POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII. T o m 30 W arszaw a, 30 V I 1986 N r 3. Krystyna K ahl. [Z 1 ta b e lą w tek ście]

Transkrypt

1 FRAGMENTA POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FAUNISTICA T o m 30 W arszaw a, 30 V I 1986 N r 3 Krystyna K ahl Skąposzczety ( Oligochaeła) rzeki Lubrzanki w Górach Świętokrzyskich [Z 1 ta b e lą w tek ście] Abstract. 39 species of a q u a tic Oligochaeta w ere fo u n d in th e L u b rz a n k a R iv er in th e Św ięto k rzy sk ie M ts. O nly one species V ejdovskyella com ata (V e j d.) is new fo r th is te r rito ry. Badania nad fauną potoków i rzek Gór Świętokrzyskich prowadzone są od wielu lat. D otyczy to zwłaszcza Lubrzanki, najlepiej zbadanej pod względem faunistycznym rzeki tego obszaru. W Lubrzance w małym zakresie b a dane były także skąposzczety. Inform acje na ich tem at spotkać można w następujących pracach: K aiil i W ojtasa (1974), zawierającej dane o skąposzczetach z rodziny Branchiobdellidae znalezionych na rakach z Lubrzanki, D umnickiej (1978), gdzie autorka, przy okazji badań nad skąposzczetami Nidy, omawia skąposzczety znalezione na jednym stanowisku Lubrzanki (w Papierni), oraz B artnickiej (1980), prezentującej przestrzenne rozmieszczenie skąposzczetów w osadach dennych utworzonego na Lubrzance zbiornika zaporowego. Brak jest jednak obszerniejszego opracowania tej grupy zwierząt, odnoszącego się do całej rzeki. Niniejsza praca m a na celu wypełnienie tej luki. Teren badań L u b rz a n k a, je d n a z w iększych rzek n a obszarze G ór Ś w iętokrzyskich, w ypły w a z lirnnokrenow ych źródeł w p o b liżu m iejscow ości Z agnań sk -Jaw o rze. O dcinek źródłow y, z n a jd u ją c y się n a w ysokości 358 m n.p.m., poło żo n y je s t n a to rfo w isk u niskim i m a c h a ra k te r ro w u m elio racy jn ego o szerokości nie p rzek raczającej 0,5 m i głębokości 0,15 m. W dalszy m sw ym b ieg u od m iejscow ości Z ag n ań sk -G ru szk a L u b rz a n k a tw o rzy stru m ień łąkow y o szerokości 1 m i głębokości około 0,4 m, o dnie piaszczy sto -m u listy m, m iejscam i

2 36 K. K ahl p ia s z c z y s to -k a m ie n is ty m. W m iejsco w o ści B rz e z in k i szero k o ść k o r y ta w z ra s ta do 3 m, p r z y n ie z m ie n io n e j g łęb o k o ści rz e k i. D n o je s t t u p ia s z c z y s to -k a m ie n is te lu b p ia s z c z y s te, p rz y b rz e g a c h le k k o zam u lo n e. M iędzy P a sm e m M asło w sk im i P a sm e m Ł y so g ó rs k im, w p o b liż u m iejsco w o ści A m elió w k a, L u b rz a n k a tw o rz y p rz e ło m i sw y m c h a ra k te re m p rz y p o m in a p o to k g ó rs k i z lic z n y m i b y s trz a m i n a k a m ie n is ty m d n ie. S zero k o ść rz e k i n a ty m o d c in k u w a h a się w g ra n ic a c h 3-7 m, a g łęb o k o ść n ie p rz e k ra c z a 0,7 m. P o d o b n y c h a r a k te r m a n a n a s tę p n y m sta n o w is k u, w L e sz c z y n a c h. W p o b liż u m iejsco w o ści C e d z y n a n a L u b rz a n c e u tw o rz o n y z o s ta ł z b io rn ik r e te n c y jn y o p o w ierzc h n i 65 h a. P o n iż e j z b io r n ik a szero k o ść rz e k i w z ra s ta i w y n o si około 12 m, p rz y g łęb o k o ści około 0,5 m. D n o je s t k a m ie n is to -p ia sz c z y s te, m ie js c a m i p o ro ś n ię te r d e s tn ic ą i w y w łó czn ik ie m. W d a ls z y m p rz e b ie g u rz e k a z w a ln ia b ieg i p rz e c h o d z i w ty p o w ą rz e k ę n iz in n ą o d n ie p ia s z c z y s to -m u lis ty m, d o ść o b ficie p o ro ś n ię ty m ro ś lin n o ś c ią w o d n ą. W m iejsco w o ści M arzy sz, n a w y so k o śc i 236 m n. p. m., L u b r z a n k a łą c z y się z B e ln ia n k ą, d a ją c p o c z ą te k C zarn ej N id zie. S zero k o ść L u b rz a n k i w o d c in k u u jś c io w y m d o c h o d z i do 16 m, a g łęb o k o ść do około 1 m. D n o p ia s z c z y ste, p rz y b rz e g a c h z a m u lo n e. C a łk o w ita d łu g o ść rz e k i w y n o si 32,3 k m, a p o w ie rz c h n ia zle w n i o b e j m u je 252,6 k m 2. S zczegółow y opis L u b rz a n k i, z d o k ła d n y m o m ó w ien iem s ta n o w isk i c h a r a k te r y s ty k ą h y d ro c h e m ic z n ą, z n a jd u je się w p ra c y B u r c h a r d a, J a n o w s k ie j i N i e s io ł o w s k ie g o (1983). Z w y m ie n io n y c h ta m sta n o w isk, w la ta c h z e b ra ła m 104 p ró b y, z a w ie ra ją c e 6935 o k a z ó w sk ą p o s z c z e tó w (T ab. I). N ie p o b ie ra ła m p ró b n a sta n o w is k u V I I w S u k o w ie ( P a p ie rn i). S k ą p o sz c z e ty n a ty m s ta n o w isk u z o sta ły o p ra c o w a n e p rz e z D u m n ic k ą (1978). P rzegląd g a tu n k ó w P róby z Lubrzanki pobierane były z dna piaszczystego, kamienistego z obrostam i glonów i mchów, piaszczysto-mulistego, mulistego oraz wśród m akrofitów zanurzonych. Inform acje o zasiedlaniu przez poszczególne gatunki wymienionych siedlisk zawarte są w zamieszczonym przeglądzie system atycz nym. Aeolosom atidae A eolosom a hem prichi E h r e n. Stwierdzony został w obrostach glonów na kam ieniach. N aididae W ystępował wśród roślin wodnych oraz na dnie piaszczysto-mulistym środkowego i dolnego biegu Lubrzanki. Chaetogaster diaphanus ( G r u i t h. ). Spotykany był w obrostach glonów na kam ieniach oraz na dnie piaszczysto-mulistym. Chaetogaster lim naei B aer. Stwierdzone osobniki występowały na ciele dwóch gatunków ślimaków L ym n aea stagnalis (L.) i L. au ricularia (L.). P r is tin a fo reli (PiG.). Znaleziony został na dnie piaszczystym, w obros tach glonów na kamieniach oraz w zamulonym zastoisku rzecznym. P r is tin a m enoni (A iy e r ). Skąposzczet ten występował na dnie m ulistym ujściowego odcinka Lubrzanki. Chaetogaster diastrophus ( G r u i t h. ).

3 Skąposzczety L ubrzanki 37 Stylaria lacustris (L.). Występował wśród roślinności wodnej. Osobniki dojrzałe płciowo tego gatunku pojawiały się w październiku. Dero obtusa d Udek. Znaleziony został w Cedzynie w małej zamulonej zatoce rzecznej. Slavina appendiculata (d Ud ek.). Znajdowany był na dnie piaszczysto- -mulistym oraz m ulistym w miejscach o słabym prądzie. Vejdovskyella comata (Ve jd.). Skąposzczet ten znaleziony został w zam u lonej zatoce rzecznej w Marzyszu. G atunek nowy dla Gór Świętokrzyskich. N a is barbata Mull. W ystępował w obrostach glonów na kamieniach. N a is elinguis Mull. Stwierdzony został na dnie kamienistym oraz piaszczysto-mulistym. Osobniki dojrzałe płciowo obserwowane były w czerwcu. N a is bretscheri Mich. Znaleziony został w Ameliowce w szybkim prądzie na dnie kam ienistym oraz w Marzyszu na dnie piaszczystym. N a is pseudobtusa P ig. W ystępował wśród roślinności wodnej. N a is sim plex P ig. Znaleziony został w Amelio wce na kam ieniach porośniętych glonami. N a is p a rd a lis P ig. W ystępował w obrostach mchu na kamieniach. N ais communis P ig. Odławiany był na dnie piaszczystym i piaszczysto- -mulistym. N a is variabilis P ig. Znaleziony został w obrostach glonów na kamieniach. Specaria josinae (Ve jd.). Ten rzadki w Polsce gatunek stwierdzony został w Ameliówce i Marzyszu na dnie piaszczysto-mulistym. U ncinais uncinata (Oerst.). Znaleziony został w Ameliówce na dnie piaszczysto-m ulistym. Ophidonais serpentina (Mull.). Stwierdzony został w Leszczynach na moczarce kanadyjskiej porastającej strefę przybrzeżną rzeki oraz w wypłyconej zatoce rzecznej o dnie m ulistym. W sierpniu u tego gatunku obserwowane były osobniki dojrzałe płciowo. T ubificidae P hyacodrilus coccineus (Ve jd.). Pojedyncze osobniki tego gatunku znajdowane były na dnie piaszczysto-kam ienistym, piaszczysto-m ulistym i m u listym. Potam othrix hammoniensis (Mich.). Występował przede wszystkim w silnie zamulonej bezprądowej zatoce rzecznej w Marzyszu. Pojedyncze osobniki łowione były jeszcze na dnie piaszczysto-mulistym w innych stanowiskach. llyo d rilu s tem pletoni (South.). Ten dość rzadko notowany gatunek znaleziony został na dnie piaszczysto-mulistym w Ameliówce.

4 38 K. K ah l P sam m oryctides albicola (Mich.). W ystępował na dnie piaszczysto-mulistym w miejscach o umiarkowanej szybkości prądu. T u bifex tubifex (Mull.). Gatunek pospolity w Lubrzance. Najliczniej stwierdzony w odcinkach lenitycznych rzeki na dnie zam ulonym z detrytusem. T u bifex ignotus (S tolc). Stwierdzany był na całej długości rzeki z wy jątkiem odcinka źródłowego. Najliczniej występował w odcinku ujściowym rzeki w zam ulonej, bezprądowej zatoce. L im n o d rilu s lioffmeisteri Clap. Wszędzie liczny, oprócz odcinka źródło wego. Spotykany zarówno na dnie mulistym, piaszczysto-mulistym, jak i piaszczysto-kamienistym, w odcinkach lenitycznych i lotycznych rzeki. L im n o d rilu s udekem ianus Clap. W ystępował przede wszystkim na dnie m ulistym i piaszczysto-m ulistym. L im n o d rilu s claparedeanus B at. Nieliczne osobniki tego gatunku znaj dowane były na dnie piaszczysto-m ulistym i m ulistym. A u lo d rilu s plu riseta (P ig.). Zasiedlał dno piaszczysto-muliste oraz muliste. Najliczniej odławiany był w bezprądowej zamulonej zatoce ujściowego od cinka rzeki. Osobniki dojrzałe płciowo tego gatunku stwierdzane były w lipcu. Lum briculidae S tylo d rilu s heringianus Clap. Obecny wzdłuż całego biegu rzeki. Nie stwierdzony jedynie przez D u m n i c k ą (1978) w Papierni. Wszędzie notow any nielicznie z w yjątkiem odcinka źródłowego, gdzie wraz z Lum briculus variegatus należał do najliczniej poławianych skąposzczetów. L um briculus variegatus (Mu ll.). Najliczniej spotykany był w odcinku źródłowym rzeki, na dnie silnie zamulonym z dużą ilością gnijącego /Sphag num sp., przy ph 3,2-4,8. W m aju obecne były u tego gatunku osobniki doj rzałe płciowo. E nchytraeidae P ro p a p p u s volki Mich. Zasiedlał piaszczysto-kamieniste dno w Cedzynie oraz piaszczyste dno odcinka lotycznego rzeki w Marzyszu. H enlea ventriculosa (d U d e k.). W ystępował wśród gnijących liści strefy przybrzeżnej rzeki. E nchytraeus albidus H e n l e. Znaleziony został n a dnie m ulistym w Zagnańsku-Gruszce. M es enchytraeus arm atus L e v. Odnotowany został na dnie piaszczysto-kam ienistym. M a rio n in a rip a ria B r e t. Pojedyncze osobniki stwierdzone były na dnie piaszczysto-mulistym rzeki.

5 Skąposzczety L u b rzan k i 39 Lum bricidae E iseniella tetraedr a (Sav.). Spotykany był na dnie piaszczysto-m ulistym i m ulistym rzeki. O m ó w ienie w y n ik ó w W Lubrzance stwierdziłam występowanie 39 gatunków skąposzczetów. Z tej liczby tylko jeden gatunek V ejdovsjcyella comata (V e j d.) okazał się nowy dla Gór Świętokrzyskich. Listę gatunków znalezionych w Lubrzance należy jeszcze uzupełnić o gatunki wykazane przez D umnicką (1978) oraz B artnicką (1980), a nie stwierdzone podczas moich badań. Są to : A m p h ichaeta leyd ig ii T a uber, VejdovsTcyella interm edia (B ret.), R ip istes p a ra sita (S chm.), P r is tin a rosea (P ig.), P sam m oryctides barbatus (Gr u b e ), L im n odrilu s profundicola (V errill ), Cernosvitoviella atrata (B ret.) i H enlea n asuta (E is e n ). Łącznie zatem z Lubrzanki znanych jest obecnie 47 gatunków skąposzczetów. Porównując faunę skąposzczetów Lubrzanki z fauną innych rzek na ob szarze Gór Świętokrzyskich należy stwierdzić, że jest ona wyraźnie bogatsza. W Czarnej Nidzie znalezione zostały 42 gatunki, w Belniance 37, Bobrzy 25, Nidziance 21 i w Pokrzywiance 20 (D umnicka 1978, K ahl 1983). W y nika to prawdopodobnie z większego urozmaicenia siedliskowego tej rzeki. Z badanych rzek obszarów górskich i podgórskich, o nieco zbliżonym do Lubrzanki charakterze, warto zwrócić uwagę na faunę skąposzczetów p o toku Prądnik-Białucha, płynącego na terenie W yżyny Krakowsko-Często chowskiej oraz rzeki Baby. Z potoku Prądnik-Białucha wykazano 32 gatunki (K asprzak 1976), z których 25 okazało się wspólnych z L ubrzanką. Zatem skład gatunkow y skąposzczetów Lubrzanki jest bardziej zróżnicowany. N a tom iast znacznie większa od Lubrzanki R aba odbiega wyraźnie pod względem urozmaicenia gatunkowego. Stwierdzono w niej występowanie aż 58 gatunków (K asprzak i S zczęsny 1976), z których 32 są wspólne z badaną przeze mnie rzeką. W arto zwrócić uwagę na fak t, że w Lubrzance, w przeciwieństwie do R aby, bardzo słabo pod względem gatunkowym reprezentow ana jest rodzina E nchytraeidae. S tąd też wynika różnica w liczbie stwierdzonych w obu rzekach gatunków. Podobnie jak K asprzak (1976) w potoku Prądnik-B iałucha oraz K a s przak i S zczęsny (1976) w Rabie, nie zauważyłam wyraźnej strefowości w w ys tępowaniu gatunków wzdłuż biegu rzeki. Część gatunków stwierdzonych zostało wzdłuż całego lub prawie całego biegu rzeki, większość natom iast charakte ryzowało rozproszone lub wyspowe występowanie, co wiąże się z obecnością odpowiednich dla danego gatunku siedlisk (tab. I). N ajbardziej ubogi w g a tunki okazał się odcinek źródłowy Lubrzanki. Stwierdziłam tu tylko 7 g atu n ków, z których zaledwie dwa Lum brieulus variegatus (M ull.) i Stylodrilus

6 40 K. K ahl T ab ela I. R ozm ieszczenie skąposzczetów n a stan o w isk ach w rzece L u b rz a n c e S tanow isko G atu n ek Z ag n ańsk -Jaw o rze Z ag n ań sk -G ru szk a B rzezinki A m eliów ka L eszczyny C edzyna Papiernia (Suków ) Dumnicka (1978) M arzysz I II I I I IV V V I V II V III Aeolosom a hem prichi 15 A m phichaeta leydigii + Chaełogaster diastrophus Chaetogaster diaphanus Chaetogaster lim naei P ristin a fo reli P ristin a m enoni + 1 P ristin a rosea + S tyla ria lacustris R ip istes p a ra sita + Dero obtusa 2 + S lavina appendiculata V ejdovskyella com ata 1 V ejdovskyella interm edia + N a is barbata 22 + N a is elinguis N a is bretscberi N a is pseudobtusa N a is sim plex 3 + N a is p a rd a lis N a is com m unis N a is variabilis 1 3 Specaria jo sinae i U ncinais uncin a ta 1 + O pm donais serpentina R hyacodrilus coccineus P otam othrix ham m oniensis Ilyo d rilu s tem pletoni 1 + P sam m ory elides albicola 34 1 T u b ifex tubifex T u b ifex ignotus L im n o d rilu s hoffm eisteri ! L im n o d rilu s udekem ianus j L im n o d rilu s claparedeanus L im n o d rilu s profundicola + A u lo d rilu s p lu riseta Stylodrilus heringianus i

7 Skąposzczety L ubrzanki 41 cd. tabeli I. S tanow isko G a tu n e k Z a g n ań sk -Jaw o rze Z a g n ańsk -G ru szk a B rzezin k i A ineliów ka L eszczy n y C edzyna Papiernia (Suków ) Dumnicka (1978) SI a? t>> N c8 rź I II I I I IV V VI V II V III L um briculus variegatus P ropappus volki C ernosvitoviella atrata + H enlea ventriculosa H enlea nasuta + E nchytraeus albidus 1 M eseneliytraeus arm atus 1 I M a rio n in a rip a ria E iseniella tetraedru 2 I 1 1 l heringianus C la p. występowały liczniej. N a ten stan wpływa między in nymi znaczne zakwaszenie środowiska (ph 3,2-4,8). Bardziej urozmaicone warunki siedliskowe na dalszych stanowiskach sprzyjają występowaniu większej liczby gatunków. Na stanowisku w Zagnańsku-Gruszce stwierdziłam ich 10, w Brzezinkach 18, Ameliówce 30, Leszczynach 16, Cedzynie 18 i w Marzyszu 21. Najwięcej gatunków, bo aż 33, wykazała D umnicka (1978) ze stanowiska w Papierni. Lubrzanka, szczególnie w środkowym biegu, przypom ina swym charakterem ciek górski. Mimo to, składem gatunkowym oraz dominacją gatunków zbliżona jest raczej do rzek nizinnych. Nie odnotowano w Lubrzance typowo górskiego gatunku Nais alpina S p e r b. Zresztą nie został on również do tej pory znaleziony w innych ciekach na obszarze Gór Świętokrzyskich. Wśród stwierdzonych skąposzczetów przeważającą większość stanowią natom iast gatunki szeroko rozprzestrzenione na terenie Polski. Z rzadkich gatunków Lubrzankę zamieszkują: Pristina rosea ( P i g.), Ripistes parasita (S c h m.), Dero obtusa d U d e k., Specaria josinae ( V e j d. ), Uncinais uncinata ( O e r s t. ) i Ilyodrilus templetoni ( S o u t h. ). Obecnie lista skąposzczetów Gór Świętokrzyskich, po włączeniu gatunków znalezionych w Lubrzance, obejmuje 63 gatunki.

8 42 K. Kalii PIŚMIENNICTWO B a r t n ic k a H P rz e s trz e n n e rozm ieszczenie skąp o szczetó w (Oligochaeta) z ro d z a ju L im n o d rilu s i T u b ifex w o sad ach den n y ch zb io rn ik a zaporow ego w C edzynie koło K ielc. S tu d ia kiel., K ielce, 27: B u r c h a r d J., J a n o w sk a E., N ie sio ł o w s k i S O pis rzek i L u b rz a n k i ja k o te re n u b a d a ń h y d ro b iologicznych. A c ta U niv. lodz., F o lia lim n o l., Ł ó d ź, 1: 3-17, 2 ff., 5 tt., 9 fo t. D u m n ic k a E U g ru p o w an ia skąposzczetów (Oligochaeta) rzeki N id y i jej dopływ ów. A c ta h y d ro b io l., K rak ó w, 2 0 : , 5 ff., 7 t t. K a h l K M ateriały do fa u n y skąposzczetów (Oligochaeta) G-ór Ś w ięto k rzy sk ich i N iecki N id ziań sk iej. F ra g m. fau n., W arszaw a, 2 8 : K a h l K., W o j t a s F P rzeg ląd k rajo w y ch g a tu n k ó w z ro d z a ju B ranchiobdella. Z esz. n a u k. U niw. łódz., ser. 2. m a t.-p rz y r., Ł ódź, 56: 3-1 2, 6 ff., 1 t. K a s p r z a k K M ateriały do fa u n y skąposzczetów (Oligochaeta) O jcow skiego P a rk u N arodow ego i okolicy p o to k P rąd n ik -B ia łu c h a. A c ta h y d ro b io l., K rak ó w, 1 8 : , 1 f., 6 tt. K a sp r z a k K., S z c z ę sn y B S kąposzczety (Oligochaeta) rzek i K ab y. A c ta h y d ro b io l., K raków, 18: 75-87, 5 ff., 4 tt. Z a k ła d Zoologii O gólnej I n s ty tu t B iologii Środow iskow ej U n iw e rsy te tu Ł ódzkiego Ł ódź, B a n a c h a 12/16 PE3KDME [3aniaBHe: MajiomeTHHKOBbie KOjibHeitbi (Oligochaeta) peqkh JIioOacaHKH b Cbchtokihhckhx ropax] B paóote npeflctabjieh bhaoboh cociab h pa3memehne otaejibhbix buaob Oligochaeta BCTpenaiomHXca b penice JIioOacaHKe npotexaiomeh nepe3 TeppHTopmo Cbchto- KimiCKHX rop. B MaTepnajiax KOTopbie 6hjih co6pahbi b r.r. h HacanTbiBaiOT 6935 o coóeił, KOHCTampOBaHo 39 bhaob Oligochaeta, iiphhaajiexcamhx k 6 cemeiłctbam. TaKHM o6pa30m, nphhhmas bo BHHMaHHe bhabi, nphbe,n;ehhbie /(ymmmicoh (1978) h Eapthhiikoh (1980) b HacToamee BpeMB H3BecTHO H3 JIioSxcaHKM 47 bhaob. EojibimiH- CTBO H3 HHX 3TO BHAbI o6bihhbie Ha TeppHTOpHH BCeił CTpaHbl. H3 BHAOB pe*e BCTpenaioiUHXCB cjie^yet otmethtb: Pristina rosea (P ig.), Ripistes parasita (Schm.), Dero obtusa d Udek., Specaria josinae{vejd.), Uncinaisuncinata (Oerst.) h Ilyodrilus templetoni (South).

9 Skąposzczcty L ubrzanki 43 S U M M A R Y [Title: The Oligochaeta of the Lubrzanka River in the Świętokrzyskie Mts (Central Poland)] The paper presents the Oligochaeta fauna found in the Lubrzanka River; the distribution of particular species is detailly discussed. From among 6935 specimens collected in the years , 39 species representing 6 families were determined. Together with the species found D u m n i c k a (1978) and B a r t n i c k a (1980) the list of oligochaetes occurring in the Lubrzanka River amounts 47 species. The most p art of species is very common and wide distributed in Poland. The rarest and most interesting are: Pristina rosea ( P i g. ), Ripistes parasita ( S c h m.), Dero obtusa d U d e k., Specaria josinae ( V e j d. ), Uncinais uncinata ( O e r s t. ) and Ilyodrilus templetoni ( S o u t h. ). P ra c a w y k o n a n a w ra m a c h p ro b lem u M R II-3. R e d a k to r p ra c y d r W. M ikołajczyk