Koło Geografów Uniwersytetu Jagiellońskiego w Republice Moldowa

Transkrypt

1 Michał Płaza, Paweł Struś Koło Geografów Uniwersytetu Jagiellońskiego w Republice Moldowa Project Moldova 2004 Latem 2004 roku członkowie Koła Geografów UJ zorganizowali wyprawę rowerową pod nazwą Project Moldova Jej celem był rekonesans terenowy przed pracami związanymi z wydaniem przewodnika turystycznego o tej stosunkowo słabo znanej w Polsce byłej republice radzieckiej. Poza studentami zrzeszonymi w KGUJ i ich przyjaciółmi, udział w wyprawie wzięli także członkowie Koła Naukowego Młodych Geografów z Uniwersytetu Łódzkiego oraz studenci uniwersytetów w Utrechcie i Uppsali zrzeszeni w EGEA (Europejskim Stowarzyszeniu Geografów) organizacji, pod której auspicjami przeprowadzano projekt. Łączna liczba uczestników projektu wyniosła 20 osób, jednakże w zależności od jego części średnio równa była 15. Pomysł realizacji wyprawy zrodził się w wyniku wcześniejszego zainteresowania części członków KGUJ Mołdawią, ich wcześniejszych wizyt w tym państwie, nawiązanych tam kontaktów oraz brakiem na polskim rynku profesjonalnie opracowanego przewodnika turystycznego. Ostatni z czynników zdeterminował badawczy charakter wyjazdu, związany ze zbieraniem szeregu danych i informacji o kraju, jego poszczególnych rejonach, miejscowościach i atrakcjach. Z racji relatywnie niewielkich rozmiarów państwa, słabo rozwiniętej sieci komunikacji publicznej i złej infrastruktury drogowej idealnym środkiem transportu po Mołdawii okazał się rower. Sprawił on, iż po pewnym czasie nasza grupa rozpoznawalna była w całym kraju, czemu pomógł także rozgłos medialny zorganizowany przez telewizje rumuńską i mołdawską (w tym także rosyjskojęzyczną). Republika Mołdowy Obecna państwowość mołdawska położona jest zasadniczo pomiędzy dwiema rzekami Prutem na zachodzie, stanowiącym jednocześnie granicę z Rumunią, i Dniestrem na wschodzie. Za Dniestrem na długości 300 km rozciąga się wąski pas tzw. Naddniestrza, formalnie 69

2 również należącego do Republiki Mołdowy. Ciekawostką jest, że granica Naddniestrza z Ukrainą, nie jest naturalna, lecz przebiega zazwyczaj krańcami kołchozów. Mołdawia położona jest na południowo-zachodnim skraju płyty rosyjskiej, przykrytej na większośći terenu miąższami soadami morskimi. Południowa część Mołdawii to fragment zapadliska Przeddobrudzkiego. Przeważająca część Mołdowy jest wyżynna (Wyżyna Mołdawsko Besarabska). Rozległe wierzchowiny są porozcinane głębokimi dolinami rzecznymi, co szczególnie utrudnia jazdę rowerzystom. doliny te tylko w części wykorzystywane są przez rzeki. Oprócz wspomnianych już granicznych Prutu i Dniestru tylko 8 rzek przekracza długość 100 km. W zachodniej części terytorium znajdują się mołdawskie góry zalesione pasmo Kodrów, dochodzące do 400 m. n. p. m. O rolniczym charakterze kraju decydują dwa elementy środowiska geograficznego. Stosunkowo łagodny klimat kontynentalny z gorącym latem, niezbyt chłodnymi zimami i nie za niskimi sumami opadów ( mm) sprzyja uprawom. Decydująca jest też struktura gleb 80 % powierzchni Mołdawii zajmują czarnoziemy. Tak wysoki odsetek tych urodzajnych gleb nie występuje nigdzie indziej na świecie. Przy odrobinie historycznego szczęścia Mołdawia mogła się stać dostatnim spichlerzem Europy, niestety dzieje potoczyły się inaczej Za czasów rzymskich tereny historycznej Mołdawii zamieszkiwane były przez plemiona Daków. Po opuszczeniu tego obszaru przez Rzymian, wkraczały tam kolejne plemiona łącznie z Madziarami, którzy ostatecznie podporządkowały go sobie i zarządzały do 1359 roku, gdy powstało niezależne Hospodarstwo Mołdawskie. Od 1387 roku Mołdawia podlegała zwierzchnictwu Polski, kiedy to hospodar mołdawski złożył hołd lenny Władysławowi Jagielle. Zależność ta trwała do czasów Stefana cel Mare (Stefana Wielkiego) do 1497 roku, gdy hospodarstwo stopniowo przechodziło pod kontrolę Imperium Osmańskiego. Ówczesna Mołdawia obejmowała też tereny położone na zachód od Dniestru, a zatem poza obszarem obecnej Republiki Mołdowy, również ziemie północno-wschodniej Rumunii, a także południowej Ukrainy (rejon Czerniowiec oraz wybrzeże Morza Czrnego między ujściem Dunaju i ujściem Dniestru). Pod panowaniem tureckim Mołdawia była przez trzy stulecia w 1774 roku Turcy stracili na korzyść Austrii Bukowinę, a w roku 1812 na rzecz Rosji Besarabię (ziemie między Prutem a Dniestrem). 70

3 W powstałej w 1862 roku Rumunii (z połączenia pozostałej części Mołdawii i Wołoszczyzny) znalazła się w 1856 roku południowa część Besarabii, której Rumunia zrzekła się w 1878 roku ponownie na rzecz Rosji, uzyskując w zamian fragment Dobrudży. W 1917 roku Mołdawianie ogłosili niepodległość Besarabii, którą utrzymać miała obecność wojsk rumuńskich. W roku następnym Besarabię włączono do Rumunii. W 1924 roku na terenie radzieckiej Ukrainy stworzono Mołdawską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką efekty tego wydarzenia oddziaływają do dziś. W 1940 roku Związek Radziecki zaanektował ziemie na wschód od Prutu, tworząc na nich Mołdawską Socjalistyczną Republikę Radziecką z częścią wcześniej utworzonej Republiki Autonomicznej. Południowa część Besarabii znalazła się wówczas ponownie poza granicami zależnej Mołdawii wchodząc w skład Ukraińskiej SRR. Po zaatakowaniu przez III Rzesze ZSRR Mołdawia weszła na powrót w skład Rumunii, by od roku 1944 ponownie stać się republiką radziecką (w granicach z roku 1940). Mołdawia uzyskała niepodległość wraz z rozpadem Związku Radzieckiego w 1991 roku, przejmując granice wcześniejszej republiki radzieckiej. Obszar ten stanowi mniej niż połowę historycznych ziem mołdawskich znajdujących się także, jak wcześniej wspomniano, na Ukrainie i w Rumunii, będącymi jedynymi sąsiadami Mołdawii. Jej powierzchnia wynosi obecnie niecałe 34 tys. km 2, co jest równe dziewiątej części powierzchni Polski. Obszar ten zamieszkuje 4,3 mln mieszkańców (także 1 / 9 ludności Polski), z czego ponad 600 tys. mieszka w stolicy: Kiszyniowie. Gęstość zaludnienia jest z racji tych samych proporcji liczby mieszkańców i powierzchni zbliżona do polskiej i wynosi 126 os/km 2. Ludność miejska stanowi 45% ogółu mieszkańców, jednak krajobraz kraju jest zdecydowanie wiejski. Od czasu uzyskania niepodległości liczba ludności maleje w wyniku spadającego przyrostu naturalnego (wg prognoz UNDP na lata jest ujemny i wynosi -2 ) oraz migracji (zwłaszcza do Włoch, USA i Rosji). W strukturze narodowościowej ⅔ stanowią Mołdawianie, określający się także Rumunami; po kilkanaście procent stanowią Rosjanie i Ukraińcy, a po kilka Bułgarzy i Gagauzi ludność pochodzenia tureckiego wyznająca chrześcijaństwo. W strukturze wyznaniowej dominuje prawosławie (98%), ale są także osoby wyznania 71

4 mojżeszowego oraz baptyści ci ostatni stworzyli sieć kościołów misyjnych skupiając ludność wcześniej prawosławną. Językami używanymi są rumuński oraz rosyjski, ponownie coraz częściej wykorzystywany. Za czasów ZSRR wprowadzono pisownię języka rumuńskiego pokrewną cyrylicy grażdankę. Po 1991 do użytku przywrócono pisownię łacińską. Nominalnie produkt krajowy brutto per capita (GDP per capita) w 2005 roku wyniósł tam 825 $ i był najniższy spośród krajów europejskich (kolejna Albania 2348 $, Polska 7875 $). Struktura PKB wyglądała w 2000 roku następująco: usługi 53%, rolnictwo 25%,przemysł 22%. W strukturze eksportu dominują produkty spożywcze. Gospodarka Mołdawii oparta jest głównie na rolnictwie, co jest spuścizną po czasach radzieckich, gdy republika ta była nakierowana na produkcję rolną na rynek sowiecki. ⅔ powierzchni kraju stanowią użytki rolne, jednakże ich udział spada, co jest związane z zaprzestaniem wykorzystywania niesprzyjających rolnictwu terenów, a także drastycznym zmniejszeniem rynku w związku z rozpadem ZSRR. Uprawia się tam głównie kukurydzę i pszenicę, rzadziej jęczmień. Poza zbożami w krajobrazie często pojawiają się ogromne pola słoneczników, a w centralnej części kraju winnice. Mołdawskie winnice, takie jak Kożuszna czy Krikowa, znane są z produkcji win wysokiej klasy, a sama Mołdawia jest jednym z ich większych eksporterów. Przemysł mołdawski, nierozwijany w czasach ZSRR, koncentruje się na lewym brzegu Dniestru, w separatystycznym Naddniestrzu znajduje się tam przemysł ciężki, w tym także zbrojeniowy i główne elektrownie (cieplne i wodne na Zbiorniku Duboszarskim). W planach była do niedawna budowa portu na Dunaju, na jedynym 800-metrowym odcinku brzegu tej rzeki na południu kraju, lecz zamiary te nie są realizowane. Obecnie w Mołdawii po okresie rządów inicjatorów niepodległości rządzi partia komunistyczna nawiązująca do świetności z czasów sowieckich. Z niej wywodzi się komunistyczny prezydent Wladimir Woronin. Republika Moldova wraz z Gruzją, Ukrainą i Azerbejdżanem tworzą Organizację na rzecz Demokracji i Rozwoju GUAM, której początki sięgają 1997 roku. Jej celem jest obrona wspólnych interesów w związku z aktywnością Rosji na tym obszarze. Mołdawia należy także od 1994 roku do Wspólnoty Niepodległych Państw. 72

5 Na obszarze Mołdawii znajdują się dwa obszary autonomiczne Gagauzja i Naddniestrze (Transnistria). Gagauzja (Terytorium Autonomiczne Gagauzja) leży w południowej części Mołdawii i zajmuje powierzchnię prawie 2 tys. km 2. Liczy ok. 170 tys. mieszkańców, w większości Gagauzów, ale też Bułgarów. Jej stolicą jest niewielkie ponad 30-tysięczne miasto Komrat. Proklamowanie Republiki Gagauzji miało miejsce w 1990 roku tendencje separatystyczne dalej tam istnieją, jednakże nie są one tak silne jak w Naddniestrzu. Naddniestrzańska Republika Mołdawska znajduje się we wschodniej Mołdawii, na wschodnim brzegu Dniestru (wyjątkami są miasto Bendery z okolicami w części prawobrzeżnej oraz wsie mołdawskie w części lewobrzeżnej). Poczatków Naddniestrza szukać można w czasach Mołdawskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, obejmującej zbliżony obszar co współczesne Naddniestrze. Powstało ono w 1991 w związku z niepodległościowymi ruchami w Mołdawii oraz ówczesnymi tendencjami do połączenia jej z Rumunią, co w większości rosyjskojęzycznym regionie nie uzyskało poparcia. W wyniku tego doszło do krótkiej wojny domowej o niezależność od Kiszyniowa w walkach pomiędzy siłami zbrojnymi Naddniestrza a armią mołdawską zginęło 1,5 tys. osób. Obecnie Naddniestrze jest praktycznie niezależne od Mołdawii posiada prezydenta, parlament, własną walutę (niewymienialną), milicję, armię i poparcie Rosji, dzięki któremu funkcjonuje w miarę prawidłowo. Suwerenność tego państewka nie jest uznawana na arenie międzynarodowej; traktowane jest ono jako część Mołdawii. Powierzchnia Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej wynosi ok. 4 tys. km 2. Liczy 550 tys. ludzi, lecz przypuszcza się, że zamieszkuje je mniej niż 400 tys. W stolicy Tiraspolu mieszka ⅓ jego ludności. W użytku jest język rosyjski, ale także mołdawski (rumuński) pisany grażdanką. Szacuje się, że PKB per capita wynosi ok. 650 $. Niezależność Transnistrii możliwa jest dzięki poparciu Rosji stacjonuje tam obecnie 1800 rosyjskich żołnierzy z 14. armii, dzięki obecności której powstanie w Naddniestrzu na początku lat 90. XX wieku nie zostało stłumione przez armię mołdawską, a i obecnie będącej przyczyną braku reakcji ze strony Kiszyniowa. Funkcjonowanie kraju jest możliwe dzięki pomocy finansowej i gospodarczej (bezpłatne dostawy 73

6 surowców energetycznych) Rosji. Oddziałuje ona także w swoich interesach na Mołdawię poprzez wstrzymywanie importu mołdawskich artykułów żywnościowych i manipulowanie cenami surowców energetycznych. Obecnie Naddniestrze jest skansenem komunizmu mimo rozpadu ZSRR, używało ono do niedawna nazwy Transdniestrzańskiej Mołdawskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, sierp i młot są nieodzownymi symbolami państwowości, a mieszkańcy do przekroczenia granicy używają paszportów jeszcze z czasów radzieckich. Podczas gdy na mołdawskich ulicach można napotkać pomniki Lenina, to w Tiraspolu stoi pomnik Stalina. Kraj jest siedzibą międzynarodowej przestępczości jest eksporterem broni na czarny rynek (z zakładów zbrojeniowych i byłych baz wojsk sowieckich), miejscem handlu narkotykami i przemytu wszelkich towarów. Walcząc o uznanie na arenie międzynarodowej, prezydent Naddniestrza Igor Smirnow, wraz z separatystycznymi republikami z terenu Gruzji: Abchazją i Osetią Południową, chce stworzyć blok polityczny, wspólną organizację i siły pokojowe. W jego planach jest także przeprowadzenie referendum niepodległościowego. Szlak wyprawy Podróż naszą rozpoczęliśmy w pierwszych dniach lipca w Krakowie z zamiarem pokonania całej trasy do Moldowy rowerem dziennie po ok km. Trasa biegła przez Beskid Wyspowy, Beskid Niski, wschodnią Słowację, północno-wschodnie Węgry, północną Rumunię i północną część Mołdawii. Podróż zajęła nam 10 dni włączając dwudniowy pobyt w Jassach, w rumuńskiej części historycznej Mołdawii. Naszym miejscem docelowym były Bielce drugie co do wielkości miasto w republice. W Bielcach znajduje się prężny ośrodek polonijny. Działa tu Dom Polski, polska parafia i wydawane jest lokalne czasopismo. Po założeniu bazy wyprawy przystąpiliśmy do szczegółowego opracowania zadań, w oparciu o listę atrakcji turystycznych sporządzoną przez ONZ. Eksplorację północnej Mołdawii prowadziliśmy w trzech niezależnych grupach bojowych. Większość domniemanych atrakcji była już niestety nieaktualna ogród botaniczny okazał się zwykłym zakrzaczonym parkiem, a muzeum znanego pisarza ładnym dworkiem, ale bez dachu. Trafiliśmy jednak w wiele uroczych miejsc, takich jak rejon 74

7 Kriwej z ciekawymi formami krasowymi i malowniczy jar Dniestru z licznymi monastyrami skalnymi. Odwiedziliśmy także miejsca historyczne miejsce śmierci hetmana Żółkiewskiego pod Bieriezowką i monumentalną twierdzę w Soroce. Po prawie tygodniu przenieśliśmy naszą bazę do miejscowości Lozowa, położonej w centrum Mołdawii, 40 km od Kiszyniowa. Przyjął nas tam Dorin Lozoveanu, członek EGEA Moldova. Z miejsca tego badaliśmy środkową część Mołdawii. Drogi skierowały nas do Kiszyniowa, ruchliwej stolicy kraju pełnej zagranicznych dyplomatów. Wyruszyliśmy także na krótki rekonesans do Naddniestrza. Niektórym z nas udało się zdobyć Balanesti najwyższy szczyt Mołdawii. Wysokość 429 metrów nad poziom morza nie jest porażająca, ale z uwagi na skomplikowane formy geomorfologiczne wyprawa trwała cały dzień. Po opuszczeniu Lozowej, już w zmniejszonym składzie, uczestnicy projektu ruszyli na południe do Gagauzji przekraczając wały Trajana (miejscami wciąż rozpoznawalne w krajobrazie). W połowie sierpnia dotarliśmy do zakola Dunaju. Mołdawia jest bowiem również krajem naddunajskim posiada ok. kilometra wybrzeża tej rzeki. To właśnie tam powstaje mołdawskie okno na świat terminal portowy Giurgiulesti. Na tym, po ponad miesiącu podróży, zakończył się Projekt Mołdowa 2004, a uczestnicy rozjechali się w różnych kierunkach. Większości przez Podole i Karpaty lub historyczne krainy Rumunii udało się dotrzeć do Polski pod koniec sierpnia. Owocem projektu jest przygotowany do druku przewodnik i kreślona obecnie mapa Mołdawii. Przede wszystkim jednak w sercu pozostała dozgonne przywiązanie do tej dziwnej bananowej republiki na skraju Europy. Literatura: Fiodorom A. 2003, Moldovan nature on my mind, Kiszyniów Jelonek A. (red) 1996, Encyklopedia Geograficzna Świata t. V Europa, wydawnictwo OPRESS, Kraków