, bronchial hyper-responsiveness and atopy. Clin Exp Allergy. 2002; 32: King MJ, Lockey RF. Allergen prick-puncture skin testing in the elderly. Drugs Aging. 2003; 20: Luoma R, Koivikko A. Occurence of atopic diseases in three generations. Scand Soc Med. 1982; 10: Motegi T, Kida K. A clinical study of serum IgE concentration in elderly patients with bronchial asthma and chronic obstructive pulmonary disease. Nihon-Kokyuki-Gakkai-zassahi. 1999; 37: Parameswaran K, Hildreth AJ, Chadha D, Keaney NP, Taylor IK, Bansal SK. Asthma in the elderly: underperceived, underdiagnosed and undertreated; a community survey. Respir- Med. 1998; 92: Mitsunobu F, Ashida K, Hosaki Y, Tsugeno H. Influence of long term cigarette smoking on immunoglobulin E-mediated allergy, pulmonary function, and high-resolution computed tomography lung densitometry in the elderly patients with asthma. Clin Exp Allergy. 2004; 34: Di-Lorenzo G, Pacor ML, Esposito-Pellitteri M, Listi F, Colombo A, Mansueto P, Lo-Bianco C. A study of age-related IgE pathophysiological changes. Mech Ageing Dev. 2003; 124:

5 50 Alergia Astma Immunologia 2007, 12(1): Mitsunobu F, Mifune T, Hosaki Y, Ashida K, Tsugeno H, Okamoto M, Harada S, Tanizaki Y. IgE mediated and age-related bronchial hyperresponsiveness in patients with asthma relationship to family history of the disease. Age Ageing. 2000; 29: Ruse CE, Hill MC, Burton PR, Connolly MJ, Wardlaw AJ, Parker SG. Associations between polymorphisms of the highaffinity immunoglobulin E receptor And Late-onset airflow obstruction in older populations. J Am Geriatr Soc. 2003; 51: ARIA Raport Alergiczny nie yt nosa i jego wp³yw na astmê. Medycyna Praktyczna. 2002; 7: Ezeamuzie CI, Al-Ali SF i wsp. Reference values of total serum IgE and their significance in the diagnosis of allergy among the young adult Kuwaiti population. Clin Exp Allergy. 1999; 29: Campos A, Reyes J, Blanquer T, Linares T, Torres M. Total serum IgE: Adult reference values in Valencia ( ). Usefulness in the diagnosis of allergic asthma and rhinitis. Allergia et immonopathologia. 2005; 33: Kerkhof M, Dubois AE, Postma DS, Schouten JP, de Monchy JG. Role and interpretation of total serum IgE measurements in the diagnosisof allergic airway disease in adults. Allergy. 2003; 58: Simoni M, Biavati P, Baldacci i wsp. The PO River Delta epidemiological survey: reference values of total serum IgE levels in a normal population sample of North Italy (8-78 yrs). Eur J Epidemiol. 2001; 17: Zetterstrom O, Johansson SG. IgE concentration measured by PRIST in serum of healthy adults and in patients with respiratory allergy. A diagnostic approach. Allergy. 1981; 36: Backer V, Ulrik CS, Wendelboe D, Bach-Mortensesn N, Hansen KK, Laursen EM, Dirksen A. Distribution of serum IgE in children and adolescents aged 7 to 16 years in Copenhagen, in relation to factors of importancec. Allergy. 1992; 47: Broszura firmowa Hytec Hycor Biomedica expected values specific and total IgE ImmunoCAP In vitrosight expected values broszura firmowa Pharmacia Cap System 2002, Nolte H, DuBuske LM. Performance characteristics of a new automated enzyme immunoassay for the measurement of allergen-specific IgE. Summary of the probability outcomes comparing results of allergen skin testing to results obtained with the HYTEC system and CAP system. Ann Allergy Asthma Immunol. 1997; 79: