TEKSTY DO TABLIC PIONOWYCH

Transkrypt

1 TEKSTY DO TABLIC PIONOWYCH Zamość, nazywany Perłą Renesansu i Padwą Północy, to idealne miasto twierdza, założone w 1580 roku przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. Była to jedna z największych twierdz I Rzeczypospolitej, następnie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Budowę fortyfikacji bastionowych rozpoczęto wg projektu Bernardo Morando w 1586 r., a zakończono w 1618 r. Umocnienia były wielokrotnie modernizowane przy udziale wybitnych inżynierów wojskowych, m.in.: w latach przez Andrea dell Aqua, przez Jana Michała Linka, w latach i przez płk Jean-Baptiste'a Malleta (później w służbie Królestwa Kongresowego jako gen. Jana Mallet-Malletskiego). Twierdza Zamość stanowi dziedzictwo wojskowej myli inżynierskiej polskiej, włoskiej, francuskiej, rosyjskiej; w mniejszym stopniu austriackiej. Prace modernizacyjne trwały do ok r. W latach , rozkazem cara Aleksandra II, twierdza została zlikwidowana; fortyfikacje w znacznej części zniszczono. Ratowanie jej reliktów zaczęło się już w latach trzydziestych XX w. i trwa do dziś. Największe prace przywracające wygląd dawnych fortyfikacji trwały pod koniec lat 70. XX wieku oraz w latach oparciu o środki Europejskiego Mechanizmu Finansowego EOG a następnie Unii Europejskiej, w ramach projektu o nazwie: Zamość Miasto UNESCO, Pomnik Historii RP produktem turystycznym polskiej gospodarki. Jest on elementem Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, w ramach działania 6.4 Inwestycje w projekty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym Na widoku z lotu ptaka przedstawiono dzisiejszy stan pierścienia fortyfikacji Zamościa, odtworzonego jako wielki park o charakterze dawnego krajobrazu warownego. Odkryj sam tajemnice przywróconej do życia, przyjaznej, Zielonej Twierdzy Zamość podążając jej szlakami! LEGENDA: I. Bastion I, który powstał w pierwszej fazie rozwoju twierdzy; wielokrotnie przebudowywany; w większości zniszczony w 1866 r., ponadto w roku 1916 przecięty linią kolejową. Częściowo odtworzony jako efektowny punkt widokowy, zwany dziś Zamojskim Belwederem. Jedna z odrestaurowanych kazamat jest dostępna do zwiedzania. II. Bastion II pochodzi z pierwszej fazy rozwoju twierdzy. Charakteryzuje się spłaszczonym narysem ( Piatta forma ). Modernizowany; zniszczony w 1866 r., odbudowany do formy z połowy XIX w., w jego wnętrzu znajduje się podziemna trasa turystyczna. III. Bastion III był wielokrotnie przebudowywany na skutek uszkodzeń spowodowanych podmokłym gruntem. Udoskonalony w wieku XVII przez Jana Michała Linka, miał dwa poziomy obrony. Gruntownie przebudowany przez Rosjan; zniszczony niemal bez śladu w roku Odbudowany w roku 2013 w postaci z I połowy XIX w., kiedy zachował jeszcze unikatowy, XVII-wieczny charakter. Wewnątrz ekspozycja reliktów archeologicznych, zaś w odrestaurowanej XIX-wiecznej prochowni ekspozycja obronności Zamościa. IV. Bastion IV zaprojektowany przez Bernardo Morando, wielokrotnie przebudowywany, ostatni raz gruntownie, wg projektu Jana Mallet-Malletskiego w latach 20 XIX wieku. Także po ostatniej przebudowie obiekt uszkadzany na skutek podmokłego podłoża. Zniszczony planowo w 1866 r. Jego zarys odtworzony został w formie ziemnej, jako

2 element wspaniałego parku, wg projektu inż. Waleriana Kronenberga w latach Nad bastionem góruje olbrzymi, ziemny nadszaniec, ukończony w okresie Powstania Listopadowego ( ). Dziś jest to jedno z najbardziej urokliwych, parkowych miejsc w Zamościu. V. Bastion V to największy i jednocześnie najmniej czytelny bastion zamojski. Być może w pierwotnym projekcie Bernardo Morando, przewidziano tu dwa mniejsze bastiony, po połączone później w jeden, wielki i niesymetryczny, strzegący twierdzy od północy. Po wysadzeniu w 1866 r., został całkowicie splantowany w celu prostego wprowadzenia do miasta Traktu Lubelskiego. Dziś relikty bastionu znajdują się pod rondem u zbiegu ul. J. Piłsudskiego i W. Łukasińskiego, zaś na powierzchni zaznaczone są fragmentem zrekonstruowanego muru VI. Bastion VI pochodzi z pierwszej fazy budowy twierdzy. Był wielokrotnie przebudowywany, wyposażony w latach w wielką kazamatową działobitnię nadszaniec, służący do koncentrycznego ostrzeliwania przedpola. Bastion został zniszczony w roku 1866 i częściowo odbudowany w formie ziemnej w latach 70. XX w. Zachowany budynek nadszańca pełni funkcję szkoły. W trakcie odtwarzania przebiegu fos w roku 2012 odkryto fragment słoniczoła projektu Jana Michała Linka z XVII w., obecnie zakonserwowany i widoczny ze specjalnej ścieżki w fosie. VII. Bastion VII strzegący północno-wschodniego narożnika twierdzy, podobny do Bastionu VI, wyposażony w ogromny nadszaniec najbardziej imponującą budowlę forteczną Zamościa. Zniszczony bastion został odbudowany w całości w latach wg projektu arch. Janusza Macha i arch. Andrzeja Piątka. Rewaloryzację dokończono w roku 2008, adaptując go na wystawę militariów. Nieodzowny punkt zwiedzania Twierdzy Zamość! 1. Budynek koszar kozackich z lat , obecnie główny punkt informacji turystycznej. Tu warto rozpocząć zwiedzanie twierdzy. Budynek został wstawiony w częściowo zachowaną lunetę zewnętrzne dzieło fortyfikacyjne z początków XIX w., uczytelnione w roku Zamojskie Pola Marsowe przedpole fortyfikacji bastionowych, odsłonięte w ramach odtwarzania krajobrazu warownego Zamościa w latach , przewidziane dla rekonstrukcji i parad oddziałów historycznych. 3. Promenada UNESCO trakt widokowy na łagodnym wale ziemnym, zamykającym od północy otwarte przedpole ( glacis ) fortyfikacji. Niezapomniana, idealna panorama renesansowego miasta ponad linią bastionowych fortyfikacji. Ewenement w skali Polski, rzadkość w skali Europy. 4. Przestrzeń fortyfikacji i sztuki. Odtworzony rawelin przed Bramą Lubelską Nową, w wewnątrz niego amfiteatr, jedyny taki w Polsce, z kulisami w postaci unikatowej panoramy miasta i fortyfikacji. 5. Przestrzeń Bellony i Flory, miejsce gdzie fortyfikacja i sztuka ogrodowa podają sobie ręce. Odcinek murów fortecznych z odtworzona Bramą Lubelską Starą i XIX-wiecznym blokhauzem w jednym z najpiękniejszych parków Polski, zrealizowanym w latach wg projektu Waleriana Kronenberga.

3 6. Słoniczoło przed Bastionem VI jako piękna parkowa wyspa, otoczona stawem uformowanym na kształt dawnej fosy. Najbardziej romantyczne miejsce dawnej twierdzy, przykład dobrej adaptacji terenów pofortecznych dla celów parkowych. 7. Zaznaczony w postaci niskiego wału rawelin dwuramiennik przed kurtyną między bastionami III i IV. Krajobraz przywoływany z niepamięci na Twoich oczach. O niedawna najbardziej zaniedbany fragment twierdzy dziś odtworzone od podstaw przedpole widokowe Zamościa od zachodu, z monumentalną bryłą Pałacu Zamoyskich na pierwszym planie. 8. Ars Magna Architectura Militaris, czyli Architektura obronna sztuką wielką! Udowadnia to widok z odtworzonego słoniczoła przed odbudowanym, majestatycznym Bastionem III. Krajobrazowa opowieść o potędze i chwale dawnych fortyfikacji. 9. Arsenał nowy i nowszy. Odbudowany pod koniec XVII wieku przez Jana Michała Linka, przebudowany w wieku XIX przez Jana Mallet-Malletskiego; dziś to Muzeum Barwy i Oręża. Stanowi ośrodek całego kompleksu muzealnego; u jego stóp, w odbudowanym wale mieści się nowoczesna ekspozycja militariów z XX-wieku najnowszy zamojski arsenał, zbudowany w roku Sektor Zatrzymanego Czasu najefektowniejsza zamojska brama zwana Szczebrzeską, odrestaurowana z wielkim sukcesem w latach wg projektu arch. Andrzeja Cygnarowskiego wraz z drewnianym mostem fortecznym, wyprowadzającym na dziedziniec ( plac broni ) rawelinu z odnowionym blokhauzem z ok r. Wokół wysokie wały rawelinu, z nich monumentalna panorama Bramy Szczebrzeskiej i Katedry Zamojskiej. 11. Przedpole południowego frontu Twierdzy Zamość. Efektowny, odzyskany dopiero w 2012 r. widok, ukazujący potęgę bastionowej twierdzy. Po przeciwnej stronie, w odległości ok. 500 m - okrągła działobitnia w typie sławnej tzw. Wieży Montalemberta, zbudowana w latach wg projektu J. Mallet-Malletskiego. W okresie II wojny światowej zamieniona przez Niemców na obóz przejściowy dla wysiedlanej i eksterminowanej ludności Zamojszczyzny. Miejsce masowych mordów i niewyobrażalnych cierpień, m.in. dzieci. Szacowana liczba ofiar zamojskiej Rotundy to ok Dziś jest to Miejsce Pamięci Narodowej otoczone cmentarzem pomordowanych i poległych w walkach na Zamojszczyźnie. 12. Rawelin pomiędzy bastionami I i VII. Odtworzony częściowo, wkomponowany pomiędzy istniejący parking i budowle prywatne daje pogląd na sylwetę Zamościa od wschodu, z widocznymi bramami Lwowską Starą, której oryginalną formę z 1599 r. zaczęto przywracać jeszcze przed II wojną światową i Lwowską Nową z lat , gdzie po renowacji w 1980 r. koncertuje Orkiestra Symfoniczna im. Karola Namysłowskiego przedmiot uzasadnionej dumy Zamościa.

4 Tablica 1 SZLAKI: Szlak forteczny, oznaczony kolorem czerwonym. Jest to szlak pieszy, edukacyjny, prowadzony bliskim przedpolem i zapolem, a więc jak najbliżej fortyfikacji, pozwalający w sposób systematyczny poznać je od zewnątrz a czasem i od środka. Ukazuje Zamość, jako specyficzne i wyjątkowe założenie obronne, zmieniające się w rytm przemian uzbrojenia, strategii i taktyki, w uzależnieniu od sytuacji politycznej i ekonomicznej. Trasa wymaga, łącznie ze zwiedzaniem ekspozycji, około 5 godzin. Podążając szlakiem fortecznym na wschód, a potem na północ, przejdziesz zębatą linią oznaczającą drogę krytą powyżej fosy lunety, aż na jej czoło, gdzie zlokalizowano punkt widokowy. Jeśli skierujesz się na południe, zejdziesz do fosy i rozpoczniesz wędrówkę zdobywając twierdzę przez furtę w murze kurtynowym i dalej, zwiedzając Bastion VII wraz z monumentalnym nadszańcem, pełniącym funkcje muzealne. Możesz też wędrować fosą na zachód, oglądając relikt XVIII-wiecznego słoniczoła w Bastionie VI. Szlak przyrodniczy, oznaczony kolorem zielonym. Jest to szlak pieszy, rekreacyjnoedukacyjny, który pozwala zapoznać się z walorami przyrodniczymi twierdzy, w tym zabytkowymi założeniami zieleni w granicach historycznych fortyfikacji. Celem jest pokazanie współistnienia i przenikania walorów kulturowych oraz przyrodniczych jako kolejnego etapu w jej historii. Ukazuje zagadnienie komponowanej zieleni fortecznej i jej sukcesji na terenach pofortyfikacyjnych. Wymaga około 3 godzin z nieodzownym przystankiem na ławeczce, w którymś z uroczych zakątków zabytkowego Parku Miejskiego. Jeśli skierujesz się na wschód, przejdziesz wokół budynku oficerskiego, wokół którego rosną stare okazy drzew z pierwotnych nasadzeń, z końca XIX wieku. Zdobiły one ogród oficerski. Idąc dalej na wschód, w kierunku ulicy Partyzantów, zobaczysz fragmenty ogrodu kwaterowego z 1950 roku. Nawiązują one do renesansowej sztuki ogrodowej i są fragmentem monumentalnego, lecz niezrealizowanego w całości projektu wielkiego parku i ogrodu zoologicznego, opracowanego przez profesora Gerarda Ciołka i jego zespół. Idąc na zachód, zobaczysz stare drzewa, stanowiące resztki zieleni koszar kozackich i nasadzenia współczesne które oznaczają linie dawnych fortyfikacji. Szlak widokowy panoramiczny, oznaczony kolorem niebieskim. Jest to szlak pieszy edukacyjno-rekreacyjny, prowadzony dalszym przedpolem twierdzy, z wykorzystaniem najlepszych punktów, ciągów i płaszczyzn widokowych, w celu zaprezentowania unikatowych panoram Starego Miasta z pasem fortyfikacji u podnóża, z iluzją częściowo odtworzonej zieleni fortecznej. Jest to świadomie kształtowany, scenariusz zmiennych widoków i panoram miasta warownego swoista rekonstrukcja krajobrazowa panoram historycznych. Jeśli możesz poświęć ok. 2,5 godzin przejdź niespiesznie przyjazną, łatwą i nieco romantyczną trasą dla koneserów piękna krajobrazu. Zapraszamy najpierw na punkt widokowy na niewielkim, wielokątnym nasypie który widzisz po lewej stronie, nad fosą.. Następnie udaj się do Koszar Kozackich budynku informacji turystycznej, zapoznaj się z bogactwem dziedzictwa fortyfikacyjnego w Polsce, posil się przed drogą wyjdź z budynku na północ i wejdź na odbudowane wały czoła lunety. Rzuć okiem na

5 panoramę Zamościa poprzez koronkę koron drzew. Po powrocie przed budynek koszar zadecyduj, czy idziesz na zachód w kierunku najwspanialszej panoramy Zamościa, widocznej z nasypu, zamykającego przedstok, nazwanego Promenadą UNESCO, czy też pójdziesz na wschód krawędzią fosy, napotykając po drodze punkt widokowy prezentujący Bastion VII. Szlak rowerowy Cyrkumwalacyjny - wokół twierdzy. Oznaczony kolorem fioletowym. Szlak ma charakter spacerowy i edukacyjny. Jest dostępny dla wszystkich kolarzy, bardzo łatwy pod względem terenowym. Prowadzony jest najbardziej zewnętrzną trasą, ze zminimalizowanymi kolizjami z komunikacją pieszą i kołową. Na wielu odcinkach przebiega jednak ścieżkami, dostępnymi i dla innych zwiedzających. Proponujemy około 40-minutową przejażdżkę patrol wokół ufortyfikowanego miasta. Ale przypuszczamy, że wielokrotnie zsiądziesz z roweru, czytając tablice, korzystając z infomatów i zaglądając w różne ciekawe miejsca. Podróż może więc się wydłużyć! Droga na zachód od niniejszej tablicy powiedzie Cię zapolem wielkiej lunety ziemnej budowli fortecznej, w której ulokowano później koszary 10 Pułku Kozaków Dońskich, a obecnie informację turystyczną, następnie podnóżem wału widokowego, skrajem otwartego przedpola fortyfikacji zamojskich, poprzez fragment ogrodu kwaterowego z lat 50 XX. w, nawiązującego do ogrodów renesansowych. Po przekroczeniu ulicy Józefa Piłsudskiego zanurzysz się w zieleń wspaniałego, historycznego Parku Miejskiego. Kierując się na wschód objedziesz miękkimi łukami Bastion VII i przekroczywszy Ulicę Partyzantów pomkniesz w kierunku Bastionu I i otwartego południowego przedpola Twierdzy Zamość. TAK BYŁO: 1. Plan przebudowy kazamat w Bastionie VII w pierwszej połowie XIX wieku. Jest to przykład trwałości i żywotności fortyfikacji systemu bastionowego i kontynuacji idei umocnień Zamościa z końca XVI wieku. 2. Luneta przed północno-wschodnim frontem twierdzy, między bastionami VI i VII na planie z 1817 r., nowatorski element obronny z czasów Księstwa Warszawskiego, przewidziany do adaptacji i rozbudowy. 3. Dalsza ewolucja projektu rozwinięta wersja lunety z rozbudowanymi stanowiskami w piechoty na obiegającej ją drodze krytej i dwoma murowanymi redutami jedną wewnątrz, drugą na zapolu w na placu broni, na planie z 1825 r. Żadna z tych budowli nie doczekała się realizacji w zamierzonej formie. 4. Plan lunety z 1847 r. z zaznaczonym położeniem niezrealizowanej reduty. 5. Plan wykonawczy modernizacji lunety z roku Jej reduta-śródszaniec została zbudowana pospiesznie, nie jako potężne dzieło murowane, lecz obiekt wyłącznie ziemny i otoczona palisadą. Mimo tego luneta VI-VII była wtedy jednym z najnowocześniejszych dzieł twierdzy. 6. Murowana reduta, stanowiąca centralny element, czyli śródszaniec lunety na akwareli Jana Pawła Lelewela. Obraz przedstawia idealną wizję nigdy niezrealizowanego dzieła. Tablica 2

6 SZLAKI: Szlak forteczny, oznaczony kolorem czerwonym. Jest to szlak pieszy, edukacyjny, prowadzony bliskim przedpolem i zapolem, a więc jak najbliżej fortyfikacji, pozwalający w sposób systematyczny poznać je od zewnątrz a czasem i od środka. Ukazuje Zamość, jako specyficzne i wyjątkowe założenie obronne, zmieniające się w rytm przemian uzbrojenia, strategii i taktyki, w uzależnieniu od sytuacji politycznej i ekonomicznej. Trasa wymaga, łącznie ze zwiedzaniem ekspozycji, około 5 godzin. Szlak forteczny nie przebiega w pobliżu tej tablicy. Jeśli chcesz do niego dotrzeć, idź drogą asfaltową w kierunku centrum informacji turystycznej, które znajduje się teraz za Tobą. Naprzeciw dawnego budynku koszarowego. Stamtąd podążając szlakiem fortecznym na wschód, a potem na północ, przejdziesz zębatą linią oznaczającą drogę krytą powyżej fosy lunety, aż na jej czoło, gdzie zlokalizowano punkt widokowy. Jeśli skierujesz się na południe, zejdziesz do fosy i rozpoczniesz wędrówkę zdobywając twierdzę przez furtę w murze kurtynowym i dalej, zwiedzając Bastion VII wraz z monumentalnym nadszańcem, pełniącym funkcje muzealne. Możesz też wędrować fosą na zachód, oglądając relikt XVIII-wiecznego słoniczoła w Bastionie VI. Z miejsca w którym stoisz zauważ jak wyglądał przedstok, inaczej esplanada ogromne ziemne dzieło inżynierskie, polegające na takim ukształtowaniu przedpola fortyfikacji, ażeby nie było na nim żadnych miejsc, w których mógłby schować się atakujący nieprzyjaciel. Wyznaczenie spadków, załamań i zasięgu tych płaszczyzn byłoby i dziś bardzo trudnym zadaniem z dziedziny geometrii; wtedy rozwiązywano je bez pomocy komputerów. Jeszcze trudniejsze było wymodelowanie w terenie tej olbrzymiej ziemnej rzeźby. Jej pełne odtworzenie byłoby dziś niemożliwe część esplanady pokryta jest zabudową. Dziś jej charakter częściowo odtwarza otwarta przestrzeń błoń, nazwanych Zamojskimi Polami Marsowymi i zielony wał, który jest teraz przed Tobą. Załamania płaszczyzn przedstoku oddane są poprzez układ ścieżek. Szlak przyrodniczy, oznaczony kolorem zielonym. Jest to szlak pieszy, rekreacyjnoedukacyjny, który pozwala zapoznać się z walorami przyrodniczymi twierdzy, w tym zabytkowymi założeniami zieleni w granicach historycznych fortyfikacji. Celem jest pokazanie współistnienia i przenikania walorów kulturowych oraz przyrodniczych jako kolejnego etapu w jej historii. Ukazuje zagadnienie komponowanej zieleni fortecznej i jej sukcesji na terenach pofortyfikacyjnych. Wymaga około 3 godzin z nieodzownym przystankiem na ławeczce, w którymś z uroczych zakątków zabytkowego Parku Miejskiego. Szlak przyrodniczy nie przebiega bezpośrednio przy tej tablicy. Możesz do niego łatwo dotrzeć pierwszą, prostopadłą ścieżką, wiodącą w kierunku fosy i fortecznych murów. Biegnie on bezpośrednio nad fosą, poprzez punkt widokowy na zapolu fortecznej lunety (trójkątnego wysuniętego dzieła fortecznego), następnie przedpolem Bastionu VI oraz lunety przed dawną kurtyną V-VI i Bramą Lubelską Nową. Istotą fortyfikacji bastionowych były ogromne, zielone przedpola, na których z rzadka rosły pasy zadrzewień i zakrzewień przeszkodowych. Trawiaste, kilkusetmetrowe przedstoki (inaczej esplanady lub glacis), były w założeniu scenografią pola walki. Nie mogła być niczym zajęta, co przesłaniałoby ogień z fortecznych wałów. Po likwidacji twierdzy miejsce to powoli zarastało, częściowo zabudowano je koszarami, zaś od lat 50. XX wieku w niekonsekwentny sposób zamieniano na park. Traciło ono charakter otwartych błoń, ramowanych wałami i zielenią wysoką. Teraz odtworzono ten charakter.

7 Szlak widokowy panoramiczny, oznaczony kolorem niebieskim. Jest to szlak pieszy edukacyjno-rekreacyjny, prowadzony dalszym przedpolem twierdzy, z wykorzystaniem najlepszych punktów, ciągów i płaszczyzn widokowych, w celu zaprezentowania unikatowych panoram Starego Miasta z pasem fortyfikacji u podnóża, z iluzją częściowo odtworzonej zieleni fortecznej. Jest to świadomie kształtowany, scenariusz zmiennych widoków i panoram miasta warownego swoista rekonstrukcja krajobrazowa panoram historycznych. Jeśli możesz poświęć ok. 2,5 godzin przejdź niespiesznie przyjazną, łatwą i nieco romantyczną trasą dla koneserów piękna krajobrazu. Szlak widokowy poprowadzi Cię z dala od fosy kurtyn i bastionów, a jednak doznasz poczucia mocy i podziwu dla renesansowego miasta i jego bastionowych fortyfikacji. Były one nierozerwalnie połączone funkcją i formą. Ujrzysz to, co w lat temu wzbudzało zachwyt i respekt koronkę wież i dachów ponad czerwonymi, niskimi murami i grubymi, zielonymi wałami. W Zamościu, dla Twojej wiedzy i radości dokonano eksperymentu. Ocalono, kosztem odważnych i ryzykownych decyzji projektowych przedpole które zostało częściowo zabudowane a w większości zarośnięte zielenią. Usypano niski wał, naśladujący dawny przeciwstok, kończący wielką równię pochyłą, zaczynającą się u stóp bastionów. Zapraszamy, przejdź kilkaset metrów tą promenadą, dającą rozległe widoki na Zamość od północy. Zrozumiesz, dlaczego nazwaliśmy tę, zawieszoną pomiędzy Zamościem starym i nowym, aleję Promenadą UNESCO. Szlak rowerowy Cyrkumwalacyjny - wokół twierdzy. Oznaczony kolorem fioletowym. Szlak ma charakter spacerowy i edukacyjny. Jest dostępny dla wszystkich kolarzy, bardzo łatwy pod względem terenowym. Prowadzony jest najbardziej zewnętrzną trasą, ze zminimalizowanymi kolizjami z komunikacją pieszą i kołową. Na wielu odcinkach przebiega jednak ścieżkami, dostępnymi i dla innych zwiedzających. Proponujemy około 40-minutową przejażdżkę patrol wokół ufortyfikowanego miasta. Ale przypuszczamy, że wielokrotnie zsiądziesz z roweru, czytając tablice, korzystając z infomatów i zaglądając w różne ciekawe miejsca. Podróż może więc się wydłużyć! Kierując się na zachód, trafisz niebawem na ścieżkę, zygzakującą łagodnie u stóp niewysokiego nasypu. Jest to jedna z największych, choć w pierwszej chwili mało widocznych inwestycji w ramach odnowy twierdzy z funduszów europejskich. Nasyp ten dzieli i równocześnie łączy dwa światy unikatowy krajobraz zabytkowego miasta i współczesny, utylitarny, osiedla mieszkaniowego. Zadziwi Cię kulisowa, piętrząca się panorama Zamościa perły Renesansu, oprawiona w kunsztowny pierścień fortyfikacji. Jest sumą wyjątkowej i unikatowej wartości miasta, zaklętej w jego krajobraz, co stanowi o jego pozycji na elitarnej liście Dziedzictwa Kultury UNESCO. Droga na wale, u której stóp pojedziesz jest właśnie Promenadą UNESCO. TAK BYŁO: 1. Plan i widok Twierdzy Zamość od północy, na przeciw Bastionu VI, rysunek sporządzony podczas przemarszu wojsk króla szwedzkiego Karola XII ukazuje twierdzę po przebudowach dokonanych przez Jana Michała Linka. 2. Dzieła obronne i przedstok (glacis) północnego frontu twierdzy na planie z 1817 roku.

8 3. Idealne opracowanie geometrii przedstoku w planie z 1825 r. Na przedstoku nie mogło być żadnego martwego kąta, a więc miejsca w którym nieprzyjaciel byłby niewidoczny z pozycji piechoty. Trudno ocenić, na ile ten ambitny plan został zrealizowany. 4. Widok przedpola Bastionu VII po likwidacji twierdzy fotografia archiwalna z początków XX w. Tablica 3 SZLAKI: Szlak forteczny, oznaczony kolorem czerwonym. Jest to szlak pieszy, edukacyjny, prowadzony bliskim przedpolem i zapolem, a więc jak najbliżej fortyfikacji, pozwalający w sposób systematyczny poznać je od zewnątrz a czasem i od środka. Ukazuje Zamość, jako specyficzne i wyjątkowe założenie obronne, zmieniające się w rytm przemian uzbrojenia, strategii i taktyki, w uzależnieniu od sytuacji politycznej i ekonomicznej. Trasa wymaga, łącznie ze zwiedzaniem ekspozycji, około 5 godzin. Szlak forteczny nie przebiega bezpośrednio przy tej tablicy, lecz osiągniesz go łatwo, kierując się ulicą J.Piłsudskiego ku historycznemu centrum miasta. Słupki z czerwonym oznaczeniem poprowadzą Cię na spotkanie budowli obronnych. Przejdziesz przez Bramę Lubelską Nową i drewnianym mostem dotrzesz na czoło odtworzonej lunety, pełniącej niegdyś rolę rawelinu między bastionami V i VI. Dziś w jej wnętrzu zlokalizowano amfiteatr. Ścieżka poprowadzi Cię do fosy, która w fortyfikacji bastionowej była strefą śmierci. Przestrzeliwana była wzdłuż z kazamat i wałów bastionów, zaś w poprzek z muru ze strzelnicami, nazwanego ku czci wynalazcy, znanego francuskiego inżyniera murem Carnota. U stóp Bastionu VI ujrzysz resztkę tajnej broni XVII-wiecznej Twierdzy Zamość, wyprzedzającej swoją epokę, a wprowadzonej przez J.M.Linka. Jest to fragment muru i kazamaty poprawiającej możliwości obronne Bastionu VI. Osłaniała ona przód, czyli czoło bastionu, dlatego nazwana została słoniczołem. Szlak przyrodniczy, oznaczony kolorem zielonym. Jest to szlak pieszy, rekreacyjnoedukacyjny, który pozwala zapoznać się z walorami przyrodniczymi twierdzy, w tym zabytkowymi założeniami zieleni w granicach historycznych fortyfikacji. Celem jest pokazanie współistnienia i przenikania walorów kulturowych oraz przyrodniczych jako kolejnego etapu w jej historii. Ukazuje zagadnienie komponowanej zieleni fortecznej i jej sukcesji na terenach pofortyfikacyjnych. Wymaga około 3 godzin z nieodzownym przystankiem na ławeczce, w którymś z uroczych zakątków zabytkowego Parku Miejskiego. Szlak przyrodniczy, który przebiega przy tablicy prowadzi tutaj w cieniu dużych, iglastych drzew. Zdziwienie budzą dojrzałe sosny czarne, świerki, stare żywotniki i jakby zbyt gęsta siatka prostopadłych ścieżek. Powstałe w ten sposób kwatery są zaakcentowane centralnie nasadzonymi, młodymi lipami i klonami. Są to ślady projektu ogrodowego prof. Gerarda Ciołka z 1950 r. Przewidywał on zamianę przedstoku i dzieł zewnętrznych twierdzy w wielki, ozdobny ogród. Miał on cechy ogrodu renesansowego, czyli włoskiego z regularnymi kwaterami, obwiedzionymi żywopłotami, lecz bez jednej, dominującej alei - osi. Byłby on niezwykle

9 malowniczy, lecz zamknąłby całkowicie widok z- i na miasto. Z projektu zrealizowano jedynie niewielkie fragmenty przy ul. Piłsudskiego i ul. Partyzantów. Zachowano je jako ślad działalności mistrza polskiej sztuki ogrodowej oraz sposobów myślenia o krajobrazie Zamościa. Te mają już ponad 60 lat! Szlak widokowy panoramiczny, oznaczony kolorem niebieskim. Jest to szlak pieszy edukacyjno-rekreacyjny, prowadzony dalszym przedpolem twierdzy, z wykorzystaniem najlepszych punktów, ciągów i płaszczyzn widokowych, w celu zaprezentowania unikatowych panoram Starego Miasta z pasem fortyfikacji u podnóża, z iluzją częściowo odtworzonej zieleni fortecznej. Jest to świadomie kształtowany, scenariusz zmiennych widoków i panoram miasta warownego swoista rekonstrukcja krajobrazowa panoram historycznych. Jeśli możesz poświęć ok. 2,5 godzin przejdź niespiesznie przyjazną, łatwą i nieco romantyczną trasą dla koneserów piękna krajobrazu. Niebieski szlak widokowy, przebiegający przy niniejszej tablicy prowadził Cię przez ogród kwaterowy, pocięty gęsto alejkami, zarośnięty starymi, ponad 50-letnimi drzewami. Ogród ten ślad ambitnego projektu z początków lat 50. XX wieku był próbą ukazania inspiracji sztuką renesansu w realiach socrealizmu. Może na szczęście nie udało się pokryć mozaiką ogrodowych kwater całego przedpola twierdzy; dziś o pięknych widokach z Promenady UNESCO ani z wałów fortecznych nie mogłoby być mowy. W pewnym w kwaterowym ogrodzie znajdziesz altanę, w której dotkniesz makiety całej, odnowionej Twierdzy Zamość. Niedaleko stoi infomat i tablice informacyjne. Dowiesz się z nich, jak niegdyś wyglądał Zamość, gdy spoglądali nań podróżni, zmierzający do twierdzy Traktem Lubelskim. I jak ten widok różnił się od dzisiejszego, Zaginął bowiem olbrzymi, największy z zamojskich bastionów nr V. Szlak rowerowy Cyrkumwalacyjny - wokół twierdzy. Oznaczony kolorem fioletowym. Szlak ma charakter spacerowy i edukacyjny. Jest dostępny dla wszystkich kolarzy, bardzo łatwy pod względem terenowym. Prowadzony jest najbardziej zewnętrzną trasą, ze zminimalizowanymi kolizjami z komunikacją pieszą i kołową. Na wielu odcinkach przebiega jednak ścieżkami, dostępnymi i dla innych zwiedzających. Proponujemy około 40-minutową przejażdżkę patrol wokół ufortyfikowanego miasta. Ale przypuszczamy, że wielokrotnie zsiądziesz z roweru, czytając tablice, korzystając z infomatów i zaglądając w różne ciekawe miejsca. Podróż może więc się wydłużyć! Szlak poprowadzi Cię teraz na południe od Promenady UNESCO obrzeżami dziwnego nieco ogrodu, podzielonego na niewielkie kwatery. Pojedziesz obrzeżem ogrodu, będącego wyrazem fascynacji Renesansem w dobie socrealizmu. Latach 50 XX wieku zaistniał bowiem projekt, który w istocie uratował przed zabudową bezcenny pas otwartych pofortecznych terenów wokół zlikwidowanej twierdzy. Zgodnie z rozumianych ówcześnie duchem renesansu, teren ten postanowiono pokryć perfekcyjnie zaprojektowanym, nieco sztywnym kwaterowym ogrodem, odwołującym się do tradycji ogrodów włoskich. Pozostały z niego tylko fragmenty; na pełną realizację zabrakło pieniędzy i konsekwencji. Widoki stąd miłe, lecz niezbyt rozległe. Nie zawsze tak było. Podróżny zdążający do Zamościa z północy, Traktem Lubelskim, miał naprzeciw siebie olbrzymi, największy w twierdzy Bastion V i fantastyczne spiętrzenie brył: najpierw kościoła reformatów (obecnie św. Katarzyny) Ratusza, Akademii Zamojskiej wreszcie Katedry z wyniosłą dzwonnicą. Budowle te zobaczymy i dziś, niestety, bastion od 1866 roku nie istnieje. Zaznaczono go jedynie odcinkiem współczesnego, ceglanego muru.

10 TAK BYŁO: 1. Przedpole bastionów V i VI wraz z lunetą na planie z 1807 r. 2. Północne przedpole twierdzy wg projektu J. Mallet-Malletskiego z 1825 r. 3. Przedpole rawelinu przed Bramą Lubelską Nową na planie z 1847 r. Strzałką zaznaczono przybliżone dzisiejsze położenie tablicy. 4. Most zwodzony, wprowadzający Trakt Lubelski na rawelin przez Brama Lubelską Nową na obrazie Jana Pawła Lelewela. 5. Elewacja Bramy Lubelskiej Nowej na obrazie Jana Pawła Lelewela. 6. Brama Lubelska Nowa widoczna od strony miasta na obrazie Jana Pawła Lelewela. Tablica 4 SZLAKI: Szlak forteczny, oznaczony kolorem czerwonym. Jest to szlak pieszy, edukacyjny, prowadzony bliskim przedpolem i zapolem, a więc jak najbliżej fortyfikacji, pozwalający w sposób systematyczny poznać je od zewnątrz a czasem i od środka. Ukazuje Zamość, jako specyficzne i wyjątkowe założenie obronne, zmieniające się w rytm przemian uzbrojenia, strategii i taktyki, w uzależnieniu od sytuacji politycznej i ekonomicznej. Trasa wymaga, łącznie ze zwiedzaniem ekspozycji, około 5 godzin. Szlak forteczny nie przebiega przy niniejszej tablicy, stojącej u wschodniego wejścia do Parku Miejskiego. Znajdziesz go kierując się ulicą Józefa Piłsudskiego ku Staremu Miastu. Szlak z zaznaczonego symbolicznie Bastionu V, z krajobrazu znacznie przekształconego przez komunikację poprowadzi Cię w zaczarowany świat zieleni, wody, cienistych alej i wysokich stromych wałów. Tam dotkniesz dramatycznej historii, gdy Twierdza Zamość po raz ostatni w swych dziejach broniła się w czasie niepodległościowego zrywu. W końcu ocenisz geniusz polskiego architekta krajobrazu Waleriana Kronenberga, który z zaniedbanego, pofortecznego terenu, pozostałego po wysadzeniu i częściowym splantowaniu umocnień uczynił jeden z najpiękniejszych parków w Polsce. Wszystkiego tego doznasz i dowiesz się, szturmując trzeci z wielkich, zamojskich nadszańców. Ten jednak, w odróżnieniu od 2 poprzednich nie został utworzony z muru, lecz usypany z ziemi. Ukończono go już w ogniu Powstania Listopadowego, w latach Szlak przyrodniczy, oznaczony kolorem zielonym. Jest to szlak pieszy, rekreacyjnoedukacyjny, który pozwala zapoznać się z walorami przyrodniczymi twierdzy, w tym zabytkowymi założeniami zieleni w granicach historycznych fortyfikacji. Celem jest pokazanie współistnienia i przenikania walorów kulturowych oraz przyrodniczych jako kolejnego etapu w jej historii. Ukazuje zagadnienie komponowanej zieleni fortecznej i jej sukcesji na terenach pofortyfikacyjnych. Wymaga około 3 godzin z nieodzownym przystankiem na ławeczce, w którymś z uroczych zakątków zabytkowego Parku Miejskiego. Zaraz za tą tablicą zanurzysz się w zaczarowanym świecie Parku Miejskiego. Jest on przepięknym pomnikiem Niepodległości Polski, odzyskanej w roku 1918 po 146 latach rozbiorów. Jest też znakiem nowoczesnego i twórczego podejścia do fortyfikacyjnego

11 dziedzictwa Zamościa. Projektant parku, zrealizowanego w zasadniczej części do roku 1926, Walerian Kronenberg wykorzystał zarysy zlikwidowanych w latach fortyfikacji a nawet odbudował, jako ziemną strukturę, zniekształcony, wysadzony Bastion IV, nie ku obronie jednak, a jako efektowny, parkowy taras belweder. Wzdłuż skrzyżowanych alej zobaczysz wspaniałe, stare lipy i jesiony wyniosłe, przy bocznych kasztanowce, jesiony, klony, głogi, i jawory, klony tatarskie, nad brzegiem fos klony srebrzyste. W liczącym 11,2 ha parku spotkasz pojedyncze okazy korkowca amurskiego; przejdziesz też aleją orzechów szarych. Z dwóch infomatów i kilku tablic informacyjnych dowiesz się też o skrzydlatych mieszkańcach parku. Szlak widokowy panoramiczny, oznaczony kolorem niebieskim. Jest to szlak pieszy edukacyjno-rekreacyjny, prowadzony dalszym przedpolem twierdzy, z wykorzystaniem najlepszych punktów, ciągów i płaszczyzn widokowych, w celu zaprezentowania unikatowych panoram Starego Miasta z pasem fortyfikacji u podnóża, z iluzją częściowo odtworzonej zieleni fortecznej. Jest to świadomie kształtowany, scenariusz zmiennych widoków i panoram miasta warownego swoista rekonstrukcja krajobrazowa panoram historycznych. Jeśli możesz poświęć ok. 2,5 godzin przejdź niespiesznie przyjazną, łatwą i nieco romantyczną trasą dla koneserów piękna krajobrazu. Szlak zaprowadzi Cię do jednego z najpiękniejszych miejsc w Polsce wspaniałego Parku Miejskiego w Zamościu. Zaprojektował go w początkach lat XX Walerian Kronenberg. Jego zasługę jest to, iż zapewnił zniszczonym zamojskim fortyfikacjom, a także tradycjom garnizonowych ogrodów z carskich czasów prawo dobrej kontynuacji. Powstał park z częścią modernistyczną, utworzoną przez długie, zdwojone aleje, zamknięte w pętle, zwane hipodromami (mimo że nie służyły nigdy do konnych wyścigów). Inna część parku, z miękko prowadzonymi alejkami, reprezentuje cechy stylu kaligraficznego w sztuce ogrodowej. Każdy miłośnik romantycznych widoków po prostu musi odwiedzić co najmniej 4 miejsca w tym parku! Spojrzeć z góry na napełnioną wodą fosę. Wejść na wyspę, spojrzeć na czerwone mury fortyfikacji i Bramę Lubelską Starą przez firankę gałęzi starych drzew a w końcu wspiąć się na ziemny nadszaniec na zapolu zaznaczonego z ziemnymi wałami Bastionu IV i pożegnać Park Miejski jednym zachwyconym spojrzeniem z wysokości kilkunastu metrów. Szlak rowerowy Cyrkumwalacyjny - wokół twierdzy. Oznaczony kolorem fioletowym. Szlak ma charakter spacerowy i edukacyjny. Jest dostępny dla wszystkich kolarzy, bardzo łatwy pod względem terenowym. Prowadzony jest najbardziej zewnętrzną trasą, ze zminimalizowanymi kolizjami z komunikacją pieszą i kołową. Na wielu odcinkach przebiega jednak ścieżkami, dostępnymi i dla innych zwiedzających. Proponujemy około 40-minutową przejażdżkę patrol wokół ufortyfikowanego miasta. Ale przypuszczamy, że wielokrotnie zsiądziesz z roweru, czytając tablice, korzystając z infomatów i zaglądając w różne ciekawe miejsca. Podróż może więc się wydłużyć! Szlak po przejściu przez ulicę Józefa Piłsudskiego, zanurzy się w cieniu starych drzew. Obiegnie jeden z najpiękniejszych parków w Polsce. Długie, proste odcinki szlaku i dwa dość ostre zakręty, jakby wielka litera M, są śladem dwóch trójkątnych dzieł fortecznych lunety oraz słoniczoła przed Bastionem IV. Narodziły się w epoce napoleońskiej, utrwaliła je przebudowa w latach 30 XIX w. Zlikwidowano je dwadzieścia parę lat później, gdy Zamość przestał pełnić funkcję warowni. Na przyległych terenach pofortecznych założono wtedy ozdobny ogród,

12 zwany Adrianowskim. Dopiero jednak w niepodległej Polsce rozwinięto go we wspaniały park. Szlak powiedzie wokół łąki gimnastycznej wraz z małym, terenowym amfiteatrem. To bardzo dobre miejsce na spotkanie z innymi cyklistami; na chwilę rozmowy w ładnym miejscu. Można tu zatrzymać się, przypiąć rower do stojaka i przejść piechotą, choćby na urokliwą, porośniętą starymi drzewami wyspę o kształcie grotu strzały. Jest ona śladem słoniczoła przed Bastionem IV. Objedziesz ją rowerem od strony zewnętrznej. Na alejki parkowe, prosimy, nie wjeżdżaj. Niech pozostaną krainą spokoju, kontemplacji i obcowania z przyrodą gdzie czas stanął. TAK BYŁO: 1. Rozmieszczenie projektowanej zieleni o charakterze maskującym i ozdobnym na planie ufortyfikowania Zamościa autorstwa Jana Mallet-Malletskiego z roku Znaczna część projektowanych nasadzeń została zrealizowana. 2. Luneta przed kurtyną IV-V oraz słoniczoło przed Bastionem IV na projekcie z 1825 r. Na tym miejscu, po ok. 100 latach powstał Park Miejski. Strzałką zaznaczono przybliżone położenie tablicy. 3. Luneta IV-V na planie z 1847 z zaznaczoną olbrzymią skazamatowaną redutą. Budowla ta nigdy nie została zrealizowana. 4. To samo miejsce na planie doraźnych robót fortyfikacyjnych z roku Projekt Parku Miejskiego sporządzony przez inż. Waleriana Kronenberga, naniesiony na rysunek pozostałości fortyfikacji. Rysunek pochodzi z 1918 r. 6. Stan realizacji Parku Miejskiego na zdjęciu lotniczym z końca lat 30. XX wieku. Tablica 6 SZLAKI: Szlak forteczny, oznaczony kolorem czerwonym. Jest to szlak pieszy, edukacyjny, prowadzony bliskim przedpolem i zapolem, a więc jak najbliżej fortyfikacji, pozwalający w sposób systematyczny poznać je od zewnątrz a czasem i od środka. Ukazuje Zamość, jako specyficzne i wyjątkowe założenie obronne, zmieniające się w rytm przemian uzbrojenia, strategii i taktyki, w uzależnieniu od sytuacji politycznej i ekonomicznej. Trasa wymaga, łącznie ze zwiedzaniem ekspozycji, około 5 godzin. Szlak prowadzi obok tablicy, po stronie wewnętrznej umocnień, po śladzie tzw. drogi wałowej, na zapleczu pałacu Zamoyskich. Ten fragment twierdzy nie jest odbudowany tak dosłownie, jak np. okolice Bastionu VII, gdyż stanowi współczesne przedłużenie Parku Miejskiego, który jak wiadomo, jest umiejętnie zaadaptowanym, lecz nie skopiowanym, krajobrazem warownym. Na kurtynie III-IV nie odtworzono do pełnej wysokości muru skarpowego, przypominając, jak ta część warowni. Tablica stoi w miejscu bardzo ciekawego urządzenia obronnego, pochodzącego z czasów rosyjskiej przebudowy twierdzy, lecz ideowo tkwiącego w dobie napoleońskiej. Pierwowzorem była tu tzw. Kazamata Haxo W środki zamojskich kurtyn wbudowano pojedyncze kazamaty artyleryjskie do ognia czołowego, zwane trawersami. Szlak przyrodniczy, oznaczony kolorem zielonym. Jest to szlak pieszy, rekreacyjnoedukacyjny, który pozwala zapoznać się z walorami przyrodniczymi twierdzy, w tym

13 zabytkowymi założeniami zieleni w granicach historycznych fortyfikacji. Celem jest pokazanie współistnienia i przenikania walorów kulturowych oraz przyrodniczych jako kolejnego etapu w jej historii. Ukazuje zagadnienie komponowanej zieleni fortecznej i jej sukcesji na terenach pofortyfikacyjnych. Wymaga około 3 godzin z nieodzownym przystankiem na ławeczce, w którymś z uroczych zakątków zabytkowego Parku Miejskiego. Szlak nie przebiega bezpośrednio przy niniejszej tablicy. Poszukaj go w fosie u stóp wału na którym teraz się znajdujesz. Zachodnie przedpole Twierdzy Zamość, od czasów jej założenia aż po drugą ćwierć wieku XIX było terenem zalewowym, utworzonym przez spiętrzenie rzeki Łabuńki. Po likwidacji twierdzy teren ten pozostał podmokły, przyjmując charakter siedlisk łęgowych a nawet grądowych. W okresie międzywojennym przewidywano tu rozwinięcie Parku Miejskiego; przeszkodził temu wybuch II wojny światowej. W latach sześćdziesiątych XX wieku zarówno spontaniczne nasadzenia, jak i naturalny rozrost roślinności spowodował powstanie gąszczu, nazwanego żartobliwie Małpim Gajem najdzikszego fragmentu miasta o 5 minut drogi od Rynku Wielkiego. W zrealizowanym projekcie częściowo otwarto i prześwietlono ten teren. Pozostawiono jednak sporo drzew olszy czarnych, wierzb i innych, typowych dla podmokłych terenów. Szlak widokowy panoramiczny, oznaczony kolorem niebieskim. Jest to szlak pieszy edukacyjno-rekreacyjny, prowadzony dalszym przedpolem twierdzy, z wykorzystaniem najlepszych punktów, ciągów i płaszczyzn widokowych, w celu zaprezentowania unikatowych panoram Starego Miasta z pasem fortyfikacji u podnóża, z iluzją częściowo odtworzonej zieleni fortecznej. Jest to świadomie kształtowany, scenariusz zmiennych widoków i panoram miasta warownego swoista rekonstrukcja krajobrazowa panoram historycznych. Jeśli możesz poświęć ok. 2,5 godzin przejdź niespiesznie przyjazną, łatwą i nieco romantyczną trasą dla koneserów piękna krajobrazu. Szlak widokowy nie przebiega przy niniejszej tablicy. Dotrzesz do niego od strony ulicy Królowej Jadwigi. Wprowadzi on do fosy i na zaznaczony w terenie rawelin. Parę lat temu był tu tzw. Małpi Gaj tak żartobliwie nazwano łęgową i grądową roślinność, która wybujała nad przekopanym w miejscu dawnego rowu odwadniającego fosy kanałem. Nikt nie przypuszczał jak piękny i ciekawy może być widok w kierunku miasta poprzez masyw Pałacu Zamojskich. To miejsce przez ponad półwiecze było mroczne, ciasne, wilgotne a w dodatku rozcięte osiedlową ulicą. Obecnie udało się odtworzyć częściowo rawelin w postaci dwóch ramion wału i grobli na nie wprowadzającej. Z punktu widokowego na załamaniu ramion rawelinu ujrzysz odzyskany krajobraz. Poprzez prześwietlony zagajnik zobaczysz ślad zachodniej kurtyny łączącej bastiony III i IV. A wyżej, ponad białymi murami pałacu - wieżę ratusza oraz katedry. Po latach Zamość znów przedstawia nam się od zachodu. Szlak rowerowy Cyrkumwalacyjny - wokół twierdzy. Oznaczony kolorem fioletowym. Szlak ma charakter spacerowy i edukacyjny. Jest dostępny dla wszystkich kolarzy, bardzo łatwy pod względem terenowym. Prowadzony jest najbardziej zewnętrzną trasą, ze zminimalizowanymi kolizjami z komunikacją pieszą i kołową. Na wielu odcinkach przebiega jednak ścieżkami, dostępnymi i dla innych zwiedzających. Proponujemy około 40-minutową przejażdżkę patrol wokół ufortyfikowanego miasta. Ale przypuszczamy, że wielokrotnie zsiądziesz z roweru, czytając tablice, korzystając z infomatów i zaglądając w różne ciekawe miejsca. Podróż może więc się wydłużyć!

14 Przed Tobą najkrótszy odcinek trasy, który zapewne będziesz pokonywał najdłużej. Szlak powiedzie ulicą Zamkową (jest to ogólnodostępny trakt pieszo-jezdny, a więc uważaj na pieszych i inne pojazdy). Znajdziesz się wewnątrz obwodu twierdzy, na odcinku dawnej drogi wałowej, a więc obsługującej fortyfikacje, za wysokim wałem kurtyny a więc odcinka łączącego bastiony III i IV. W połowie jego długości zlokalizowano w wieku XIX wyjście dla załogi, broniącej wysuniętego na przedpole ziemnego dzieła, zwanego rawelinem. Schody znajdowały się poniżej osobliwego, małego budynku, kryjącego stanowisko dla jednego działa. Nazwany trawersem, nawiązywał do koncepcji francuskiego generała Haxo. Po pracach archeologicznych w roku 2012 postanowiono zlokalizować tam punkt widokowy, utrwalający położenie zniszczonej kazamaty. Warto go odwiedzić. Kilkadziesiąt metrów dalej dotrzesz do wjazdu na odbudowany Bastion III. Poszukaj miejsca do przypięcia swego pojazdu. Tam pozostaniesz na dłużej! TAK BYŁO: 1. Zachodni front Twierdzy Zamość pod koniec XVII w., przed przebudową dokonaną przez Jana Michała Linka. Widoczny zalew przed bastionami III i IV. 2. Zachodni front twierdzy w wieku XVIII. 3. Projekt modernizacji twierdzy z roku 1818, wykorzystujący budowle z okresu Księstwa Warszawskiego, z lat ok Plan z 1847 roku, ukazujący finalną postać zachodniego frontu twierdzy Zamość. 5. Projekt przebudowy trawersu kazamaty do ognia czołowego, zlokalizowanej na kurtynie pomiędzy bastionami III i IV. Tablica 7 SZLAKI: Szlak forteczny, oznaczony kolorem czerwonym. Jest to szlak pieszy, edukacyjny, prowadzony bliskim przedpolem i zapolem, a więc jak najbliżej fortyfikacji, pozwalający w sposób systematyczny poznać je od zewnątrz a czasem i od środka. Ukazuje Zamość, jako specyficzne i wyjątkowe założenie obronne, zmieniające się w rytm przemian uzbrojenia, strategii i taktyki, w uzależnieniu od sytuacji politycznej i ekonomicznej. Trasa wymaga, łącznie ze zwiedzaniem ekspozycji, około 5 godzin. W miejscu, gdzie jeszcze kilka lat temu trudno się było domyślić, istnienia Bastionu III, odtworzono jego formę i ukazano w formie rezerwatu archeologicznego jego najlepiej zachowane relikty. Przywrócono jego najbardziej efektowną postać w której wszedł w, dramatycznych okolicznościach, w wiek XIX. Bastion z dwoma piętrami obrony, powstał w wieku XVII, wg projektu Jana Michała Linka. Przysposobiony do obrony, brał udział w oblężeniu w 1813 roku. Niedługo później przebudowano go, wg planów Jana Malleta-Malletskiego, zachowując jego dwupoziomowy układ. Ostateczna przebudowa Bastionu II latach 40. XIX w. zatarła jego unikatowe cechy. A potem wszystko, oprócz prochowni, wyrównały ładunki demolujące rosyjskich wojsk inżynieryjnych. Dziś zobaczysz Bastion III w takiej formie, w jakiej fascynował on w latach 30. XIX wieku malarza i oficera Jana Pawła Lelewela. W sąsiednim unikatowym budynku XVII-wiecznego Arsenału, w XIX-wiecznej prochowni oraz w

15 przeszklonym pawilonie, zagłębionym w odbudowanym wale fortecznym czekają ekspozycje Muzeum Barwy i Oręża. Szlak przyrodniczy, oznaczony kolorem zielonym. Jest to szlak pieszy, rekreacyjnoedukacyjny, który pozwala zapoznać się z walorami przyrodniczymi twierdzy, w tym zabytkowymi założeniami zieleni w granicach historycznych fortyfikacji. Celem jest pokazanie współistnienia i przenikania walorów kulturowych oraz przyrodniczych jako kolejnego etapu w jej historii. Ukazuje zagadnienie komponowanej zieleni fortecznej i jej sukcesji na terenach pofortyfikacyjnych. Wymaga około 3 godzin z nieodzownym przystankiem na ławeczce, w którymś z uroczych zakątków zabytkowego Parku Miejskiego. Szlak nie przebiega przy niniejszej tablicy, obchodząc Bastion III od zewnątrz, przez zagajnik, pozostawiony na pamiątkę czasów, gdy po likwidacji twierdzy, przez prawie wiek rozrastała się tu bujna zieleń, charakterystyczna dla podmokłych terenów. W roku 2006 nikt nie domyśliłby się, że był tu potężny Bastion III oraz jego wielkie słoniczoło wał z profilem obronnym, załamany w formie litery V. Bastion III odbudowano do postaci z pierwszej ćwierci XIX wieku, zaznaczono słoniczoło, lecz pomiędzy nimi pozostawiono prześwietlony gaj, tam, gdzie dawniej były fosy. Jeśli masz nieco więcej czasu, obejdź wielkie słoniczoło krętą, romantyczną, zacienioną alejką, po linii zewnętrznej fosy. Miejsce to ulubiły sobie małe ptaki śpiewające. Szlak widokowy panoramiczny, oznaczony kolorem niebieskim. Jest to szlak pieszy edukacyjno-rekreacyjny, prowadzony dalszym przedpolem twierdzy, z wykorzystaniem najlepszych punktów, ciągów i płaszczyzn widokowych, w celu zaprezentowania unikatowych panoram Starego Miasta z pasem fortyfikacji u podnóża, z iluzją częściowo odtworzonej zieleni fortecznej. Jest to świadomie kształtowany, scenariusz zmiennych widoków i panoram miasta warownego swoista rekonstrukcja krajobrazowa panoram historycznych. Jeśli możesz poświęć ok. 2,5 godzin przejdź niespiesznie przyjazną, łatwą i nieco romantyczną trasą dla koneserów piękna krajobrazu. Szlak nie przebiega w pobliżu tablicy. Należy go szukać na zewnątrz Bastionu III, który po ponad 140 latach jest znów dominantą krajobrazu. Niegdyś wbijał się ostrym narożnikiem w rozlewiska i mokradła. Nie wiemy, jak wyglądał w 1606 roku gdy Bernardo Morando realizował jego pierwszą wersję. Wiemy natomiast, jak ekspresyjną i mocna formę nadał mu w latach Jan Michał Link, odbudowując go po katastrofie budowlanej. Ostatnie przebudowy, zachowujące pierwotne cechy projektu nastąpiły w czasach Księstwa Warszawskiego i niedługo potem, ok r. Obiekt ze śladami walk uwiecznił na swej wspaniałej panoramie Zamościa Franz Bruder. Stan po przebudowie Bastionu III zainspirował też do namalowania aż dwóch akwarel Jana Pawła Lelewela. Tym samym widok Zamościa poprzez groźny Bastion III został dobrze uwieczniony przez malarzy XIX w. Niestety druga przebudowa, wykonana wg projektu Jana Malleta-Malletskiego po 1825 r., odebrała bastionowi jego wyjątkowość. W roku 2006 zdecydowano o odbudowie Bastionu III, w jego przedostatniej, dobrze udokumentowanej, a najbardziej urodziwej formie. Szlak rowerowy Cyrkumwalacyjny - wokół twierdzy. Oznaczony kolorem fioletowym. Szlak ma charakter spacerowy i edukacyjny. Jest dostępny dla wszystkich kolarzy, bardzo łatwy pod względem terenowym. Prowadzony jest najbardziej zewnętrzną trasą, ze

16 zminimalizowanymi kolizjami z komunikacją pieszą i kołową. Na wielu odcinkach przebiega jednak ścieżkami, dostępnymi i dla innych zwiedzających. Proponujemy około 40-minutową przejażdżkę patrol wokół ufortyfikowanego miasta. Ale przypuszczamy, że wielokrotnie zsiądziesz z roweru, czytając tablice, korzystając z infomatów i zaglądając w różne ciekawe miejsca. Podróż może więc się wydłużyć! Bastion III po zniszczeniach w latach praktycznie zniknął z krajobrazu Zamościa. Podniesiono go z tkwiących głęboko w ziemi ruin, w latach i doprowadzono do stanu w którym kończył służbę w polskich barwach, po bohaterskiej obronie Zamościa w roku Osnową tego stanu była XVII-wieczna jego przebudowa wg planów znakomitego inżyniera Jana Michała Linka. Dziś w podziemiach bastionu zobaczysz niezwykłą ekspozycję jego oryginalnych reliktów z różnych faz rozwoju. W XIX-wiecznej, odrestaurowanej prochowni, znajdującej się po środku bastionu, zapoznasz się z interaktywną ekspozycją, ukazującą kolejne etapy rozbudowy twierdzy zamojskiej; jej oblężenia, zwycięstwa i klęski na tle rozwoju sztuki wojennej. Zanim powrócisz do zaparkowanego w przed wejściem do kazamat bicykla, na pewno zwiedzisz jeszcze punkt widokowy na czole bastionu oraz udostępniony do zwiedzania bark z ekspozycją lekkiej artylerii wałowej. TAK BYŁO: Muzeum Fortyfikacji i Broni w obrębie Bastionu III i Arsenału w Zamościu BASTION NR III FAZY PRZEMIAN 1. WG PLANU SZWEDZKIEGO, 1704r. 2. WG PLANU F. BUZOGANY EGO, 1772r. 3. WG PLANU RYS. PAŁACU ZAMOYSKIEGO OGÓLNY, 1801r. 4. WG PLANU JANA CHRZCICIELA MALLET-MALLETSKIEGO, 1817r. 5. WG PLANU Z 1841r. 6. WG PLANU KONCEPCYJNEGO REKOMPOZYCJI BASTIONU Z UWZGLĘDNIENIEM LAPIDARIUM I REZERWATU ARCHEOLOGICZNEGO. Tablica 8 SZLAKI: Szlak forteczny, oznaczony kolorem czerwonym. Jest to szlak pieszy, edukacyjny, prowadzony bliskim przedpolem i zapolem, a więc jak najbliżej fortyfikacji, pozwalający w sposób systematyczny poznać je od zewnątrz a czasem i od środka. Ukazuje Zamość, jako specyficzne i wyjątkowe założenie obronne, zmieniające się w rytm przemian uzbrojenia, strategii i taktyki, w uzależnieniu od sytuacji politycznej i ekonomicznej. Trasa wymaga, łącznie ze zwiedzaniem ekspozycji, około 5 godzin. Zwiedziwszy Bastion III i wszystkie ekspozycje muzealne, można przejść przez pięknie odnowioną Bramę Szczebrzeską i cofnąć się w czasie o prawie 180 lat! Drewniany most wyprowadza na plac broni rawelinu. Został on odtworzony w niemal wiernej formie na tyle na ile pozwolił przebieg istniejącej ulicy. Dostępu do mostu fortecznego broni odrestaurowany blokhauz. Odtworzony obszar przedbramia szczebrzeskiego to prawdziwy sektor

17 zatrzymanego czasu. Tablica stoi przed czołem Bastionu II, najmniejszego z zamojskich bastionów. Przez ponad 250 lat niewiele zmienił swą, dość archaiczną formę. Rosjanie, planowo niszcząc twierdzę w latach , uszkodzili to, co w bastionie najważniejsze narożnik czołowy. Ocalały kazamaty i łączący je podziemny chodnik, zwany poterną; dziś to ciekawa podziemna trasa zwiedzania. 500 m na południe od niniejszej tablicy znajduje się Rotunda Zamojska działobitnia projektu J. Mallet-Malletskiego, w okresie II wojny światowej nazistowski obóz przejściowy i miejsce kaźni. Po wojnie Nekropolia Zamojszczyzny; nekropolia kryjąca szczątki osób. Szlak przyrodniczy, oznaczony kolorem zielonym. Jest to szlak pieszy, rekreacyjnoedukacyjny, który pozwala zapoznać się z walorami przyrodniczymi twierdzy, w tym zabytkowymi założeniami zieleni w granicach historycznych fortyfikacji. Celem jest pokazanie współistnienia i przenikania walorów kulturowych oraz przyrodniczych jako kolejnego etapu w jej historii. Ukazuje zagadnienie komponowanej zieleni fortecznej i jej sukcesji na terenach pofortyfikacyjnych. Wymaga około 3 godzin z nieodzownym przystankiem na ławeczce, w którymś z uroczych zakątków zabytkowego Parku Miejskiego. Szlak prowadzi nieopodal tablicy południowym przedpolem twierdzy przed odrestaurowaną Bramą Szczebrzeską, Bastionem II aż na zaznaczony w krajobrazie, częściowo odtworzony Bastion I, skąd roztacza się najpiękniejszy widok na południe. Zobaczysz stamtąd fragment niemal naturalnego krajobrazu. W powietrzu, przy odrobinie szczęścia, ujrzysz klucze dzikich ptaków wodnych. Południowe przedpole Zamościa było bowiem zawsze obszarem częściowo lub całkowicie pokrytym rozlewiskami rzeki Łabuńki. Na planach z lat roku, zasięg lustra wody był jest inny, lecz strefa podmokłego, łęgowego a w niektórych miejscach bagiennego terenu jest podobna, obejmując obszar zbliżony powierzchnią do całego miasta Zamościa. Południowy front Zamościa był więc naturalnie obronny, zaś krajobraz miał wszelkie cechy obszarów bagiennych z charakterystyczną roślinnością. Szlak widokowy panoramiczny, oznaczony kolorem niebieskim. Jest to szlak pieszy edukacyjno-rekreacyjny, prowadzony dalszym przedpolem twierdzy, z wykorzystaniem najlepszych punktów, ciągów i płaszczyzn widokowych, w celu zaprezentowania unikatowych panoram Starego Miasta z pasem fortyfikacji u podnóża, z iluzją częściowo odtworzonej zieleni fortecznej. Jest to świadomie kształtowany, scenariusz zmiennych widoków i panoram miasta warownego swoista rekonstrukcja krajobrazowa panoram historycznych. Jeśli możesz poświęć ok. 2,5 godzin przejdź niespiesznie przyjazną, łatwą i nieco romantyczną trasą dla koneserów piękna krajobrazu. Południowa panorama Zamościa była do niedawna kompletnie zapomnianym obliczem twierdzy. W chwili kasacji i rozbiórki ten najdłuższy, monumentalny front twierdzy zniknął skutecznie, nie tylko z krajobrazu, lecz i ze świadomości mieszkańców Zamościa. Na przełomie lat 70. i 80. XX w. odbudowano tu jedynie fragment kurtyny z Furtą Wodną. Pod koniec 1 dekady XXI wieku zaczęło się poznawanie i odbudowa nieznanego frontu twierdzy. W oparciu o Fundusze EOG odnaleziono i pięknie odnowiono Bramę Szczebrzeską oraz zachodnią kazamatę Bastionu I. Kolejne prace prowadzone w oparciu o fundusze Unii Europejskiej w ramach programów Innowacyjna Gospodarka oraz Infrastruktura i Środowisko scaliły poprzednie wysiłki: odbudowano kurtyny łączące rozdzielone dotąd budowle, przywrócono świetność oskalpowanemu Bastionowi II, odtworzono w wiernej formie Bastion III,

18 zaznaczono w przestrzeni istnienie Bastionu I. Mamy nadzieję, iż idąc wzdłuż odzyskanego, południowego frontu Twierdzy, poczujesz radość i wzruszenie odkrywamy wspólnie nieznany krajobraz, który miał już nigdy nie zaistnieć! Szlak rowerowy Cyrkumwalacyjny - wokół twierdzy. Oznaczony kolorem fioletowym. Szlak ma charakter spacerowy i edukacyjny. Jest dostępny dla wszystkich kolarzy, bardzo łatwy pod względem terenowym. Prowadzony jest najbardziej zewnętrzną trasą, ze zminimalizowanymi kolizjami z komunikacją pieszą i kołową. Na wielu odcinkach przebiega jednak ścieżkami, dostępnymi i dla innych zwiedzających. Proponujemy około 40-minutową przejażdżkę patrol wokół ufortyfikowanego miasta. Ale przypuszczamy, że wielokrotnie zsiądziesz z roweru, czytając tablice, korzystając z infomatów i zaglądając w różne ciekawe miejsca. Podróż może więc się wydłużyć! Po zwiedzeniu ekspozycji zamojskiego Arsenału dosiądziesz roweru, lecz nie opuścisz szybko strefy zatrzymanego czasu. Przejedziesz przez świetnie odrestaurowaną Bramę Szczebrzeską, wyjeżdżając na przedpole twierdzy. Pokonasz odbudowany, drewniany most forteczny, wjedziesz na dziedziniec, zwany placem broni, odtworzonego, potężnego rawelinu przed Bramą Szczebrzeską i wyjedziesz na ulicę Męczenników Rotundy. Uwaga, włączysz się tam do normalnego ruchu kołowego! Na tym odcinku możesz na pół godziny zboczyć z wyznaczonej trasy i odbyć pełną szacunku wędrówkę na Rotundę Zamojską. Dawna bateria w postaci wieży artyleryjskiej z pierwszej połowy XIX wieku, doczekała się tragicznej roli w czasie II wojny światowej miejsca masowych mordów, dokonywanych przez nazistów na ludności Miasta Zamościa i Zamojszczyzny. TAK BYŁO: 1. Bastion II w stanie z końca XVII w. 2. Bastion II w roku Bastion II oraz raweliny I-II i II-III w stanie z roku Strzałką wskazano lokalizację tablicy. 4. Rysunek zewnętrzny Bramy Szczebrzeskiej na rysunku Jana Pawła Lelewela. 5. Elewacja zewnętrzna Bramy Szczebrzeskiej na rysunku Jana Pawła Lelewela. 6. Elewacja wewnętrzna Bramy Szczebrzeskiej na rysunku Jana Pawła Lelewela. Tablica 9 SZLAKI: Szlak forteczny, oznaczony kolorem czerwonym. Jest to szlak pieszy, edukacyjny, prowadzony bliskim przedpolem i zapolem, a więc jak najbliżej fortyfikacji, pozwalający w sposób systematyczny poznać je od zewnątrz a czasem i od środka. Ukazuje Zamość, jako specyficzne i wyjątkowe założenie obronne, zmieniające się w rytm przemian uzbrojenia, strategii i taktyki, w uzależnieniu od sytuacji politycznej i ekonomicznej. Trasa wymaga, łącznie ze zwiedzaniem ekspozycji, około 5 godzin. Szlak prowadzi na Bastion I, z którego rozpościera się jeden z najrozleglejszych widoków na południowe przedpole Zamościa i akwen Wielkiej Zalewy. Bardzo silnie zniszczony i rozcięty linią kolejową bastion nie został w pełni odbudowany, lecz zintegrowany z elementów

19 zachowanych.(kazamat, szyi), i odtworzonego jako cień czoła budowli. Nie jest to więc wierna rekonstrukcja lecz jakby fantom, widmo, zjawa bastionu, zaznaczona w przestrzeni masywami ziemi, kierunkami ścieżek i mostków, grupami zieleni. Z czoła bastionu-widma zobaczysz opisaną na specjalnej tablicy panoramę południowego przedpola Zamościa. Z Bastionu I szlak prowadzi na północ, przez ulicę Okopową na odtworzony, ziemny dwuramiennik przed Bramą Lwowską Nową. Zastąpiła ona starszą, zaprojektowaną jeszcze przez Bernardo Morando. Znajdowała się ona kilkadziesiąt metrów dalej na północ. Dzięki pracy znakomitych polskich historyków architektury Jana Zachwatowicza i Stanisława Herbsta, już przed wybuchem II wojny światowej częściowo odtworzono Bramę Lubelską Starą. Jednak ukończono ją dopiero dzięki studiom profesora Jerzego Kowalczyka w latach 70. XX wieku. Szlak przyrodniczy, oznaczony kolorem zielonym. Jest to szlak pieszy, rekreacyjnoedukacyjny, który pozwala zapoznać się z walorami przyrodniczymi twierdzy, w tym zabytkowymi założeniami zieleni w granicach historycznych fortyfikacji. Celem jest pokazanie współistnienia i przenikania walorów kulturowych oraz przyrodniczych jako kolejnego etapu w jej historii. Ukazuje zagadnienie komponowanej zieleni fortecznej i jej sukcesji na terenach pofortyfikacyjnych. Wymaga około 3 godzin z nieodzownym przystankiem na ławeczce, w którymś z uroczych zakątków zabytkowego Parku Miejskiego. Pobyt na Zamojskim Belwederze czyli przysposobionym do podziwiania krajobrazu, zrujnowanym Bastionie I a następnie przejście przed wschodnim frontem twierdzy aż po odbudowany wiernie Bastion VII może być pretekstem do zastanowienia się nad rolą roślinności w tworzeniu fortyfikacji. Wynalazek artylerii spowodował powolny zanik murów i powrót ziemnych wałów i nasypów Najostrzejsze stoki pokrywano tzw. plekwerkiem, czyli kostkami z darni perzowej. Dobrze utrzymany olenderską sztuką (mistrzami w tej robocie byli Holendrzy, elastyczny zielony materac był w stanie nie tylko utrzymać stok, wchłonąć i wyhamować wystrzelony pocisk, ale i odbić wystrzeloną z dala, masywną żeliwną kulę. Dziś, odtwarzając stoki zamojskiej warowni użyto również historycznych metod wprowadzania kłączy perzowych, lecz w większości zastosowano nowoczesną technikę hydroobsiewu za pomocą specjalnie dobranych mieszanek nasion. Zobacz koniecznie, z jakim efektem! Szlak widokowy panoramiczny, oznaczony kolorem niebieskim. Jest to szlak pieszy edukacyjno-rekreacyjny, prowadzony dalszym przedpolem twierdzy, z wykorzystaniem najlepszych punktów, ciągów i płaszczyzn widokowych, w celu zaprezentowania unikatowych panoram Starego Miasta z pasem fortyfikacji u podnóża, z iluzją częściowo odtworzonej zieleni fortecznej. Jest to świadomie kształtowany, scenariusz zmiennych widoków i panoram miasta warownego swoista rekonstrukcja krajobrazowa panoram historycznych. Jeśli możesz poświęć ok. 2,5 godzin przejdź niespiesznie przyjazną, łatwą i nieco romantyczną trasą dla koneserów piękna krajobrazu. Szlak doprowadza do drugiego, po Promenadzie UNESCO, wyjątkowego miejsca widokowego Zielonej Twierdzy Zamość. Zaznaczony w przestrzeni poprzez system nasypów i mostków stanowi podbudowę platformy widokowej, podniesiona ponad 4 metry ponad poziom otaczającego terenu. Powiązano ją z resztą bastionu dwoma kładkami ponad linią kolei, tak, aby można obejść ów bastion-widmo po linii nieistniejących w całości wałów. Z placyku na narożniku czoła zobaczysz jedną z najpiękniejszych panoram południowego,

20 otwartego przedpola Zamościa. Z zachodniej kładki roztoczy się niezapomniana perspektywa południowego frontu Twierdzy Zamość. Zaś odwiedziny odnalezionej, odrestaurowanej i udostępnionej kazamaty zaowocować powinny zapoznaniem się z historią Bastionu I a być może degustacją żołnierskiego jadła! Nie pomiń więc w swej wędrówce Zamojskiego Belwederu, skąd widać najpiękniej, a i dla ciała coś się tam znajdzie. Szlak rowerowy Cyrkumwalacyjny - wokół twierdzy. Oznaczony kolorem fioletowym. Szlak ma charakter spacerowy i edukacyjny. Jest dostępny dla wszystkich kolarzy, bardzo łatwy pod względem terenowym. Prowadzony jest najbardziej zewnętrzną trasą, ze zminimalizowanymi kolizjami z komunikacją pieszą i kołową. Na wielu odcinkach przebiega jednak ścieżkami, dostępnymi i dla innych zwiedzających. Proponujemy około 40-minutową przejażdżkę patrol wokół ufortyfikowanego miasta. Ale przypuszczamy, że wielokrotnie zsiądziesz z roweru, czytając tablice, korzystając z infomatów i zaglądając w różne ciekawe miejsca. Podróż może więc się wydłużyć! Południowo-wschodnię część twierdzy objedziesz po jej zewnętrznej części. Da to możliwość przyjrzenia się sylwecie miasta od strony, która i dziś pozostała otwarta. Tutaj rozpoczynała się niegdyś Wielka Zalewa obszar rozlewisk i terenów podmokłych, zasilanych wodą rzeki Łabuńki. Dziś zachował się jedynie jej niewielki akwen, oblewający od czoła Rotundę Zamojską. Do twierdzy powrócisz, mijając przejazd kolejowy (uwaga!) ulicą Okopową. Jeśli zechcesz odwiedzić atrakcyjny punkt widokowy na Bastionie I i odcinek podziemnej trasy pod Bastionem II, pozostaw rower, albowiem znaczne różnice wysokości, mostki i schody nie sprzyjają tu jeździe. Dalej pojedziesz na północ, wzdłuż zaznaczonego w terenie rawelinu przed Bramą Lwowską Nową. Trakt rowerowy poprowadzi Cię następnie wzdłuż potężnego Bastionu VII i możesz wrócić do punktu wyjścia. My jednak radzimy skręć ku miastu obok Starej Bramy Lwowskiej i daj się zatrzymać w Twierdzy Zamość. Warto! TAK BYŁO: 1. Bateria kazamatowa w typie tzw. Wieży Montalemberta Rotunda Zamojska pośród Wielkiej Zalewy na planie z 1847 r. 2. Szkic Jana Pawła Lelewela przedstawiający baterię kazamatową. 3. Plan kazamat Bastionu I, lata 40. XIX w. 4. Widok wnętrza Bastionu I na akwareli Jana Pawła Lelewela. Widoczna kazamatowa budowla do obrony bliskiej, tzw. trawers defensywny. 5. Plan trawersu defensywnego ; obiekt nie zachował się i w obecnym stanie terenu nie ma możliwości jego rekonstrukcji.