Priorytety rozwoju systemów wybierania z³ó w polskim górnictwie wêgla kamiennego

Transkrypt

1 GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Tom Zeszyt 1/2 ZBIGNIEW BURTAN*, ZBIGNIEW RAK*, JERZY STASICA* Priorytety rozwoju systemów wybierania z³ó w polskim górnictwie wêgla kamiennego Wprowadzenie Jednym z podstawowych celów prac realizowanych w ramach projektu Scenariusze rozwoju technologicznego przemys³u wydobywczego wêgla kamiennego by³a ocena innowacyjnoœci technologii stosowanych w górnictwie wêglowym. Przeprowadzona w ramach oceny technologii górniczych wielokryterialna analiza poziomu innowacyjnoœci systemów eksploatacyjnych pozwoli³a na wy³onienie tych sposobów wybierania, które w najbli szych kilkunastu latach bêd¹ wykorzystywane w polskim górnictwie wêgla kamiennego. Dla wytypowanych systemów omówiono istotne warunki ich stosowania oraz decyduj¹ce o ich rozwoju elementy i parametry technologiczne. Uwzglêdniono zatem miêdzy innymi poprawê bezpieczeñstwa, sposób prowadzenia robót, mechanizacjê i automatyzacje procesów technologicznych, wystêpowanie zagro eñ naturalnych, minimalizacjê wp³ywów na œrodowisko naturalne oraz poprawê efektów ekonomicznych. Przedstawione uwarunkowania i priorytety rozwoju systemów eksploatacji pozwol¹ na usystematyzowanie g³ównych kierunków prac badawczo-rozwojowych, które sprzyjaæ bêd¹ zrównowa onemu rozwojowi bran y w odniesieniu do istniej¹cej bazy zasobowej oraz polityki surowcowo-paliwowej kraju. 1. Ocena innowacyjnoœci systemów eksploatacji Pojmuj¹c innowacyjnoœæ jako wprowadzenie czegoœ nowszego czy lepszego, w stosowanych w górnictwie wêgla kamiennego technologiach eksploatacyjnych bêdzie ona * Dr, Wydzia³ Górnictwa i Geoin ynierii AGH, Kraków; burtan@agh.edu.pl

2 186 dotyczyæ unowoczeœniania i ulepszania ju istniej¹cych systemów wybierania b¹dÿ wprowadzania ca³kiem nowatorskich rozwi¹zañ. Przegl¹d i analiza technologii eksploatacyjnych stosowanych dotychczas w polskim górnictwie wêgla kamiennego [3, 4] pozwoli³a wyró niæ spoœród nich systemy d³ugofrontowe (œcianowe), systemy krótkofrontowe (ubierkowe oraz zabierkowe, w tym miêdzy innymi chodnikowe i komorowo-filarowe) oraz systemy specjalne (podbierkowe, podziemne zgazowanie wêgla i inne). Dla dokonania oceny innowacyjnoœci tych systemów przyjêto ogólne kryteria [4]: bezpieczeñstwa eksploatacji w aspekcie warunków geologiczno-górniczych i zagro- eñ naturalnych, mechanizacji i automatyzacji systemu, koncentracji wydobycia, minimalizacji wp³ywu na œrodowisko górotworu i powierzchniê, zapewnienia ci¹g³oœci wydobycia, kosztów robót przygotowawczych. Analiza systemów eksploatacji pod wzglêdem tych kryteriów pozwoli³a wy³oniæ spoœród nich technologie zanikowe, rozpowszechnione i rozwojowe. Do technologii zanikowych, które ograniczaj¹ wprowadzenie uniwersalnej mechanizacji, czy powoduj¹ wzrost wielkoœci wystêpuj¹cych zagro eñ naturalnych zaliczono miêdzy innymi wczeœniejsze rozwi¹zania systemów zabierkowych (krótkich i d³ugich zabierek), systemów komorowych z pozostawianiem filarów w zrobach czy specjalnych sytemów ubierkowo-zabierkowych (system jankowicki i miechowicki ). Do technologii rozpowszechnionych zaliczono systemy œcianowe, poœród których najwy szym stopniem rozpowszechnienia charakteryzuje siê system œcianowy pod³u ny z zawa³em ska³ stropowych. Za mniej rozpowszechnione uznano system poprzeczny z zawa³em stropu oraz mniej stosowane z uwagi na koszty systemy poprzeczne z podsadzk¹ hydrauliczn¹. Trzeba jednak zaznaczyæ, e systemy œcianowe, choæby z uwagi na mo liwoœæ kompleksowej mechanizacji procesu technologicznego czy koniecznoœæ podnoszenia poziomu bezpieczeñstwa, bêd¹ nadal systemami rozwojowymi. Z uwagi na znaczenie, jakie przy wybieraniu resztkowych czêœci z³o a mog¹ mieæ systemy krótkofrontowe, za rozwojowe uznano systemy ubierkowe i chodnikowe. Ze wzglêdu na relatywnie ma³e koszty robót przygotowawczych, ograniczone zastosowanie przy wybieraniu pok³adów grubych mog¹ równie znaleÿæ systemy podbierkowe. Tak e mniejsze znaczenie nale y przypisaæ rozwojowym w polskim górnictwie rud systemom komorowo- -filarowym. Niew¹tpliwie za rozwojow¹ technologiê eksploatacji, jednak e mo liw¹ do zastosowania w dalszej przysz³oœci, nale y uznaæ podziemne zgazowanie wêgla. Przysz³oœciowe (rozpowszechnione i rozwojowe) technologie eksploatacji wêgla kamiennego wraz z ocen¹ ich innowacyjnoœci zestawiono w tabeli 1.

3 187 TABELA 1 Zestawienie przysz³oœciowych technologii eksploatacji z³ó w polskim górnictwie wêgla kamiennego TABLE 1 The list of future mining technologies in polish coal mine industry Nazwa technologii Ocena innowacyjnoœci Systemy d³ugich ubierek œcianowe œcianowy pod³u ny z zawa³em stropu œcianowy pod³u ny z podsadzk¹ hydrauliczn¹ œcianowy poprzeczny z zawa³em stropu œcianowy poprzeczny z podsadzk¹ hydrauliczn¹ rozpowszechniony / rozwojowy rozpowszechniony / rozwojowy rozpowszechniony / rozwojowy rozpowszechniony / rozwojowy Systemy krótkich ubierek ubierkowe ubierkowy z zawa³em stropu ubierkowy z podsadzk¹ hydrauliczn¹ rozwojowy rozwojowy Systemy zabierkowe chodnikowy komorowo-filarowy rozwojowy rozwojowy Systemy specjalne podbierkowy œcianowy ubierkowo-podbierkowy chodnikowy podbierkowy podziemne zgazowanie wêgla rozwojowy rozwojowy rozwojowy rozwojowy 2. Scenariusze rozwoju technologii eksploatacyjnych Dla wy³onionych w wyniku oceny innowacyjnoœci przysz³oœciowych systemów eksploatacji w górnictwie wêgla kamiennego przeprowadzono analizê mo liwoœci ich stosowania i dalszego rozwoju [5] Systemy d³ugich ubierek systemy œcianowe System œcianowy pod³u ny z zawa³em stropu System œcianowy pod³u ny z zawa³em ska³ stropowych jest aktualnie najbardziej rozpowszechnionym w polskich kopalniach wêgla kamiennego. Jego najwa niejsze zalety to stosunkowo ³atwe prowadzenie wyrobisk eksploatacyjnych, niskie koszty eksploatacji i ma³oskomplikowany system robót przygotowawczych. W œcianach pod³u nych panuj¹ korzystne warunki do kontroli zawa³u ska³ za obudow¹ zmechanizowan¹. Urabianie kom-

4 188 bajnem, za³adunek i odstawa urobku w œcianie pod³u nej jest ³atwiejsza ni w œcianach poprzecznych. Przesyp urobku na przenoœnik podœcianowy oraz przek³adka przenoœnika œcianowego tak e nie stwarzaj¹ wiêkszych problemów. Przewietrzanie przestrzeni roboczej nachylonego wyrobiska œcianowego po wzniosie jest bardziej efektywne ni wyrobiska poziomego, a statecznoœæ czo³a œciany pod³u nej jest lepsza ni prowadzonych po wzniosie œcian poprzecznych. System œcianowy pod³u ny z zawa³em ska³ stropowych bêdzie w najbli szej przysz³oœci podstawowym sposobem eksploatacji wêgla kamiennego tak e z tego powodu, e dopracowano siê bezpiecznej i skutecznej mechanizacji procesów technologicznych w przodku. Dalszy rozwój systemu polega³ bêdzie g³ównie na doskonaleniu mechanizacji oraz wprowadzeniu jeszcze wiêkszej automatyzacji i zdalnego sterowania urz¹dzeniami. Modernizacji mo e ulegaæ urabianie calizny, wykorzystywane bêd¹ technologie bardziej energooszczêdne, poprawiaj¹ce wychód grubych sortymentów, wykorzystuj¹ce w wiêkszym stopniu ciœnienia panuj¹ce w pok³adzie przed frontem œciany. Bardzo bliskie jest rozwi¹zanie bezobs³ugowych kombajnów i sterowania przestawianiem obudowy bezpoœrednio za kombajnem. Uzasadniona koniecznoœæ eksploatacji zaniechanych ze wzglêdów ekonomiczno-technologicznych pok³adów cienkich spowoduje równie powrót do stosowanych w tych pok³adach strugowych technologii urabiania. Dalszym modyfikacjom ulegaæ bêdzie obudowa zmechanizowana, a wprowadzenie tak zwanych inteligentnych systemów sterowania podpornoœci¹ zmniejszy ryzyko obwa³ów ska³ w œcianach. Jedn¹ z najtrudniejszych czynnoœci w procesie eksploatacji systemem œcianowym stale jest jeszcze obs³uga skrzy owania œciany z chodnikami przyœcianowymi, szczególnie chodnikiem podœcianowym. Stosowane aktualnie rozwi¹zania obudowy podporowej chodników wymagaj¹ ingerencji cz³owieka przy demonta u ³uków ociosowych dla dokonania przek³adki przenoœnika œcianowego. Czynnoœci te niezwykle trudno zmechanizowaæ, st¹d te obs³uga skrzy owañ jest zazwyczaj liczebniejsza ni w samym wyrobisku eksploatacyjnym. Rejon tego skrzy owania nale y do najbardziej niebezpiecznych miejsc w podziemnych zak³adach górniczych. Z tego powodu nale y spodziewaæ siê rozwoju technologii sposobu obudowy chodników przyœcianowych oraz urz¹dzeñ zabezpieczaj¹cych skrzy owanie, które bêd¹ zintegrowane ze zmechanizowanym kompleksem œcianowym. W przypadku utrzymywania chodnika podœcianowego za frontem eksploatacji œcianowej, zakres niezbêdnych robót zwiêksza siê o budowê podpór wspornika stropowego, dla zabezpieczenia wyrobiska pozostaj¹cego w jednostronnym otoczeniu zrobów. S¹ to zazwyczaj pasy podsadzkowe ze spoiw szybkowi¹ ¹cych, s³upy betonowe lub stosy drewniane. Wykonanie tych podpór jest pracoch³onne, kosztowne i nie zawsze skuteczne, st¹d koniecznym jest podejmowanie dzia³añ badawczych w kierunku poprawy ich efektywnoœci. Prace te powinny byæ realizowane równolegle z poszukiwaniem nowych, doskonalszych systemów obudowy chodników przyœcianowych. W wielu przypadkach, szczególnie w trudnych warunkach górniczo-geologicznych, powtórne wykorzystanie chodnika nie ma uzasadnienia ekonomicznego i technicznego. Zagro enia wentylacyjne i klimatyczne bêd¹ przyczynia³y siê do coraz czêstszego stosowania dwunitkowych wyrobisk przyœcianowych.

5 189 Zwiêkszenie nak³adów na dr¹ enie tych wyrobisk wymusi poszukiwania nowych efektywniejszych systemów zabezpieczeñ w oparciu o obudowy kombinowane, równie ze zwiêkszonym udzia³em wysokonoœnych obudów kotwiowych. System œcianowy pod³u ny z podsadzk¹ hydrauliczn¹ System œcianowy pod³u ny z podsadzk¹ hydrauliczn¹ nie jest aktualnie stosowany, ale by³ ju wykorzystywany w polskich kopalniach. Zaadaptowano go w g³ównie do wybierania pok³adów o niewielkim nachyleniu dla zmniejszenia zera posadzkowego i poprawy szczelnoœci podsadzania. System ten jednak sprawia³ pewne k³opoty, zwi¹zane g³ównie z zalewaniem przestrzeni roboczej wyrobiska œcianowego i zanieczyszczaniem urobku piaskiem podsadzkowym. W kopalniach wêgla kamiennego wci¹ istniej¹ warunki do stosowania systemów œcianowych pod³u nych z podsadzk¹ hydrauliczn¹, lecz niestety w szeregu z nich, gdzie prowadzono eksploatacjê podsadzkow¹, zlikwidowana zosta³a ca³a infrastruktura konieczna do jej stosowania. Odbudowa tej infrastruktury dla wybierania pojedynczych pól pok³adów wydaje siê zbyt kosztowna. Postêp œcian podsadzkowych uzale niony jest od zastosowanej mechanizacji, jej efektywnego wykorzystania, ale równie w du ym stopniu od technologii wykonywania podsadzki, a dok³adniej wygradzania przestrzeni podsadzanej. St¹d te powinny byæ kontynuowane prace nad samoprzesuwn¹ tam¹ czo³ow¹ oraz sposobami minimalizowania obwa³ów ska³ stropowych w przestrzeni podsadzanej po wyeliminowaniu dodatkowej obudowy drewnianej. Dla œcian podsadzkowych koniecznym jest równie opracowanie skutecznego sposobu zabezpieczenia skrzy owania przodka z chodnikami przyœcianowymi. Zastosowanie specjalnej sekcji chodnikowej dla zabezpieczenia tego skrzy owania mo e byæ w tym przypadku k³opotliwe, bowiem prowadzenie takiej sekcji w chodniku intensywnie zanieczyszczanym materia³em ilastym pochodz¹cycm z podsadzki jest bardzo uci¹ liwe. Jednym z rozwi¹zañ tego problemu mo e byæ, tam gdzie jest to mo liwe, zastosowanie obudowy kotwiowej lub podporowo-kotwiowej w chodnikach przyœcianowych. Pomimo pewnych wad, system ten jest warty przypomnienia w zwi¹zku z mo liwoœci¹ eksploatacji pok³adów o niewielkim nachyleniu w obszarach wymagaj¹cych ochrony powierzchni. System œcianowy poprzeczny z zawa³em stropu System œcianowy poprzeczny po wzniosie z zawa³em ska³ stropowych jest stosowany rzadziej, g³ównie do wybierania œcian zamykaj¹cych w pok³adach zagro onych t¹paniami. Prowadzenie eksploatacji poprzecznej z zawa³em ska³ stropowych nie jest korzystne z uwagi na przemieszczenia warstw stropu bezpoœredniego znad obudowy w kierunku zawa³u, co wywo³uje naprê enia rozci¹gaj¹ce w stropie nad œcie k¹ kombajnow¹. Szczególnie w sytuacji niekorzystnie ustawionych p³aszczyzn kliwa u prowadzi to niejednokrotnie do obwa³ów przy froncie œciany w pasie œcie ki, a w koñcu tak e do problemów z w³aœciwym

6 190 rozparciem obudowy zmechanizowanej. W œcianach prowadzonych poprzecznie po wzniosie problemem jest te zagro enie ze strony opadaj¹cych z czo³a œciany bloków wêglowych. Trudniejsze jest w takiej sytuacji dr¹ enie wyrobisk przygotowawczych pochylni przyœcianowych. Mechanizacja tak prowadzonych œcian nie ró ni siê zasadniczo od stosowanej w œcianach pod³u nych. Stosowanie systemu œcianowego poprzecznego po wzniosie z zawa³em stropu czêsto jest wynikiem koniecznoœci eksploatacji, pozosta³ego po wybraniu œcianami pod³u nymi, pasa pok³adu granicz¹cego z uskokiem, b¹dÿ starymi zrobami. Prognozuje siê zatem, e w dalszym ci¹gu system ten stosowany bêdzie g³ównie przy wybierania œcian zamykaj¹cych. Poniewa system poprzeczny z zawa³em umo liwia najlepsz¹ sztuczn¹ rekonsolidacjê zrobów, st¹d mo e mieæ korzystne zastosowanie przy przemulaniu zrobów zawa³owych mieszaninami wodno-popio³owymi stosowanymi zarówno do rekonsolidacji, jak i ograniczenia zagro enia po arami endogenicznymi w zrobach zawa³owych. System œcianowy poprzeczny z podsadzk¹ hydrauliczn¹ System œcianowy poprzeczny po wzniosie z podsadzk¹ hydrauliczn¹ jest stosowany aktualnie w kilku kopalniach, przewa nie do wybierania pok³adów dzielonych na warstwy, ale równie do wybierania pok³adów na ca³¹ gruboœæ w obszarach wymagaj¹cych ochrony powierzchni. Pomimo wielokrotnych prób i d³ugiego okresu stosowania technologii nie dopracowano siê rozwi¹zania skutecznej samoprzesuwnej tamy podsadzkowej. Tak e w chwili obecnej przestrzeñ podsadzana wygradzana jest p³ótnem podsadzkowym rêcznie. Za osnowê do tamy czo³owej s³u y obudowa drewniana wykonywana bezpoœrednio za sekcjami obudowy œcianowej. Obudowa drewniana przestrzeni podsadzanej ma równie zadanie nie dopuœciæ do obwa³ów stropu w jeszcze nie podsadzonej przestrzeni. Jednorazowe przerwanie ci¹g³oœci warstw stropowych skutkuje w takich przypadkach systematycznymi zawa³ami, niszczeniem wygrodzenia i rozlewaniem siê podsadzki tak e do przestrzeni roboczej œciany. Omawiany system eksploatacji mo e byæ stosowany w coraz wiêkszym stopniu z uwagi na kurcz¹ce siê zasoby wêgla pod obszarami nie wymagaj¹cymi ochrony. Mo na prognozowaæ, e jego ewolucja polega³a bêdzie w pierwszym rzêdzie na opracowaniu konstrukcji tamy samoprzesuwnej. W sytuacji stropów sk³onnych do obwa³ów i korzystaniu z tamy samoprzesuwnej konieczne bêdzie stosowanie obudowy (np. kotwiowej) w przestrzeni podsadzanej. Wa nym dla zmniejszenia œciœliwoœci podsadzki bêdzie wygradzanie w przestrzeni podsadzanej kana³ów odp³ywowych wody pe³ni¹cych równoczeœnie funkcjê osadników. Powinna zostaæ zmodernizowana gospodarka wodna, budowa ujêæ wody podsadzkowej dla wyeliminowania zanieczyszczania wyrobisk pe³ni¹cych funkcjê odstawczych i transportowych. Mo na prognozowaæ równie du e zmiany w sk³adzie mieszaniny piasku, odpadów kopalnianych i dodatków pozwalaj¹cych zatrzymaæ czêœæ wody w podsadzce bez spadku œciœliwoœci, a nawet z jej wzrostem. Koszty wybierania systemem podsadzkowym zawsze bêd¹ wiêksze w stosunku do systemów zawa³owych, jednak e wykorzystanie jako materia³ów podsadzkowych odpadów

7 191 górniczych czy energetycznych mo e przyczyniæ siê do obni enia kosztów eksploatacji z podsadzk¹ oraz korzystnie wp³ynie na ochronê œrodowiska naturalnego Systemy krótkich ubierek ubierkowe System ubierkowy z zawa³em stropu System filarowo-ubierkowy (potocznie zwany ubierkowym) pod³u ny z zawa³em ska³ stropowych jest stosowany w kopalniach polskich jedynie sporadycznie. Jego stosowanie wymuszone jest koniecznoœci¹ czystego wybierania pok³adów bez pozostawiania resztek i filarów. Koszty stosowania systemu ubierkowego s¹ znacznie wiêksze ni systemów œcianowych. Wi¹ e siê to z iloœci¹ wyrobisk przygotowawczych, które nale y wykonaæ przygotowuj¹c pola do eksploatacji tym systemem przy mniejszych rozmiarach parcel eksploatacyjnych. Zalet¹ tego systemu jest mo liwoœæ wykorzystania mechanizacji œcianowej. Jednak zaznaczyæ nale y, e typowe kombajny œcianowe nie s¹ w ubierkach wykorzystane efektywnie. Dotyczy to tak e typowych przenoœników œcianowych, które s¹ dla ubierek zbyt wydajne i ciê kie. Zarówno dla œciany jak i ubierki wystêpuje problem utrzymania skrzy owania frontu z otaczaj¹cymi chodnikami. Pracoch³onnoœæ obs³ugi skrzy- owañ w ubierce i œcianie jest identyczna, jednak ze wzglêdu na mniejszy front ubierki czêstoœæ wykonywania przek³adek i robót demonta owo-monta owych na skrzy owaniu jest tu wiêksza. Z przytoczonych powodów systemy ubierkowe mog¹ znaleÿæ zastosowanie jedynie w sytuacji gdy nie jest mo liwa eksploatacja œcianowa. Bêd¹ to wspomniane resztki pok³adów lub pola podzielone systemami uskoków. Mo na prognozowaæ, e w przysz³oœci ma³e prywatne kopalnie bêd¹ poszukiwaæ rozwi¹zañ systemów eksploatacji wymagaj¹cych mniejszych nak³adów inwestycyjnych ni eksploatacja œcianowa, co mo e spowodowaæ wzrost zainteresowania ubierkami i wymusiæ nowe rozwi¹zania mechanizacyjne i organizacyjne. Modernizacji w pierwszym rzêdzie powinna ulec technika urabiania calizny. Bêd¹ tu poszukiwane jednostki o mniejszych gabarytach, bardziej energooszczêdne i zwiêkszaj¹ce wychód grubych sortymentów. Dla krótkich przodków m konieczne mo e siê okazaæ opracowanie jednoorganowego kombajnu elektrycznego o wiêkszych prêdkoœciach posuwu ni uzyskiwane w dotychczas stosowanych jednostkach tego typu (np. KGU i ESA). Trzeba zaznaczyæ, e takie rozwi¹zania znalaz³y ju miejsce w ZG Siltech i kopalni Borynia, gdzie systemy ubierkowe s¹ ju stosowane [2, 3]. Opracowywane dla œcian eksploatacyjnych sterowanie i automatyzacja mo e byæ w pe³ni wykorzystana równie w ubierkach. Wprowadzenie obudowy kotwowej w chodnikach przygotowawczych mo e obni yæ koszty robót przygotowawczych, a tym samym poprawiæ op³acalnoœæ systemów ubierkowych. Znane na œwiecie jest równie prowadzenie krótkich przodków ubierkowych wzd³u pojedynczego chodnika transportowego ( œlepy przodek ). Opracowanie odpowiednich rozwi¹zañ w zakresie wentylacji i automatyzacji takich przodków, pozwoli na znaczne zredukowanie nak³adów inwestycyjnych na przygotowanie parcel eksploatacyjnych. Wobec powy szego, omawiany system w chwili obecnej wydaje siê byæ rozwojowy, a g³ówne kierunki badawcze powinny zostaæ ukierunkowane na dopracowanie

8 192 odpowiedniej mechanizacji urabiania, automatyzacji produkcji, a tak e zwiêkszenie poziomu bezpieczeñstwo pracy w tzw. œlepym przodku. System ubierkowy z podsadzk¹ hydrauliczn¹ System ubierkowy z podsadzk¹ hydrauliczn¹ jest obecnie wykorzystywany jedynie sporadycznie do wybierania resztek warstw pozostawionych po wybieraniu pól systemami œcianowymi z podsadzk¹. Jego zastosowanie ma miejsce w ZG Siltech w otoczonym zrobami obszarze resztkowym [2]. Systemy ubierkowe z podsadzk¹ mog¹ zatem byæ wykorzystane do wybierania resztek pok³adów zalegaj¹cych w warunkach wymagaj¹cych ochrony powierzchni i czystego wybierania pól. Z uwagi na dodatkowe koszty stosowania podsadzki i k³opoty w gospodarowaniu wod¹ podsadzkow¹ nie przewiduje siê wiêkszego zainteresowania systemem do wybierania regularnych pól pok³adów. Nie nast¹pi tak e raczej rozwój specjalnej mechanizacji dostosowanej do ubierek podsadzkowych. Adaptowane bêd¹ tu g³ównie rozwi¹zania wykorzystywane w systemie œcianowym z podsadzk¹ hydrauliczn¹ Systemy zabierkowe System chodnikowy Eksploatacja prowadzona systemem chodników jest stosowana wy³¹cznie do wybierania resztek pok³adów w likwidowanych czêœciach kopalñ. Resztki te s¹ przewa nie okonturowane wyrobiskami przygotowawczymi i mo na bez wiêkszych przygotowañ przystêpowaæ do wybierania. Mechanizacja tego sposobu wybierania jest typow¹ dla dr¹ enia wyrobisk korytarzowych. Obudowê kotwow¹ stosuje siê tylko w czêœci wyrobisk eksploatacyjnych, wcinki wykonywane z chodników nie wymagaj¹ obudowy. Z tych wzglêdów koszty oddzia³owe wydobycia s¹ oko³o 50% mniejsze od kosztów œcianowych. Zarówno chodniki eksploatacyjne, jak i wykonane z nich wcinki po otamowaniu mog¹ byæ wykorzystywane do sk³adowania odpadów kopalnianych i py³ów dymnicowych. Popyt na wêgiel, szczególnie grubych sortymentów bêdzie przemawia³ za wykorzystaniem tego systemu. Modernizacja systemu bêdzie ukierunkowana na konstrukcje kombajnu dostosowanego do dr¹ enia wyrobisk o przekroju prostok¹tnym wyposa onego w kotwiarki. Automatyzacja wykonywania obudowy kotwowej równolegle z prowadzeniem urabiania w przodku jest bowiem warunkiem zarówno osi¹gniêcia zadawalaj¹cych rezultatów ekonomicznych, jak i uzyskania odpowiednich poziomów wydajnoœci. W niektórych przypadkach celowe jest równie w tym systemie wprowadzenie samojezdnego wozu odstawczego i rezygnacja z odstawy przenoœnikami zgrzeb³owymi. Rozwojowi systemu chodnikowego sprzyjaæ bêdzie potrzeba wybierania obszarów resztkowych. Trzeba zaznaczyæ e system ten z powodzeniem jest stosowany w resztkowych partiach kopalni Staszic i ZG Siltech [2]. System komorowo-filarowy Eksploatacja systemami komorowo filarowym jest jednym z bardzo wa nych sposobów wybierania stosowanych w kopalniach amerykañskich i australijskich. System ten stoso-

9 193 wany jest równolegle z systemami œcianowymi do wybierania mniejszych nieforemnych pól pok³adów, nie nadaj¹cych siê do wybierania systemami œcianowymi. W niektórych kopalniach system ten stosowany jest tak e dla pe³nego wykorzystania czasu pracy zestawów maszyn, którymi wykonuje siê wyrobiska przygotowawcze. Technologia prowadzenia robót eksploatacyjnych jest analogiczna jak w przypadku dr¹ enia wyrobisk korytarzowych. Warunkiem stosowania systemu jest mo liwoœæ wykorzystania kotwienia jako obudowy ostatecznej wyrobisk. Ze wzglêdu na warunki górniczo-geologiczne i wynikaj¹ce z nich zagro enia zawa³ami i obwa³ami, t¹paniami oraz po arowe, system ten ma bardzo nik³e perspektywy stosowania w polskim górnictwie wêgla kamiennego Systemy specjalne System podbierkowy œcianowy Eksploatacja podbierkowa jest prowadzona z zawa³em stropu i zaprojektowana zosta³a do pok³adów grubych, które dla wybierania systemami œcianowymi wymagaj¹ podzia³u na warstwy. Polega ona na prowadzeniu œciany eksploatacyjnej tylko w dolnej warstwie pok³adu po sp¹gu, gruboœæ której przewa nie nie przekracza 3,5 m. Pozostaj¹ca w stropie pó³ka wêgla o mi¹ szoœci 4 10 m przechodzi w stan zawa³u. Dziêki specjalnej konstrukcji stropnicy obudowy zmechanizowanej czy te jej os³ony odzawa³owej, wiêkszoœæ wêgla ze strefy zawa³u wysypuje siê na œcianowy przenoœnik zgrzeb³owy. Istniej¹ równie rozwi¹zania z nieco inn¹ konstrukcj¹ sekcji obudowy i dwoma przenoœnikami, z których jeden to typowy przenoœnik œcianowy, a drugi umieszczony za podporami obudowy zmechanizowanej s³u y do odbioru urobku z wypuszczanej pó³ki wêglowej. W razie koniecznoœci, kiedy nie zachodzi samoczynne rozluzowanie warstwy wêgla w stropie, konieczne jest prowadzenie robót strza³owych dla uzyskania zawa³u umo liwiaj¹cego wypuszczanie urobku. Rozwi¹zanie eksploatacji podbierkowej daje du e oszczêdnoœci z uwagi na wykonywanie robót przygotowawczych tylko w warstwie przysp¹gowej. W polskim górnictwie technologia ta nie znajduje obecnie zastosowania, zw³aszcza z powodów wybierania pok³adów grubych pod obszarami wymagaj¹cymi ochrony powierzchni oraz wystêpowania zagro enia po arowego. W przypadku grubych pok³adów siod³owych (g³ównie 501 i 510) w warunkach eksploatacji pod terenami niezurbanizowanymi system ten mo e stanowiæ interesuj¹c¹ alternatywê dla wybierania œcianami na warstwy. Nale y jednak pamiêtaæ, e pozostawianie czêœci wêgla w postaci strat eksploatacyjnych w strefie zawa³u mo e powodowaæ wzrost zagro enia po arami endogenicznymi. Stosowanie przedmiotowego systemu w pok³adach grubych, zalegaj¹cych w warunkach niewymagaj¹cych ochrony powierzchni jest uzasadnienie g³ównie z powodów ekonomicznych. System ubierkowo-podbierkowy System ubierkowo-podbierkowy podobnie jak podbierkowy œcianowy nie jest stosowany w naszych kopalniach. Obecnie spotyka siê go g³ównie w kopalniach s³owackich i hisz-

10 194 pañskich. Wykorzystuje siê go do wybierania resztkowych pól pozosta³ych po eksploatacji œcianowej podbierkowej. Kopalnie dysponuj¹ce odpowiedni¹ mechanizacj¹ dostosowan¹ do œcianowych systemów podbierkowych wykorzystuj¹ j¹ równie do wybierania niewielkich pól, których pozostawienie mog³oby stwarzaæ zagro enie t¹paniami w pok³adach ni ej le ¹cych. W sytuacji podjêcia prób zastosowania systemu œcianowego podbierkowego, istnieje pewne uzasadnienie tak e do stosowania systemu ubierkowo-podbierkowego w eksploatacji resztkowych pól grubych pok³adów. Prognozuje siê, e system ten stosowany bêdzie jedynie sporadycznie do wybierania wspomnianych resztek oraz pól zamykaj¹cych w rejonach eksploatacji œcianowej podbierkowej. System chodnikowy-podbierkowy System mo e byæ stosowany do wybierania pok³adów o nachyleniu powy ej 40 i mi¹ szoœci nie mniejszej ni 1,5 m. System wymaga niewielkiego zakresu robót przygotowawczych oraz stosunkowo prostego i taniego wyposa enia, co skutkuje wyj¹tkowo niskimi nak³adami inwestycyjnymi. W warunkach polskich kopalñ nale y tak e do systemów o najni szych kosztach produkcji. System ten aktualnie stosowany jest w nachylonym pod k¹tem oko³o 45 pok³adzie 510 kopalni Kazimierz-Juliusz wzbudzaj¹c coraz szersze zainteresowanie [2]. Jego upowszechnienie w najbli szej przysz³oœci jest jednak ma³o prawdopodobne z uwagi na brak udostêpnienia silnie i stromo nachylonych pok³adów w innych kopalniach. Trudno przewidywaæ w jakim kierunku system bêdzie siê rozwija³ w najbli szej przysz³oœci. Jego proste wyposa enie, tj. dwie sekcje obudowy zmechanizowanej i przenoœnik zgrzeb³owy odstawy przodkowej, nie wymagaj¹ specjalnych modyfikacji. Roboty strza³owe wykonywane d³ugimi otworami w pok³adzie mo na usprawniæ stosuj¹c nowe rodzaje MW dostosowane do zmechanizowanego za³adunku. Celowe by³oby dla tego systemu opracowanie metod kontroli zasiêgu strefy zawa³u. Podziemne zgazowanie Technologia podziemnego zgazowania pomyœlana zosta³a dla z³ó nie nadaj¹cych siê do eksploatacji metodami górniczymi, g³ównie pok³adów o niskiej jakoœci wêgla z du ¹ iloœci¹ zanieczyszczeñ. Jak wykazuj¹ doœwiadczenia zebrane w skali przemys³owej, mo e to prowadziæ do zniszczenia œrodowiska naturalnego na powierzchni. St¹d te tak¹ ewentualnoœæ powinna uwzglêdniaæ lokalizacja kopalni podziemnego zgazowania. Z³o e przeznaczone do podziemnego zgazowania powinno byæ pozbawione uskoków i œcienieñ. Nie powinno mieæ równie po³¹czeñ z warstwami wodonoœnymi. Konieczne jest zbudowanie w obszarze kopalni zak³adu przeróbczego wydobywanego gazu, a tak e tlenowni i ciep³owni. Wykonanie udostêpnienia z³o a i przygotowania do podziemnego zgazowania metodami wiertniczymi wymaga nowoczesnej techniki wiertniczej i du ego doœwiadczenia. W Polsce podjêto w latach siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku próbê wdro enia technologii w kopalni Janina, zakupuj¹c nawet bez dok³adnego rozeznania z³o a instalacjê po-

11 195 wierzchniow¹. Po dok³adniejszym rozpoznaniu warunków zalegania z³o a w partii p³ytkiej zrezygnowano z budowy instalacji podziemnego zgazowania. W polskim górnictwie wêglowym nie dysponuje siê dok³adnymi analizami okreœlaj¹cymi potencja³ zasobowy wêgla mo liwego do podziemnego zgazowania, stad te w najbli szym okresie czasu nie przewiduje siê zastosowania tej technologii. Jednak e okreœlenie uwarunkowañ stosowania podziemnego zgazowania wêgla kamiennego oraz opracowanie i wdro enie w³aœciwej dla nich technologii powinny byæ przedmiotem prac badawczo- -rozwojowych. Podsumowanie Technologia eksploatacji z³ó to nie tylko optymalny sposób rozciêcia z³o a oraz mechanizacja i automatyzacja procesów produkcyjnych, czy szereg powi¹zañ z warunkami geologiczno-górniczymi, œrodowiskowymi i ekonomicznymi ale przede wszystkim bezpiecznych warunków pracy. Podstawowe wymagania stawiane wspó³czesnemu górnictwu wêglowemu g³ównie w zakresie jego efektywnoœci wymuszaj¹ stosowanie wysokowydajnych systemów eksploatacji o du ej koncentracji wydobycia. Wydaje siê, e zarówno obecnie, jak i w najbli szej przysz³oœci te wymagania mo e spe³niæ jedynie system œcianowy. Nale y jednak mieæ œwiadomoœæ ograniczeñ jakie wynikaj¹ ze stosowania tych tzw. systemów d³ugofrontowych. Straty z³o owe czêsto wynikaj¹ce z braku mo liwoœci zaadaptowania systemów œcianowych dla wybierania nieregularnych, silnie nachylonych czy zaburzonych geologicznie partii z³ó s¹ coraz wiêksze. St¹d te ró nego rodzaju obszary resztkowe mog¹ byæ przedmiotem ekonomicznie uzasadnionej eksploatacji tzw. systemami krótkofrontowymi [1, 5]. Przeprowadzone w ramach realizacji projektu foresight wêglowy analizy dotycz¹ce kierunków zmian w technologiach górniczych pozwalaj¹ na sformu³owanie pewnych wniosków w zakresie priorytetów rozwoju systemów podziemnej eksploatacji wêgla kamiennego w Polsce. Generalnie mo na siê spodziewaæ, e modyfikacji dalej powszechnie stosowanych systemów œcianowych, bêdzie towarzyszyæ stopniowy wzrost wydobycia z systemów o krótszych przodkach, w tym systemów ubierkowych i chodnikowych. Jest prawdopodobnym, e w najbli szej przysz³oœci, pozosta³e systemy eksploatacji bêd¹ w polskich kopalniach wêgla kamiennego wykorzystywane znacznie rzadziej, b¹dÿ w ogóle nie znajd¹ zastosowania. Dla usystematyzowania przeprowadzonej oceny perspektyw rozwoju technologii eksploatacji z³ó wêgla kamiennego mo na sformu³owaæ nastêpuj¹ce wnioski. Podstawowym systemem wybierania z³ó wêgla kamiennego w Polsce pozostan¹ systemy œcianowe w ró nych odmianach, z wyraÿn¹ przewag¹ systemu pod³u nego lub diagonalnego z zawa³em stropu. Systemy te charakteryzuj¹ siê wieloma zaletami, wœród których najwa niejsze to [2, 5]: du y poziom bezpieczeñstwa robót nawet w trudnych warunkach górniczo- -geologicznych,

12 196 mo liwoœæ ograniczania i kontroli zagro eñ naturalnych, wysoka wydajnoœæ oraz stosunkowo du y stopieñ koncentracji wydobycia, a co za tym idzie relatywnie niskie koszty produkcji, wysoki wspó³czynnik wykorzystania z³o a i stosunkowo niskie straty jakoœciowe i iloœciowe, niewielki zakres niezbêdnych robót przygotowawczych, mo liwoœæ mechanizowania i automatyzacji wszystkich etapów produkcji. G³ówne kierunki rozwoju systemów œcianowych bêd¹ zmierza³y do poprawy ich efektywnoœci i poziomu bezpieczeñstwa poprzez: poprawê niezawodnoœci poszczególnych elementów wyposa enia, opracowanie skutecznej konstrukcji tamy samoprzesuwnej w systemach z podsadzk¹ hydrauliczn¹, rozwój techniki strugowej dla potrzeb wybierania pok³adów o mi¹ szoœci poni ej 1,5 m, modyfikacjê wykonywania i poprawy warunków utrzymania wyrobisk przyœcianowych w tym skrzy owañ ze œcian¹, poprawê wychodu grubych sortymentów, lepsze dostosowanie do warunków zagro eñ naturalnych, zw³aszcza zagro enia t¹paniami, po arowego i metanowego, stosowanie zdalnych systemów sterowania i automatyki. Z³o a resztkowe, zlokalizowane w obrêbie filarów oraz parcel o nieregularnych kszta³tach bêd¹ stopniowo wymusza³y stosowanie systemów krótkofrontowych, zw³aszcza systemów ubierkowych (filarowo-ubierkowych) i chodnikowych, których g³ównymi atutami s¹: mo liwoœæ stosowania znanej i powszechnie stosowanej mechanizacji robót wybierkowych, znaczna elastycznoœæ w aspekcie adaptacji do zmiennych warunków górniczo- -geologicznych pok³adów wêgla, mo liwoœæ wybierania parcel eksploatacyjnych o skomplikowanych kszta³tach, mo liwoœæ lokowania odpadów górniczych i energetycznych w pustkach poeksploatacyjnych, znacznie ograniczone wp³ywy eksploatacji na powierzchniê (system chodnikowy). Podstawowe kierunki rozwoju krótkofrontowych systemów ubierkowych w du ej mierze bêd¹ pokrywa³y siê z kierunkami za³o onymi dla systemów œcianowych, pojawi¹ siê jednak dodatkowe pola dzia³añ, takie jak: opracowanie systemu urabiania jednoorganowymi kombajnami o zwiêkszonej wydajnoœci, okreœlenie mo liwoœci, uwarunkowañ i technologii prowadzenia robót krótkim (20 30 m) œlepym przodkiem.

13 197 W najbli szym czasie pewnej ewolucji, choæ w ograniczonym stopniu, bêd¹ podlega³y tak e systemy chodnikowe. W tym wypadku najwa niejsze z problemów do rozwi¹zania to: modernizacja techniki urabiania w kierunku kombajnu dostosowanego do dr¹ enia wyrobisk o przekroju prostok¹tnym, posiadaj¹cego na wyposa eniu kotwiarki, wprowadzenie samojezdnego wozu odstawczego i rezygnacja z tradycyjnego systemu odstawy przenoœnikami zgrzeb³owymi i taœmowymi w chodnikach eksploatacyjnych. Z³o a grubych pok³adów grupy siod³owej (g³ównie 501 i 510) w rejonach niewymagaj¹cych ochrony powierzchni powinny staæ siê w najbli szej przysz³oœci terenem dla prób ruchowych systemów podbierkowego œcianowego oraz ewentualnie ubierkowo-podbierkowego. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, e systemy te by³y i s¹ z powodzeniem stosowane do wybierania pok³adów wêgla w górnictwie europejskim czy chiñskim, czêsto tak e w trudnych warunkach górniczo-geologicznych. Do istotnych zalet tego systemu nale ¹: mo liwoœæ wybierania pok³adów grubych na jedn¹ warstwê, a tym samym radykalne obni enie nak³adów na roboty przygotowawcze w stosunku do systemów œcianowych wielowarstwowych, du e podobieñstwo mechanizacji przodka w stosunku do typowych systemów œcianowych, mo liwoœæ znacznego zwiêkszenia wychodu grubych sortymentów, istotne obni enie do³owych kosztów produkcji. Bazuj¹c na doœwiadczeniach europejskich istnieje mo liwoœæ rozpoczêcia w polskim górnictwie prób ruchowych systemów podbierkowego œcianowego oraz ubierkowo- -podbierkowego. Szczególnej analizy wymagaæ bêdzie kilka elementów tej technologii, g³ównie zwi¹zanych z bezpieczeñstwem pracy i zanieczyszczeniem urobku. Nale ¹ do nich miêdzy innymi: ocena wp³ywu systemu na wzrost zagro enia po arowego i t¹paniami oraz niezbêdny zakres profilaktyki tych zagro eñ, modyfikacja konstrukcji obudowy zmechanizowanej (podbierkowej) do warunków geologiczno-górniczych wystêpuj¹cych w polskim górnictwie wêgla kamiennego, opracowanie efektywnego systemu odstawy urobku ze œciany z jednym lub dwoma przenoœnikami zgrzeb³owymi w oparciu o analizê wskaÿnika wykorzystania z³o a oraz stopieñ zanieczyszczenia urobku. Pomimo zalet zwi¹zanych z niskimi nak³adami inwestycyjnymi oraz kosztami eksploatacji system chodnikowy-podbierkowy w najbli szych latach nie znajdzie w warunkach polskiego górnictwa wêglowego szerszego zastosowania. Przyczyna le y nie tyle w ograniczeniach technologicznych, co w stosunkowo niewielkiej iloœci udostêpnionych zasobów w obrêbie pok³adów silnie i stromo nachylonych. W miarê

14 198 up³ywu czasu nale y siê jednak spodziewaæ wdro enia tego systemu jeszcze w kilku kopalniach górnoœl¹skich. G³ównie za spraw¹ stosunkowo trudnych warunków geologiczno-górniczych mo na przyj¹æ, e adaptacja systemu komorowo-filarowego do wybierania pok³adów wêgla w polskich kopalniach nie bêdzie mo liwa. Podziemne zgazowanie pok³adów wêgla niew¹tpliwie jest technologi¹ rozwojow¹. Aktualny stan zasobów oraz wzglêdy technologiczne wskazuj¹ jednak, e w najbli szej przysz³oœci nie nale y siê spodziewaæ wdro enia tego systemu na skalê przemys³ow¹. Jednak e okreœlenie uwarunkowañ stosowania podziemnego zgazowania wêgla kamiennego w Polsce oraz opracowanie w³aœciwej dla nich technologii winno byæ przedmiotem prac badawczo-rozwojowych. Zaprezentowane tendencje w kierunkach rozwoju systemów eksploatacji wydaj¹ siê ju dziœ odnajdywaæ potwierdzenie w polskim górnictwie wêglowym. Nieregularne resztki o du ych zasobach, trudne warunki z³o owe czy wreszcie koñcz¹ce siê zasoby stanowi³y asumpt do wdro enia systemów ubierkowych, chodnikowych i chodnikowych podbierkowych w kopalniach: Borynia, Staszic, Marcel czy Kazimierz-Juliusz i ZG Siltech [2, 3, 6]. Wskazanie priorytetów rozwoju systemów eksploatacji w polskim górnictwie wêglowym winno skutkowaæ dalsz¹ intensyfikacj¹ prac badawczo-rozwojowych, realizowanych przez ³¹czone zespo³y jednostek naukowych, zak³adów górniczych, czy organów nadzoru górniczego. Publikacja zosta³a opracowana w ramach projektu nr WKP_1/1.4.5/2/2006/9/12/590/2006/U pt.: Scenariusze rozwoju technologicznego przemys³u wydobywczego wêgla kamiennego, wspó³finansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. LITERATURA [1] B a r a ñ s k i A., 2007 Analiza dokumentacji zadañ nr 1 i 2 opracowanych w ramach projektu foresight wêglowy pt. Scenariusze rozwoju technologicznego przemys³u wydobywczego wêgla kamiennego oraz opracowanie za³o eñ do scenariuszy rozwoju technologicznego. Katowice (niepublikowane). [2] K r z y o w s k i A., 2007 Opracowanie perspektywicznej oceny mo liwoœci wybierania obszarów resztkowych (filarów ochronnych, filarów oporowych, resztek eksploatacyjnych) w górnictwie wêgla kamiennego. Praca zrealizowana w ramach projektu foresight wêglowy pt. Scenariusze rozwoju technologicznego przemys³u wydobywczego wêgla kamiennego. Katowice (niepublikowane). [3] Sprawozdanie z realizacji Zadania Przegl¹d technologii wydobycia i przeróbki wêgla kamiennego wykonanego w ramach projektu foresight wêglowy pt. Scenariusze rozwoju technologicznego przemys³u wydobywczego wêgla kamiennego Katowice (niepublikowane). [4] Sprawozdanie z realizacji Zadania Ocena innowacyjnoœci stosowanych technologii eksploatacji wêgla kamiennego wykonanego w ramach projektu foresight wêglowy pt. Scenariusze rozwoju technologicznego przemys³u wydobywczego wêgla kamiennego Kraków (niepublikowane). [5] Sprawozdanie z realizacji Zadania 4.1 Scenariusze rozwoju technologii podziemnej eksploatacji z³ó wêgla kamiennego wykonanego w ramach projektu foresight wêglowy pt. Scenariusze rozwoju technologicznego przemys³u wydobywczego wêgla kamiennego Kraków (niepublikowane).

15 199 [6] T o r A., 2007 Opracowanie innowacyjnoœci stosowanych technologii eksploatacji wêgla kamiennego w Jastrzêbskiej Spó³ce Wêglowej. Praca zrealizowana w ramach projektu foresight wêglowy pt. Scenariusze rozwoju technologicznego przemys³u wydobywczego wêgla kamiennego. Katowice (niepublikowane). PRIORYTETY ROZWOJU SYSTEMÓW WYBIERANIA Z Ó W POLSKIM GÓRNICTWIE WÊGLA KAMIENNEGO S³owa kluczowe Górnictwo wêgla kamiennego, technologia podziemnej eksploatacji z³ó, systemy eksploatacji, perspektywy rozwoju eksploatacji Streszczenie W referacie przeprowadzono ocenê mo liwoœci rozwoju systemów eksploatacji pok³adów wêgla kamiennego w Polsce. Analiza innowacyjnoœci stosowanych technologii eksploatacyjnych pozwoli³a wyró niæ spoœród systemów wybierania te technologie, które w przeci¹gu najbli szych lat bêd¹ podstawowymi technologiami wybierkowymi w górnictwie wêglowym. Dla wy³onionych systemów eksploatacji przedstawiono perspektywy ich rozwoju w zakresie poprawy bezpieczeñstwa, mechanizacji i automatyzacji procesów technologicznych, minimalizacji wp³ywów na œrodowisko naturalne czy poprawy efektów ekonomicznych procesu produkcyjnego. Sformu³owane priorytety rozwoju pozwol¹ na usystematyzowanie g³ównych kierunków prac badawczo-rozwojowych, które sprzyjaæ bêd¹ zrównowa onemu rozwojowi bran y w odniesieniu do istniej¹cej bazy zasobowej oraz polityki surowcowo-paliwowej kraju. PRIORITIES IN THE DEVELOPMENT OF MINING SYSTEMS IN THE MINING SECTOR IN POLAND Key words Coal mining, underground exploitation technology, exploitation systems, perspectives of mining development Abstract The paper explores the potentials for development of mining in Poland. The assessment of innovative mining technologies helps us identify those that might become the standard methods in the next few years. Thus identified mining methods are analyzed in terms of their safety features, possibilities of mechanization and automatic control, environmental impacts, cost-effectiveness. Generally, the priorities might be summarized as follows: Longwall mining systems are here to stay as the basic mining method in Polish collieries, with the prevalence of caving-in strategy. Modifications of these systems will be aimed to ensure improved efficiency and safety features by: improving the reliability of particular system components, development of the plough technology to mine seams less than 1.5 m thick, improving the maintenance conditions of excavations and crossing zones, better control natural hazards, particularly the methane hazard, spontaneous fire and rock bursts, application of automatic control and remote control systems. Residual deposits localized in pillars and parcels of irregular geometry will be mined by short wall systems, particularly open-end and roadway systems. Thick seams located in areas that do not require surface protection should become the training fields to test the open end and roadway systems. Despite obvious benefits (low investments and low operating costs), cut and fill systems will not be widely applied in Polish mines.

16 200 It appears that due to difficult mining and geological conditions, adaptation of the room and pillar method shall not be possible in Polish colliers. Though coal gasification is a technology with a future, the current reserve levels and technological factors suggest that such systems will not be implemented on an industrial scale in the nearest future. Nevertheless, it research work is fully merited to define the conditions for coal gasification underground and to develop the new and adequate technology. Thus formulated priorities in the development of mining should help to systematize the major research areas, to prompt the sustainable development of the fuel policy and resource management in Poland.