FRAGMENTA FAUNISTICA MUSEI ZOOLOGICI POLONICI Tom III. W arszaw a, 30 VII Nr. 24. Stanisław FELIKSIAK.

Transkrypt

1 FRAGMENTA FAUNISTICA MUSEI ZOOLOGICI POLONICI Tom III. W arszaw a, 30 VII Nr. 24. Stanisław FELIKSIAK. Pisidium subtruncatum Malm v. tenuilineatiformis v. n. oraz kilka nowych lub rzadkich dla Polski groszkówek (Pisidium C. Pfeiffer). Pisidium subtruncatum Malm. v. tenuilineatiformis v. n. und einige für Polen neue oder seltene Pisidien (Pisidium C. Pfeiffer). [Z 1 rysunkiem w tekście]. W śród okazów z rodzaju Pisidium C. P feiff, znajdujących się w zbiorach Państwowego Muzeum Zoologicznego, w materiałach pochodzących z jeziora Wigry (pow. Suwałki) jak również w materiale z Puszczy Białowieskiej, zebranym podczas moich badań, przeprowadzonych w r z ramienia Instytutu Badawczego Lasów Państwowych, znajduje się jeden^nowy dla Polski gatunek, szereg nowych dla Polski odmian oraz jedna odmiana, wyróżniona przez A. W. Stelfoxa z Dublina, nigdzie jednak dotąd nieopisana. Panu A. W. Stelfoxowi za nadzwyczaj uprzejme sprawdzenie oznaczeń wysłanego przeze mnie zbiorku Pisidium oraz wyróżnienie niektórych odmian składam serdeczne podziękowania. fisidium (Neopisidium) conventus C lessin Jedynie jedna rozpadająca się muszla, znaleziona przez prof, dr A. L ityńskiego, 3 VIII 1926, w jeziorze Wigry, pod Powałami, na 25 m głębokości.

2 486 St. Feliksiak. 2 Płaska (wymiary: 1,7 5 x 1,5 mm), posiada bardzo cienkie ścianki, z dwu stron wybielone o delikatnym kreskowaniu. Górna krawędź tworzy dobrze zaznaczające się kąty. Zawiasa, o której S t e l f o x w liście do mnie z dnia 10 V I 1936 pisze T h e hinge seems quite typical of conventus, odznacza się wyraźnym ką tem między bardzo wąską i długą centralną częścią a przednimi zębami bocznymi, wąskim dołkiem więzadłowym oraz cha rakterystycznym odgięciem ku krawędzi górnej silnie wystają cego szczytu C3b (tj. zstępującej części środkowego zęba na prawej skorupce). T en arktyczno-alpejski gatunek poraź pierwszy podany został przez C l e s sin a (1) z Bawarii ( Starnberger See bei T u tzing bei с. 50 m. T iefe )- Charakterystyczne jego rozmieszcze nie najobszerniej omawia O dh n er (7, 8). W iększość stwierdzonych dotychczas stanowisk koncentruje się głównie w górskich jeziorach krajów północnych oraz w al pejskich i podalpejskich jeziorach Europy środkowej. Najbar dziej na północ wysuniętym stanowiskiem, według O dhnera (7), byłaby Nowa Ziemia. Dość odosobnione stanowisko podaje O d h n e r (7) z północno-wschodniego Ałtaju na Syberii ( aus dem Tełetzker See, in der Nähe von A rtubasch ) i to z głębo kości 15 m, kiedy F avre (2) w jeziorach alpejskich Szwajcarii, położonych prawie pod tą samą szerokością geograficzną, lecz znacznie wyżej nad poziomem morza, spotykał Pisidium conventus C l e s sin również i w strefie graniczącej z litoralną (4 5 m). Pionowe rozmieszczenie omawianego gatunku w zbior nikach zależne jest ściśle od klimatu. W jeziorach północnej Szwecji schodzi on najniżej do 76 m głębokości, zamieszkując również strefę przybrzeżną jezior począwszy od 1 m głębokości. Napotykano go i w jeziorach płytkich, jak również w kałużach na granicy lasów. W południo wej Szwecji natomiast, żyje tylko w głębokich jeziorach, nie wychodząc ponad 10 m głębokości. Podobnie w środ kowej Finlandii stał się on bardziej głębinowym, w oligotroficznym jeziorze Kuorinkajärvi znaleziony został na 29 m głę bokości. S te l fo x (13) podaje go z jezior górskich W alii, Anglii (Lake District), Szkocji i Irlandii. W północnej W alii znajdował go

3 3 Nowe lub rzadkie dla Polski Pisidia. 487 on w ocienionych zimnych jeziorkach potokowych, podczas gdy w nasłonecznionych natrafiał jedynie na Pisidium cinereum A lder. Pisidium conventus C lessin jest gatunkiem, jak wynikałoby z powyższego, stenotermicznym i to zimnolubnym (kryofilnym). Wigry, jedyne w Polsce stanowisko tego gatunku, byłyby, jeżeli chodzi o północny obszar jego rozmieszczenia, najbardziej na południe wysuniętą nizinną placówką na naszym kontynencie. Pisidium (Eupisidium) lilljeborgi C lessin Rzadki ten gatunek, podawany z Polski przez P olińskiego (10) z jeziora Wigry, gdzie był znajdowany w ławicach muszlowych litoralu. W Państwowym Muzeum Zoologicznym znajdują się okazy pochodzące z Wigier, leg. J. Z aborski, Są to przeważnie oddzielne skorupki o wymiarach następujących: 4,00 X 3,80 mm 3,10 X 2,80 3,95 X 3,50 3,05 X 2,75 3,90 X 3,50 3,05 X 2,70 X 1,85 3,75 X 3,50 3,00 X 2,75 X 1,80 3,65 X 3,25 3,00 X 2,65 3,65 X 3,25 2,90 X 2,60 3,6 5 X 3,2 0 2,85 X 2,50 X 1,60 3,50 X 3,20 2,85 X 2,50 3,50 X 3,15 2,75 X 2,50 X 1,75 3,50 X 3,05 X 2,15 2,75 X 2,45 3,45 X 3,00 2,75 X 2,40 3,40 X 3,15 2,75 X 2,35 X 1,50 3,40 X 3,00 2,65 X 2,30 X 1,50 3,25 X 3,00 2,50 X 2,25 3,25 X 2,95 2,25 X 1,95 Niektóre z nich odznaczają się bardzo silnym kreskowaniem i rogowożółtą barwą. W jeziorze Wigry poławiałem ten gatunek 28 VIII 1935, przy wysokim brzegu w pobliżu jeziora Leszczówek. W ile muszlowym wypełniającym zagłębienia między zbitymi partiami detritusu roślinnego znalazłem 7 okazów, w tym jeden żywy, oraz 4 pojedyncze skorupki, w towarzystwie przeważnie pustych muszel następujących mięczaków: Valvata (Valvata) cristata M üll., V. (V) piscinalis (M üll.), Tropidiscus cari

4 488 St. Feliksiak. 4 natus (M üll.) v. dubius H artm., Spiralina vorticulus ( T roschel), Anisus leucostoma (M illet), Gyraulus albus (M üll.), Bathyomphalus contortus (L.), Succinea oblonga D rap., Pupilla muscorum (L.), Vallonia pulchella M üll., Zonitoides nitidus (M üll.), Anodonta sp. juv. (młody okaz o długości 4 mm z dobrze zachowaną prodissoconchą), Pisidium amnicum (M üll.), P. nitidum J en., P. milium H eld, P. subtruncatum M alm, Sphaerium corneum (L.) oraz Dreissena polymorpha (P all.). Z wyżej wymienionych gatunków najliczniejsze były: Valvata cristata M üll. (24 egz.), V. piscinalis (M üll.) (11 egz.), Vallonia pulchella (M üll.) (10 egz.), Pisidium lilljeborgi C less. oraz P. nitidum J en. (8 egz.). Domieszka w ile przybrzeżnym muszel gatunków lądowych kserofilnych tłumaczy się bliskością suchych pagórków porosłych kosmaczkiem (Hieracium). Z powyższych gatunków, dotychczas nie były notowane dla pojezierza Suwalskiego (9) następujące: Anisus leucostoma (M illet), Pupilla muscorum (L.), Pisidium milium H eld i Pisidium subtruncatum M alm. Przy brzegu o dnie kamienistym, częściowo ilastym, zrzadka zarośniętym wrzecznikiem (Potamogeton) oraz tatarakiem (Acorus), 24 ѴІГІ 1935, złowiłem Pisidium lilljeborgi C lessin wraz z P. amnicum (M üll.), P. nitidum J en. oraz P. henslowanum (Sh e p p.). Pisidium (Eupisidium) subtruncatum M alm v. tenuilineatiformis A. W. Stelfox in litt. Jedynie jedna mmzla, znaleziona na Wigrach, w ławicy przybrzeżnej w r przez J. Z aborskiego. Jest ona dość mocna, pękata, o wymiarach 2,4x2xl,6 mm. Odznacza się szerszym, mniej zaostrzonym przodem niż u typowych, dzięki czemu przybiera kształt bardziej prawidłowo owalny, zbliżający ją do Pisidium tenuilineatum Stelfox. Szczyty posiada szerokie, zaokrąglone, łagodnie ponad krawędź wystające. Kreskowanie typowe dla P. subtruncatum M alm, lecz nieco silniejsze. W ewnątrz muszli mocna zawiasa o wyraźnych kątach między częścią centralną a zębami bocznymi. Przednie zęby A I i Л II silnie zgrubiałe w części proksymalnej, nie dochodząc

5 5 Nowe lub rzadkie dla Polski Pisidia. 489 do w ierzchołka zęba, nadają skorupce wygląd przypom inający P. tenuilineatum Stelfox [rys. 1]. Oznaczenie Pisidium subtruncatum M alm v. tenuilineatiformis A. W. S te lfo x zostało mi podane w liście z dnia 10 VI 1936 przez Л. W. S te lfo x a dla powyższego okazu..nowa ta, karłowata odmiana Pisidium subtruncatum M alm, wyróżniona przez Л. W. Stelfoxa na okazach znajdujących się w jego zbiorze, nie została dotychczas opublikow ana. Za pozwolenie opisania jej składam A. W. Stelfoxowi uprzejme podziękowania. Rys. 1. Pisidium (Eupisidium) subtruncatum M a l m v. tenuilineatiformis v. n. Jezioro W igry (See W igry). X 24. Pisidium (Eupisidium) cinereum A lder v. humeriformis Stelfox Odmiana ta znaleziona została przez Stelfoxa (12) w A n glii, w Kanale Grand Junction Canal, należącym do systemu Tamizy, jak również w samej Tamizie oraz rzekach i jeziorach Irlandii. W Polsce dotychczas nienotowana., Z Wigier pochodzi jedna lewa skorupka (3 X 2,6 mm), leg. J. Z aborski, Jest ona bardzo zbliżona do okazu Stelfoxa (12, PI. 7, fig. 25). Kreskowanie posiada delikatne z dwoma silniejszymi przyrostami, barwę popielatą, dołek więzadłowy szeroki.

6 490 St. Feliksiak. 6 W Białowieży znalazłem, 7 VIII 1932, trzy muszle na podmokłej kwaśnej łące nad Narewką, w płytkim zarośniętym bagienku, o dnie gliniastym, znajdującym się obok niewielkiej odnogi, komunikującej się z rzeką w czasie deszczów. Muszle jasnobrązowe, 'dość wypukłe o trzech silnych liniach przyrostów. W ymiary ich: 4,10 X 3,35 mm 3,75 X 3,15 3,25 X 2,65 Pisidium (Eupisidium) obtusale C. P fe iffe r v. acidicola S te lfo x Jedna płaska muszla (2,5 X 2,2 mm), zbliżona do odmiany opisanej przez Stelfoxa (13) z Irlandii. O owalu bardziej wydłużonym, niż u typowych, z niezbyt wystającymi szczytami. Zawiasa słabo rozwinięta. Część środkowa zawiasy zwęża się nieco przy zębach centralnych C, które nie dochodzą do jej wewnętrznego brzegu. Ząb tylny P III, w proksymalnej części słabo zgrubiały, tworzy niewielki wzgórek (pseudocallus), bez tendencji zachodzenia na nasadę zębu P I. Znaleziona dotychczas tylko w Puszczy Białowieskiej, w oddziale 363, na skraju dużej polany wsi Budy, w wyschniętym bagienku olesowym; leg. St. F eliksiak, 27 VIII Pisidium (Eupisidium) henslowanum (S h epp.) v. distans Stelfox Dwa młode okazy podobne do odmiany Stelfoxa (13) z jeziora Neagh. Muszle więcej owalne, cienkościenne o słabszym niż u typowych kreskowaniu. Bardziej płaskie, pozbawione fałdek podszczytowych, o słabszej zawiasie. Kąty między centralną częścią zawiasy a zębami bocznymi słabo zarysowane. Jeden okaz (2,25 X 1,85 mm) zebrany 5 VIII 1932 w Białowieży, w stawie na Narewce w obrębie parku zamkowego. Dno piaszczysto-gliniaste, porośnięte głównie rogatkiem (Ceratophyllum). Obok występują i typowe P. henslowanum, opatrzone w fałdki. Leg. St. F eliksiak.

7 7 Nowe lub rzadkie dla Polski Pisidia. 491 Drugi okaz (2,45 X 2 mm) znaleziony 13 VIII 1932 w obrębie Parku Narodowego w rzece Hwoznej, z brzegu wśród roślin. Oddział 291. Leg. St. F eliksiak. Odmiana w Polsce dotychczas nienotowana. Pisidium (Eupisidium) henslowanum (Shepp.) v. inappendiculata Steenberg Jedna muszla (2,75 X2,25 mm) równomiernie pękata, bez widocznego spłaszczenia przy brzegu dolnym, o typowej skulpturze zewnętrznej, wyróżniającej się jedynie brakiem fałdek. Zawiasa typowa, wierzchołki zębów A II, P II i C2 silnie wystające. Rezerwat Żubrzy w Puszczy Białowieskiej. Strumień Krynica, w obrębie olesu. Dno piaszczyste, przy brzegu wśród opadłych liści, 27 VIII 1932, leg. St. F eliksiak. Odmiana w.polsce dotychczas nienotowana. Pisidium (Eupisidium) pulchellum J enyns Gatunek podawany z Puszczy Białowieskiej przez G eyera (4, 5). Według Stelfoxa kreskowanie mojej muszli nie tak silne jak u brytyjskich okazów. Muszla pękata. Szczyty zwężone kończysto, o ukośnym przebiegu. Prawy szczyt nieco niższy od lewego. Rezerwat Żubrzy, strumień Krynica, wśród liści przybrzeżnych, 27 VIII 1932, leg. St. F eliksiak. Znaleziony w towarzystwie P. personatum M alm (3) i wyżej wspomnianego P. henslowanum (Sh epp.). Obok w niewielkim, wysychającym błotku znalazłem jeszcze P. cinereum A lder i P. nitidum J en. Z pośród wyżej wymienionych groszkówek przybywają dla Rezerwatu Żubrzego (3) 4 nowe, podnosząc liczbę wszystkich mięczaków występujących na tak niewielkim terenie do 50 gatunków. SPIS L ITERAT U R Y. 1. C le ss in S. Die Mollusken der T iefenfaüna unserer Alpenseen. Malak. Blätter, Cassel, 24, 1877.

8 492 St. Feliksiak. s 2. F avre J. Les M ollusques post-glaciaires et actuels du bassin de Genève. M èm. Soc. Phys. et. Hist. Nat. de Genève, 40, F eliksiak St. Mięczaki Rezerwatu Żubrzego w Białowieży. Rozpr. i Spraw. Inst. Badaw. Las. Państw., W arszawa, Seria A, N r. 10, G eyer D. Die Mollusken des Urwaldes von Bialowies. Abh. Senckenb. N at. Ges., Frankfurt a. M., 37, G eyer D. Von den einheimischen Pisidien. Archiv. Mollusk., Frankfurt a. M., 55, O dhner N. Hj. O n some species of Pisidium in the Swedish State M useum. Journal of Conchology, London, 16, O dhner N. Hj. Mollusca. Pisidium conventus C lessin (P. clessini Surbeck, partim). Rep. Sc. Res. Norweg. Exp. to Novaya Zemlya 1921, No. 6, Kristiania, O dhner N. Hj. Einige in Finnland neu gefundene Süsswassermollusken. Acta Soc. pro Fauna et Flora Fennica, Helsingforsiae, 60, PoLirisKi W l. O faunie mięczaków Ziemi Suwalskiej. Spraw. St. Hydrobiol. na W igrach, Suwałki Warszawa, 1, P oliński W ł. Znaczenie zoogeograficzne mięczaków Polski. O chrona Przyrody, Kraków, 7, Steenberg C. M. Furesöens Molluskfauna. D. Kgl. Danske Vidensk. Selsk. Skrifter, Naturv. og M athem. Afd., Köben,havn, 8. R., 3, Stelfox A. W. T h e Pisidium Fauna of the G rand Junction Canal in Herts, and Bucks. Journ. of Conchology, London, 15, Stelfox A. W. L and and Freshwater Mollusca. Report on recent additions to the Irish Fauna and Flora. Proc. Roy. Irish Acad., Dublin, 39. Sec. B. No. 1, Z U SA M M EN FA SSU N G. Unter den Pisidien des Polnischen Zoologischen Staatsmuseums findet der Verfasser folgende für Polen neue Formen: Pisidium (Neopisidium) conventus C lessin aus dem See Wigry (Kreis Suwałki), Pisidium (Eupisidium) cinereum A l d er v. humeriformis S te lfo x aus dem See Wigry und aus Białowieża, sowie Pisidium (Eupisidium) obtusale C. P fe iffe r v. acidicola S telfo x, Pisidium (Eupisidium) henslowanum (Shepp.) v. distans S te lfo x und v. inappendiculata Steenberg aus Białowieża. Die Arten Pisidium (Eupisidium) lilljeborgi C lessin aus dem See Wigry und Pisidium (Eupisidium) pülchellum J enyhjs

9 9 Nowe lub rzadkie dla Polski Pisidia. 493 aus Białowieża erwähnt der Verfasser als seltene Formen und zählt gleichzeitig andere Molluskenarten auf, welche mit jenen zusammen auftreten. Unter diesen letzteren nennt er 4 neue für das Seengebiet von Suwałki und 4 neue für das W i sentreservat in Białowieża. Der Verfasser beschreibt ferner Pisidium (Eupisidium) subtruncatum M alm v. tenuilineatiformis v. n., eine Kümmerform, welche von A. W. Stelfox in seiner Sammlung sowie in dem vom Verfasser ihm zur Nachprüfung zugesandten Pisidienmaterial aus dem See Wigry ausgesondert wurde. Die Beschreibung dieser Form lautet wie folgt [Fig. 1]. Die kleine sehr aufgeblasene Schale zeichnet sich durch einen breiteren, weniger zugespitzten Vorderteil aus, als bei typischen Pisidium subtruncatum M alm und besitzt dank dessen eine regelmässige ovale Gestalt, welche sie zu Pisidium tenuilineatum Stelfox nähert. Die Wirbel sind breit, gerundet und ragen ein wenig über den oberen Schalenrand hervor. Die Streifung ist typisch für Pisidium subtruncatum M alm aber etwas deutlicher. Innerhalb der Schale befindet sich ein starkes Schloss mit deutlichen Winkeln zwischen dem Zentralteil und den Seitenzähnen. Die Vorderzähne Л I und Л II sind im Proximalteil vor der Spitze stark verdickt und verleihen der Schale einen ähnlichen Habitus, wie er Pisidium tenuilineatum Stelfox eigen ist. Der Verfasser fühlt sich Herrn A. W. Stelfox in Dublin zu verbindlichstem Dank verpflichtet für die überaus höfliche Nachprüfung der Sammlung und die Determination einiger Varietäten. Drukarnia Techniczna, Sp. Akc., Warszawa, Czackiego 3/5, tel. 614*67 i

10