Józef Zwierzycki, a great ge ol o gist of the 20 th cen tury (reminiscence 50 year after decease)

Transkrypt

1 Geologia Sudetica, 2014, 42: Józef Zwierzycki, a great ge ol o gist of the 20 th cen tury (reminiscence 50 year after decease) Alina Chrz¹stek, Anna Górecka-Nowak, Ryszard Kryza In sti tute of Geo log i cal Sci ences, Uni ver sity of Wroc³aw, Wroc³aw, pl. Borna 9, Po land; ad dresses: alina.chrzastek@ing.uni.wroc.pl; anna.gorecka-nowak@ing.uni.wroc.pl; ryszard.kryza@ing.uni.wroc.pl Key words: Józef Zwierzycki, Krobia, ge ol o gist, Dutch East In dies, Java, In do ne sia, cop per de pos its, Uni ver sity of Wroclaw. Ab stract Pro fes sor Józef Zwierzycki was born in 1888 in Krobia, a small town in Wielkopolska (Great Po land), then un der Prus sian dom i na tion. From 1909 till 1914, he stud ied min ing en gi neer ing at the Min ing Acad emy, and ge ol ogy and palae on tol ogy at the Uni ver sity of Berlin. Af ter grad u at ing and ob tain ing a doc tor ate de gree in ge ol ogy, he won the com pe ti tion for a po si - tion of ge ol o gist in the Dutch Geo log i cal Sur vey in the Dutch East In dies. He left Eu rope just on the eve of the World War I. He worked on Java, Su ma tra and New Guinea in very dif fi cult field con di tions, and his work in cluded: geo log i cal and soil map ping, geo log i cal pros pect ing of min eral re sources, study ing unique palaeontological sites and many vol ca noes. Dur ing 24 years of work on the Ma lay Ar chi pel ago, Józef Zwierzycki was em ployed as a re search-ex plorer, in spec tor and, fi - nally, from 1933 till 1938, the Di rec tor of the en tire Dutch Geo log i cal Sur vey in the Dutch East In dies. Af ter be ing re tired, he re ceived the high est Dutch state award, the Cross of Oranje Nassau Or der for his sci en tific achieve ments and work in the Dutch East In dies. In 1938, Józef Zwierzycki, with all the fam ily, re turned to Po land. He got a new job in the Pol ish Geo log i cal In sti tute in War saw. Af ter the out break of the World War II, he was re spon si ble for se cur ing the prop erty, ar - chives and col lec tions of the In sti tute. Józef Zwierzycki was ar rested and sent to Auschwitz in One year later, due to firm ef forts made mainly by Ger man ge ol o gists, he was re leased from Auschwitz and trans ported to Berlin, where as a pris - oner, he worked for geo log i cal needs. In sum mer 1944, when he was es corted to the Carpathians, he made a bra vura es cape and hid in Kraków. With a help from his brother-in-low, Pro fes sor Kazimierz Maœlankiewicz, he luck ily hold out in the hid - ing place till the lib er a tion of Kraków from Ger man oc cu pa tion. In May 1945, Józef Zwierzycki came to Wroc³aw with a group of pro fes sors, mainly of Lvov Uni ver sity and Polytechnics, to se cure the rem nants of build ings and sci en tific col lec - tions of the high schools, left by Ger mans in the city. In the same year, he ob tained a ha bil i ta tion de gree and in 1948 re - ceived the ti tle of or di nary pro fes sor. Józef Zwierzycki was an out stand ing ac a demic teacher with very wide geo log i cal knowl edge and enor mous pro fes sional ex pe ri ence, so he gave lec tures in sev eral sub jects. The re search in ter ests of Pro fes - sor Zwie- rzycki were, at that time, mainly con nected with min eral de pos its in SW Po land. Pro fes sor Zwierzycki pre pared sci en tific back ground for prospection of cop per de pos its, and is con sid ered as a co-dis cov erer of these de pos its in Lower Silesia. Pro fes sor Józef Zwierzycki died in He is among the great est Pol ish ge ol o gists of the 20 th cen tury. Manu script re ceived 4 Feb ru ary, ac cepted 12 March 2014 YOUTH AND AC A DEMIC STUD IES Józef Zwierzycki was born on 12 March 1888 in Krobia, a small town in Wielkopolska (Great Po land), then un der Prussian dom i na tion. He was the el dest child and the only son of the owner of a wind-mill. He was well-bred in a pa tri - otic and re li gious home at mo sphere which later re sulted in his in vi o la bil ity and un com pro mis ing hon esty. He knew the Pol ish lan guage only from his home, as he was ed u cated in Ger man schools, first in Krobia, then in Trzemeszno. Af ter grad u at ing and pass ing the fi nal ex am i na tion in a clas si cal gym na sium in Gniezno, and hav ing got a sti pend from the Karol Marcinkowski Ed u ca tion-sup port So ci ety in Poznañ, he started his high ed u ca tion in Berlin in Józef Zwierzycki stud ied at the Min ing Acad emy in Berlin and, ad di tion ally, ex tended his ed u ca tion in ge ol ogy and palae on tol ogy at the Friderick Wil helm III Uni ver sity (to day Al ex an der von Humboldt Uni ver sity). Dur ing his stud ies, he at tended prac ti cal courses in the iron-ore mines in Kiruna in north ern Swe den, in a coal mine in Up per Silesia, and in salt mines in Ger many. Since that time, the ge ol ogy of salt de pos its be came one of his main sci en tific in ter ests, whereas the knowl edge of the Nor we gian lan - guage, he got from the meet ing of Nor we gian work ers dur - ing his stay in Kiruna, ap peared so im por tant in the dra - matic times of the World War II.

2 168 A. CHRZ STEK et al. In au tumn 1913, Józef Zwierzycki ob tained a doc tor ate de gree in ge ol ogy de fend ing a dis ser ta tion on Me so zoic cephalopoda fauna from East ern Af rica, col lected at the Lake Tanganika by Ger man Ex pe di tion Tendagur in (Fig. 1e, f). A year later, at the be gin ning of 1914, he com - pleted his min ing stud ies and re ceived an en gi neer de gree. This com bin ing of nat u ral-sci ences and tech ni cal ed u ca tion gave him a solid back ground for us ing the o ret i cal knowl - edge in prac ti cal prospection of min eral re sources. The year 1914 ap peared to be a turn ing point in Józef Zwierzycki s life, not only be cause of the end of his uni ver - sity education and of the difficult political situation in Eu - rope. Be ing stim u lated by his su per vi sor, pro fes sor Branc, young en gi neer Dr. Józef Zwierzycki de cided to ap ply for a po si tion of ex plo ra tion ge ol o gist in the newly cre ated Dutch Geo log i cal Sur vey in the Dutch East In dies. How ever, wait - ing for the re sponse of the Dutch au thor i ties, he re ceived a mil i tary mo bi li sa tion card a war was round the cor ner. The pos i tive re sponse from Den Haag al lowed him to leave Eu rope on 29 June 1914, just on the eve of the World War I. He left Ham burg on steam ship Rembradt for dis tant Java. He was prob a bly un aware then, that he would spend in the Duch East In dies (In do ne sia) nearly a quar ter of a cen tury (Fig. 1). IN THE DUTCH EAST IN DIES In do ne sia a coun try of ex traor di nary na ture: ex cit ing ge ol ogy, no to ri ous vol ca noes and dan ger ous earth quakes, trop i cal cli mate, rich flora and fauna, and mar vel lous sea all around, with amaz ing coral reefs. Pro fes sor Józef Zwierzycki must have been in spired by such un usual na ture when de cided to go there as a ge ol o gists for a long pe riod of time. The land scape of the coun try is dom i nated by no to ri - ous vol ca noes, such as Toba, Krakatoa, Merapi, Bromo, Semeru, Kawah Ijen, Agung, Tambora and many oth ers (Fig. 2a c). An ex am ple of the cu ri os i ties of In do ne sian fauna is the Ko mo do Dragon (Varanus komodensis), a large spe cies of liz ard, liv ing on Earth for 25 Ma, but dis cov ered for the re cent civili sa tion only in 1910, in the In do ne sian is lands of Ko mo do, Rinca and Gili Motang (Fig. 2d). In do ne sia is also a coun try of long and ex cit ing his tory, mixed cul tures and re li gions, all chang ing when pass ing from one is land to an other. Ar chi tec tural mix tures are best vis i ble, e.g., around Jogjakarta, the heart of In do ne sia, ca. 300 km east of Bandung, where the headquarters of the Dutch Geo log i cal Sur vey was lo cated. A few of his tor i cal ob jects there be long to the world cul tural her i tage, e.g. the 9 th cen tury Bud dhist Borobodur Tem ple, and roughly con - tem po ra ne ous Hindu Tem ple of Prambanan, both lo cated at the foot of the fa mous Merapi, and con structed of its lava used as buildingstone (Fig. 3a). Mix ture of Hindu and Bud - dhist styles, blended with Mus lim and Chris tian in flu ence (the so called Java syncretism), is typ i cal of pal aces and other his tor i cal build ings in Jogjakarta. Of course, the now a days liv ing in In do ne sian towns and vil lages is not the same as nearly a hun dred years ago, in the pe riod of Pro fes sor Zwierzycki s stay there. An in di - rect conse quence of the changes can be seen in the streets to day where, for ex am ple, tra di tional riksha is largely re - placed by count less num ber of scoot ers. Af ter his ar rival at Java, Józef Zwierzycki got a job in Batawia (to day Ja karta), the cap i tal of the Dutch East In - dies, where the Dutch Geo log i cal Sur vey was lo cated at that time. The cli mate of Batawia, on the north ern side of the is - land, is not healthy for a Eu ro pean, be cause of high hu mid - ity and high tem per a tures. Only in 1923, the head quar ters of the Dutch Geo log i cal Sur vey moved to Bandung, a city ca. 300 km SE of Batawia, at higher al ti tudes of ca. 600 m a.s.l., sur rounded by vol ca nic cones, ag ri cul tural fields and for est, and with much better cli ma tic con di tions. The Pol ish ge ol o - gist spent in the Dutch East In dies 24 years. First, he had a po si tion of re search-ex plorer, then in spec tor of the Sur - vey ( ). From 1933, till the end of his work in In - do ne sia in 1938, he was the Di rec tor of the en tire Dutch Geo log i cal Sur vey in the Dutch East In dies. Józef Zwierzycki was in volved in the prospection of min eral re sources, such as crude oil, coal, tin and pre cious metals: gold, silver and platinum. His activities, in particu - lar dis cov er ies of crude oil and ore de pos its, con trib uted a lot to the de vel op ment of the coun try. He also car ried other in ves ti ga tions, in palae on tol ogy, stra tig ra phy and tec ton ics. He authored many geo log i cal maps, in clud ing the Gen eral Fig. 1. Youth, ac a demic stud ies and the Dutch East In dies. a Józef Zwierzycki (sec ond from the right) with his co-work ers on Java (Ar - chives of the Li brary in the As sem blage of El e men tary School and Gimnasium in Krobia); b Józef Zwierzycki (in the mid dle) with sail ors of Dar Pomorza (Ar chives of the Zwierzyckis fam ily); c Józef Zwierzycki in the Dutch East In dies, 1914 (Ar chives of the Li brary in the As sem blage of El e men tary School and Gimnasium in Krobia); d The fam ily Józef Zwierzycki with his wife Jadwiga and sons Artur and Jan in In do ne sia (Ar chives of the Li brary in the As sem blage of El e men tary School and Gimnasium in Krobia); e, f PhD the sis of Józef Zwierzycki; g The Cross of Oranje Nassau Or der the high est Dutch state award (source: Internet). Fig. 1. M³odoœæ, studia i Indie Holenderskie. a Józef Zwierzycki (drugi od prawej) ze swoimi wspó³pracownikami na Jawie (Archiwum Biblioteki Zespo³u Szko³y Podstawowej i Gimnazjum w Krobi); b Józef Zwierzycki (w œrodku) z marynarzami: Daru Pomorza (Archiwum rodziny Zwierzyckich); c Józef Zwierzycki w Indiach Holenderskich, 1914 r. (Archiwum Biblioteki Zespo³u Szko³y Podstawowej i Gimnazjum w Krobi); d Portret rodzinny Józef Zwierzycki z on¹ oraz synami Arturem i Janem w Indonezji (Archiwum Biblioteki Zespo³u Szko³y Podstawowej i Gimnazjum w Krobi); e, f Praca doktorska Józefa Zwierzyckiego; g Krzy Oranje Nassau najwy sze odznaczenie holenderskie (zasoby internetu).

3 Pro fes sor Józef Zwierzycki ( ) 169 Geo log i cal Map of the Dutch East In dies, 1 : , and the Geo log i cal Map, 1 : Most of the geo log i cal maps of Indonesia pro duced in that pe riod of time were made by him self or un der his su per vi sion. Dur ing geo log i - cal map ping of Su ma tra, he was the head of a large in ter na - tional team that in volved ge ol o gists from seven dif fer ent coun tries. He was the first Pole who car ried in ves ti ga tions in New Guinea. The in ves ti ga tions were con ducted in the jun gle, in very dif fi cult con di tions, oc ca sion ally among man-eater tribes. He was also in ter ested, of course, in vol ca - noes, which are so nu mer ous in the Ma lay Ar chi pel ago. They are found on nearly all big ger is lands, ex cept for Bor -

4 170 A. CHRZ STEK et al. Fig. 2. Na ture of In do ne sia. a Rinjani the main crater with smaller cones from 1994 erup tion (photo R. Kryza); b Ghost- shadow of Rinjani cone seen from the top of Rinjani at sun rise (photo R. Kryza); c Bromo, re cent cones in the cal dera; ac tive Semeru vol cano in the back ground (photo R. Kryza); d Ko mo do drag ons (photo R. Kryza). Fig. 2. Przyroda Indonezji. a Rinjani g³ówny krater z mniejszymi sto kami z erupcji 1994 r. (fot. R. Kryza); b Cienie sto ka Rinjani widziane ze szczytu Rinjani podczas wschodu s³oñca (fot. R. Kryza); c Bromo, m³ode sto ki w kalderze; aktywny wulkan Semeru w tle (fot. R. Kryza); d Smoki Ko mo do (fot. R. Kryza). neo and New Guinea. In 1923, the Dutch Gov ern ment es - tab lished the Com mis sion on Vol ca nol ogy, of which Józef Zwierzycki be came a mem ber. In do ne sia is fa mous for dis cov er ies of ex tinct spe cies of homi nids. These, ap par ently, were not di rect tar gets of Pro - fes sor Zwierzycki s ac tiv i ties, but the ear lier first dis cov er - ies of the Java Man (Pithecanthropus erec tus or Homo erec - tus) at Trenil on Java in 1891 must have in creased his in ter - ests in palaeontological in ves ti ga tions. He was in volved in some ex pe di tions and, as the Di rec tor of the Dutch Geo log i - cal Sur vey in the Dutch East In dies, helped to ar range funds to sup port such pro jects. It was al ready well known at that time that Java must have been in hab ited by more prim i tive forms, ear lier than Homo sa pi ens sa pi ens, and ef fort were made to find the miss ing link. Among the best known ob jects and sites dis - cov ered and stud ied in the time of Pro fes sor Zwierzycki s ac tiv i ties in the Dutch East In dies are: Boemiajoe (1925), Ngandong on the Solo river ( ) and Sangiran ( ), the later placed on the UNESCO World Her i - tage List in These sites yielded very rich palaeontological ma te rial, in clud ing abun dant bones of ver te brate: el e - phant, hip po pot a mus, deer, gi ant tur tle and, most importantly, skulls of homi nids that were de scribed as Homo erec tus erectus. Among in ter est ing find ings was that at Ngandong, where eleven fragmentarily pre served skulls were found. These were only up per, near-brain parts of skulls and, tak - ing into ac count the ob served in ju ries, they were in ter preted as likely re mains af ter a can ni bal feast. These skulls were sim i lar to those de scribed from Trinil, but in di cat ing a more evolved evo lu tion ary form, in ter preted by an thro pol o gists at that time as likely rep re sent ing Homo sa pi ens neandertalensis. This, how ever, re mains prob lem atic, as find ings of the lat ter have not been re ported so far from be yond Eu rope. More re cent great find ings were made at Liang Bua caves, ca. 10 km NW of Ruteng in west ern Flores in 2003: Homo floresiensis, who lived be tween ca. 95 and 12 thou sand years ago and, to gether with Homo sa pi ens sa pi ens, is con - sid ered as a fol lower of Homo erec tus (Fig. 3b, c). Most valu able find ings from these ear lier dis cov ered sites were de pos ited by Józef Zwierzycki in the Dutch Geo - log i cal Sur vey in Bandung. He also made their casts which were sent to Leiden Uni ver sity (the Neth er lands) and to Frank furt am Main (Zwierzycki, 1948, Krupiñski, 1992). A set of skull cop ies from Ngandong was do nated, in 1930 s, to the Zoo log i cal Mu seum in War saw. Af ter World War II, these skull casts were moved to the De part ment of An thro - pol ogy of the Maria Sk³odowska-Cu rie Uni ver sity in Lublin

5 Pro fes sor Józef Zwierzycki ( ) 171 Fig. 3. Cul tural her i tage and In do ne sian Homminids. a Hindu (Shiva) Prambanan Tem ple (9 th cen tury) near Jogjakarta, built of Merapi lava, partly dam aged dur ing 2006 earth quake (5.9 on Rich ter scale) (photo R. Kryza).; b Homo floresiensis scull; ex po si tion in the Re - gional Mu seum in Ruteng, 2012 (photo R. Kryza); c Homo floresiensis re con struc tion of woman; ex po si tion in the Re gional Mu seum in Ruteng, 2012 (photo R. Kryza). Fig. 3. Dziedzictwo kulturalne i indonezyjskie hominidy. a Hinduistyczna œwi¹tynia Prambanan (IX w.) w pobli u Jogjakarty, zbudowana z law Merapi, czêœciowo zniszczona w czasie trzêsienia ziemi w 2006 r. o sile 5.9 w skali Richtera (fot. R. Kryza).; b Homo floresiensis czaszka; ekspozycja w Muzeum Regionalnym w Ruteng, 2012 (fot. R. Kryza); c Homo floresiensis rekonstrukcja kobiety; ekspozycja w Muzeum Regionalnym w Ruteng, 2012 (fot. R. Kryza). and, af ter wards, to the De part ment of An thro pol ogy of the Uni ver sity of Wroc³aw (Krupiñski, 1992). These ac tiv i ties of Józef Zwierzycki en abled Pol ish an thro pol o gists, as well as sci en tists from other coun tries, to con trib ute to the de vel - op ment of mod ern an thro pol ogy. Re sults of new in ves ti ga - tions are still be ing pub lished (e.g., Huffman et al., 2005) and pub li ca tions deal ing with an thro po log i cal dis cov er ies on Java widely cited in in ter na tional lit er a ture. Józef Zwierzycki was an ad vi sor of the Dutch Gov ern - ment in the field of crude-oil pros pect ing. He was also a pro fes sor of the Bandung Polytechnics, where he gave courses in ge ol ogy for en gi neers. In 1935, he was ac tive in cre at - ing the Pol ish Con sul ate in Batawia, and was awarded by the Golden Cross of Merit from the Pol ish au thor i ties. A no - tice able event in his In do ne sian pe riod of life was a meet ing with the crew of the fa mous Dar Pomorza sail ing boat the first Pol ish ship that ever came to the Dutch East In dies (Fig. 1b). Pro fes sor Zwierzycki participated also in scientific con gresses and meet ings, of ten giv ing lec tures, e.g., in the Pan-In dian Con fer ence of En gi neers in Batawia (1920), Pan- Pa cific Con gress in To kyo (1926), II Med i cal and Nat u ral ist Con fer ence in Batawia (1926) and IV Pa cific Con gress in Bandung (1930). He was a mem ber and ed i tor in the ini tia tive group that es tab lished a jour nal of the So ci ety of Min ers and Ge ol o gists of The Dutch East In dies. Within that pe riod of his pro fes sional ac tiv ity, he pub lished ca. 50 sci en tific pa - pers, mostly in Eng lish and Dutch, but also in Pol ish. Dur ing his work in the Dutch East In dies, Józef Zwierzycki three times vis ited Po land. Dur ing the first visit to lib er ated Moth er land in 1923, he re nounced the Ger man cit - i zen ship and be came a Pol ish cit i zen. He gave lec tures and par tic i pated in meet ings, and be came a mem ber of sev eral scientific organisations: the Polish Geological Society, the Pol ish Geo graph ical So ci ety, and the Pol ish So ci ety of Nat - u ral ists. He also at tended an ex cur sion to the Carpathians, where he met pro fes sor Kazimierz Maœlankiewicz, a wellknown Pol ish min er al o gist, and that was the be gin ning of their friend ship for ever. Dur ing the sec ond visit to Po land in 1928, in Kraków, Józef Zwierzycki mar ried Jadwiga Kowalewska, a young stu dent of Ro man phi lol ogy, a sis ter of Kazimierz Maœlankiewicz s wife. Af ter wards, they both came back to Java, where they lived to see their three chil dren: Artur (1929), Jan (1932) and Jadwiga, nick name Lala (1934) (Fig. 1d). Dur ing the lon gest, third visit to Po land, Józef Zwierzycki showed his film made from the board of the plane about the Krakatoa erup tion in 1928/1929. Un for tu nately, the film, to gether with all the fam ily pos ses sions were lost dur ing the Warsaw Uprising.

6 172 A. CHRZ STEK et al. In 1938, be com ing 50-year old, Józef Zwierzycki decided to com plete his 24-year pro fes sional ac tiv i ties in the Dutch East In dies and got re tired. For his sci en tific achieve - ments and work in the Dutch East In dies, he re ceived, as the first Pol ish cit i zen, the high est Dutch state award, the Cross of Oranje Nassau Or der (Fig. 1g). A fa mous Ger man palaeontologist, G.H.R. Koenigswald, re gard ing Pro fes sor Zwierzycki s con tri bu tions to this sci ence, gave his name to the newly dis cov ered by him sa bre-tooth ti ger of Java, Machairodus zwierzyckii (to day Hemimachairodus zwierzyckii) (Fig. 4a). Also other taxa, for ex am ple bi valve spe cies of Nucula (Fig. 4b), have been named zwierzyckii af ter - wards (see also Fig. 4c for bi valve spe cies Hippurites found by Zwierzycki). BACK TO PO LAND AND WORLD WAR II In the mid dle of 1938, Józef Zwierzycki, with all the fam ily, re turned to Po land. He got a new job in the Pol ish Geo log i cal In sti tute in War saw, where the fam ily also took up their res i dence. He was ap pointed the Head of the Crude Oil and Salt De part ment, and worked in tensely till the out - break of the World War II. In early Sep tem ber 1939, most of the staff of the Pol ish Geological Institute left Warsaw, and the Director, Profes - sor Karol Bohdanowicz, handed over his duty to Józef Zwierzycki. The most im por tant task at that time was to se - cure the prop erty, ar chives and col lec tions of the In sti tute. It was dif fi cult be cause of heavy bom bard ment of the dis trict of the city where the In sti tute was lo cated. The build ings were dam aged, with out doors and win dows, thus dif fi cult to pro tect against plun der. Thanks to the im pe ri ous de mand of Józef Zwierzycki ad dressed to the city com mander, the valu able prop er ties of the In sti tute were saved (Graniczny & Ur ban, 2014). How ever, his de cid edly and brave at ti tude, and care about the In sti tute prop er ties were not tol er ated for long. On 23 April 1941, Józef Zwierzycki, be ing ac cused of col lab o ra tion with the un der ground, was ar rested by Ge - stapo and im pris oned in Pawiak. A month later, he was sent to Auschwitz. In the un hu man con di tions of the con cen tra - tion camp, help ful ap peared his knowl edge of lan guages, in - clud ing Nor we gian he be came be ing used as a trans la tor, and this pre vented him from hard phys i cal work. Due to firm ef forts made by Ger man, Dutch and Jap a - nese ge ol o gists, in par tic u lar of Pro fes sor Bentz, a spe cial ist in crude-oil ge ol ogy, Józef Zwierzycki was re leased from Auschwitz, and still as a pris oner was trans ported to Berlin, where he was forced to work for geo log i cal needs. In the ho tel where he lived, he got ac quainted with the for mer prime min is ter of Po land, Leon Koz³owski, and they be - came friends. Pro fes sor Zwierzycki used to talk about in - trigu ing and still un clear de tails of that ac quain tance dur ing field courses for ge ol ogy stu dents guided by him in the Sudetes many years later (Mierzejewski, 2012). In sum mer 1944, Pro fes sor Zwierzycki was es corted to the Carpathians, un der the pre text of col lect ing geo log i cal ma te ri als needed by Nazi Ger mans. Dur ing a break in the jour ney, in Kraków, he was al lowed to meet his wife and chil dren, who had man aged to come from War saw a few days ear lier. The fol low ing day, Józef Zwierzycki made a bra vura es cape and hid in the flat of his friend and brotherin-low, Kazimierz Maœlankiewicz. This hap pened on the 1 st of Au gust and co in cided with the out burst of the War saw Fig. 4. Palae on tol ogy. Back to Po land. a Sa bre-tooth ti ger of Java Hemimachairodus zwierzycki (Ar chives of the Li brary in the As sem - blage of El e men tary School and Gimnasium in Krobia); b Mollusca Nucula zwierzycki (Geo log i cal Mu seum in Bandung) (photo K. Senderak); c Mollusca Hippurites found by Józef Zwierzycki (Geo log i cal Mu seum in Bandung) (photo K. Senderak); d His tor i cal scroll of the Sci ence and Cul ture Group, Wroc³aw, 9-31 May, 1945; Józef Zwierzycki s sig na ture in the right-hand side col umn (Ar chives of the Uni ver sity of Wroc³aw); e Por trait of Józef Zwierzycki (Ar chives of the Li brary in the As sem blage of El e men tary School and Gimnasium in Krobia); f Aula Leopoldina of the Uni ver sity of Wroc³aw, openning of the ac a demic year 1946/47; Józef Zwierzycki among the pro fes sors (Ar chives of the Uni ver sity of Wroc³aw); g Cer e mony of open ing the plaque com mem o rat ing Pro fes sor Józef Zwierzycki and giv ing his name to the lec ture room in the De part ment of Strati graphic Ge ol ogy (DSG) at the Uni ver sity of Wroc³aw, In the first raw, from left to right: Pro fes sor Jerzy K³apciñski, suc ces sor of Pro fes sor Zwierzycki, Head of DSG in ; Pro fes sor Jerzy Niœkiewicz; mgr K. Skolski, Pro fes sor Tadeusz Gunia,, suc ces sor of Pro fes sor Zwierzycki, Head of DSG in and In the sec ond raw, from left to right: dr Z. Œliwa, dr Cz. Juroszek, Profesor Kazimierz Dziedzic (photo J. Stachowiak, Ar chives of A. Stryjewski). Fig. 4. Paleontologia. Po powrocie do Polski. a Tygrys szablozêbny Hemimachairodus zwierzycki (Archiwum Biblioteki Zespo³u Szko³y Podstawowej i Gimnazjum w Krobi); b Ma³ Nucula zwierzycki (Muzeum w Bandungu) (fot. K. Senderak); c Ma³ Hippurites znaleziony przez Józefa Zwierzyckiego (Muzeum Geologiczne w Bandungu) (fot. K. Senderak); d Dyplom pami¹tkowy Grupy Naukowo-Kulturalnej, Wroc³aw, 9-31 maja 1945 r.; podpis Józefa Zwierzyckiego w prawej kolumnie (Archiwum U.Wr.); e Portret Józefa Zwierzyckiego (Archiwum Biblioteki Zespo³u Szko³y Podstawowej i Gimazjum w Krobi); f Aula Leopoldyna Uniwersytetu Wroc³awskiego, rozpoczêcie roku akademickiego 1946/47; wœród profesorów Józef Zwierzycki (Archiwum U.Wr.); g Uroczystoœæ nadania imienia Józefa Zwierzyckiego sali w Zak³adzie Geologii Stratygraficznej, w której wyk³ada³ Profesor Józef Zwierzycki oraz ods³oniêcia tablicy pami¹tkowej (1970 r.). W pierwszym rzêdzie od lewej: Profesor Jerzy K³apciñski nastêpca Profesora Zwierzyckiego, kierownik ZGS w latach ; Profesor Jerzy Niœkiewicz; mgr K. Skolski; Profesor Tadeusz Gunia nastêpca Józefa Zwierzyckiego na stanowisku kierownika ZGS w latach i W drugim rzêdzie, od lewej: dr Z. Œliwa, dr Cz. Juroszek, Profesor Kazimierz Dziedzic (fot. J. Stachowiak, Archiwum A. Stryjewskiego).

7 Pro fes sor Józef Zwierzycki ( ) 173

8 174 A. CHRZ STEK et al. Up ris ing. Józef Zwierzycki luck ily hold out in the hid ing place till the lib er a tion of Kraków from Ger man oc cu pa tion in Jan u ary Soon af ter, the Zwierzyckis vis ited their for mer flat in War saw, but it ap peared that all their prop er - ties, in clud ing sci en tific ma te ri als had been dam aged. Thus, Józef Zwierzycki decided to move to Wroc³aw. IN WROC AW Józef Zwierzycki, to gether with a group of pro fes sors, mainly of Lvov Uni ver sity and Polytechnics, came to still burn ing Wroc³aw in May The leader of this group was Pro fes sor Stanis³aw Kulczyñski (Fig. 4d). The most ur - gent task ap peared to be to se cure the rem nants of build ings and sci en tific col lec tions of the high schools, left by Ger - mans in the city. Pro fes sor Zwierzycki, to gether with other Wroc³aw pi o neers, were deeply en gaged in these dif fi cult and of ten dan ger ous ac tiv i ties. One of the aims of Józef Zwierzycki was to save the geo log i cal col lec tions left by Ger mans, and to or ga nize a new geo log i cal in sti tu tion. As a re sult of his ef forts, a Chair of Ge ol ogy of Min eral Re - sources was cre ated at the newly es tab lished Uni ver sity and Polytechnics of Wroc³aw (Grodzicki, 2003). The new Chair was within the Fac ulty of Met al lurgy, and Józef Zwierzycki, who had ob tained a ha bil i ta tion de gree at the Min ing Acad emy in Kraków in 1945 (based on dis ser ta tion on gold and sil ver de pos its on Su ma tra), was ap pointed the dean of this fac ulty. In 1948, the Chair of Ge ol ogy was moved to the Fac ulty of Earth Sci ences of the Uni ver sity of Wroc³aw, and re named as the Chair of Strati graphic Ge ol ogy. Af ter wards, it be came a part of the As sem blage of Chairs of Ge ol ogy and Min er al ogy, headed by Józef Zwierzycki, then al ready hav ing the ti tle of or di nary pro fes sor. In 1949, the Lower- Silesian Sta tion of the Pol ish Geo log i cal In sti tute was cre - ated in Wroc³aw, with Pro fes sor Henryk Teisseyre as the first head of the sta tion, and Pro fes sor Józef Zwierzycki as a scientific supervisor, representing the Scientific Council of the Polish Geological Institute. After the first, organizing-activity period in Wroc³aw, Pro fes sor Zwierzycki came back to sci en tific and di dac tic work (Fig. 4e, f). Hav ing a wide knowl edge of ge ol ogy and enor mous pro fes sional ex pe ri ence, he gave lec tures in sev - eral sub jects: Eco nomic ge ol ogy, Stra tig ra phy, Re gional ge - ol ogy of Po land and of the Earth, Ap plied geo phys ics and Hydrogeology. The lec tures were at tended, first of all, by the stu dents of the Fac ulty of Nat u ral Sci ences, but also of the Fac ulty of Ag ri cul ture and Fac ulty of Build ing En gi - neering. Professor Zwierzycki was an excellent academic teacher. He was able to get stu dents in ter ested in var i ous fields of ge ol ogy, not only in the ory, but putt ing ac cent on practical aspects in geologist s work. He was a fascinating speaker, and his dis cur sive lec tures, with many di gres sions and an ec dotes about In do ne sia, were en thu si as ti cally re - ceived by many stu dents. His char is matic personality had strong influence on moral and patriotic education of many of his students. The spectrum of scientific interests of Professor Zwierzycki was very wide, how ever, on ev ery oc ca sion, he pointed to prac ti cal as pects of ge ol ogy, be ing con vinced that practical application is the main aim of geological sciences. Dur ing his Wroc³aw pe riod, he pub lished 25 re ports and ar - ti cles. His first pub li ca tions af ter World War II was a pa per de voted to an over view of the min eral re sources of Lower Silesia and per spec tives of their uti li sa tion. He pub lished a num ber of de tailed pa pers, e.g. on po tas sium salts (one of his top in ter ests), brown coal (of great po ten tial fu ture, as he pre dicted), metal ores, and ce ramic and stone de pos its in SW Po land. He also authored the Map of nat u ral re sources of Po land 1: , and the Geo log i cal map of the Wroc³aw re gion 1: Af ter the war, he pub lished also a few ar ti cles re fer ring to var i ous as pects of his work in In - do ne sia, including an extended monograph on tin deposits in the world (Zwierzycki, 1957). Pro fes sor Józef Zwierzycki was the first Pol ish ge ol o - gist who in ves ti gated the Zechstein of the Fore-Sudetic Monocline (re cently termed also the Fore-Sudetic Homocline) and con sid ered them as po ten tial cop per-ore-bear ing rocks of likely eco nomic im por tance. Ger man ge ol o gists, who stud ied these for ma tions be fore World War II, sug gested that the Zechstein sea trans gres sion reached as far as be - yond Wroc³aw to the east (vide Gunia, 1960). How ever, shortly be fore the war, Eisentraut (1939) stud ied ore min er - al iza tion in Zechstein in the vi cin ity of Wroc³aw, but based the ob served low cop per con cen tra tion, he con cluded that the mineralization had no economic significance. He also stated that there were no per spec tives to find higher Cu con - cen tra tions in the area north and north-west of Wroc³aw. Pro fes sor Zwierzycki, based on care ful anal y sis of geo log i - cal maps for po tas sium salt prospection, in di cated that copper-bearing shales could pos si bly be found north of Boles³awiec (Gunia, 1960, Pi¹tkowski, 1973; Rydzewski, 2007). On the meet ing ar ranged by the Cen tral Board of Ge - ol ogy in War saw in July 1954, Józef Zwierzycki gave a talk in which he sug gested that prospection works for cop per de - pos its should be car ried in the vi cin ity of Chocianów, near Lubin (Maœlankiewicz, 1973). This con cept had a strong im pact on the fu ture works and dis cov ery of the cop per de - pos its on the Fore-Sudetic Monocline, in the re gion of Lubin and Sieroszowice, in Tak ing into ac count the prep a ra tion of the sci en tific back ground and de lin ea tion of pros pect ing di rec tions by Pro fes sor Józef Zwierzycki, he is con sid ered as a co-dis cov erer of the cop per de pos its in Lower Silesia. In 1966, he was hon oured with the 1 st group prize in ge ol ogy, min ing and power en gi neer ing for con tri - bu tion to the discovery of the Lubin Sieroszowice copper deposit and to its first geological documentation (Maœlankiewicz, 1973). In 1960, Pro fes sor Józef Zwierzycki ended his pro fes - sional ac tiv i ties and got re tired at the age of 72. He de ceased on 1 st of May 1961 in Wroc³aw.

9 Pro fes sor Józef Zwierzycki ( ) 175 Fig. 5. Geo log i cal ex pe di tion fol low ing the trail of Pro fessor Zwierzycki in Indonesia, organized by the Student Geological Scientific Soci ety of the Uni ver sity of Wroc³aw, The par tic i pants in front of the Geo log i cal Mu seum (for mer head quar ters of the Dutch Geo log i cal Sur vey) in Bandung, 2013 (photo K. Senderak). Fig. 5. Wyprawa Studenckiego Ko³a Naukowego Geologów Uniwersytetu Wroc³awskiego Indonezja 2013 Œladami profesora Zwierzyckiego.Uczestnicy wyprawy przed gmachem Muzeum w Bandungu, w którym pracowa³ Józef Zwierzycki (2013) (fot. K. Senderak). Pro fes sor Józef Zwierzycki was an ex traor di nary per - son. His un usual abil i ties and laboriousness, to gether with cour age and per sis tency, all closely linked to gether to his - tor i cal events, made his life so in ter est ing, cer tainly worth mak ing a film. Pro fes sor has been kept in mem o ries of his stu dents and also de scribed on many oc ca sions by his cowork ers and friends. He strongly in flu enced the way of think ing and also life-de ci sions of many of his stu dents. In the hard and vi o lent times, he al ways re mained free and stood to his con vic tions which, com bined with sto ries of ex - otic ad ven tures, fas ci nated many young peo ple. Many de - tails of both his pro fes sional and pri vate life are known from a bi og ra phy by a rel a tive of him, Kazimierz Urbañski (1988). The sci en tific achieve ments were de scribed in de tail by Pro - fes sor Maœlankiewicz (1973), and the list of Zwierzycki s pub li ca tions is pre sented in Biuletyn Instytutu Geologicznego, 264, t. XXII. Sym bolic signs of mem ory af ter Pro fes - sor Józef Zwierzycki are his name given to a lec ture room where he used to give his lec tures and a stone plaque de - voted to him in the In sti tute of Geo log i cal Sci ences of the Uni ver sity of Wroc³aw (Fig. 4g). Also, the beau ti ful plat an bou le vard be tween the In sti tute build ings and the Odra river is called af ter his name. Sim i larly, in Krobia, where Pro fes - sor Zwierzycki was born, mem o ries af ter him are cul ti vated. The lo cal school, where the knowl edge about the great ge ol - o gist is prop a gated among pu pils by the teach ers and reg u - larly in vited ge ol o gists from Wroclaw, the As sem blage of El e men tary School and Gimnasium is by the name of Pro - fes sor Józef Zwierzycki. Fascination with the Professor Zwierzycki s character can be man i fested also in spon ta ne ous de sires to visit the places in far In do ne sia, where he worked for so long. The most im por tant site among these places is the for mer head - quar ters of the Dutch Geo log i cal Sur vey in Bandung, where Pro fes sor worked in , and now hous ing the Geo - log i cal Mu seum. This site has been vis ited by a num ber of groups of Pol ish ge ol o gists, in clud ing mem bers of the Stu - dent Geological Scientific Society of the University of Wroc³aw guided by Dr. Waldemar Sroka, who or ga nized, in 2013, a geo log i cal ex pe di tion following the trail of Professor Zwierzycki (Fig. 5). Pro fes sor Józef Zwierzycki, un doubt edly, can be con - sid ered as one of the great est Pol ish ge ol o gists of the 20 th cen tury.

10 176 A. CHRZ STEK et al. Geologia Sudetica, 2014, 42: Józef Zwierzycki wielki geolog XX wieku (wspomnienie 50 lat po œmierci) Alina Chrz¹stek, Anna Górecka-Nowak, Ryszard Kryza Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, Wroc³aw, pl. Borna 9; Key words: Józef Zwierzycki, Krobia, geolog, Indie Holenderskie, Jawa, Indonezja, z³o a miedzi, Uniwersytet Wroc³awski Abstrakt Profesor Józef Zwierzycki urodzi³ siê w 1888 roku w Krobi, ma³ym wielkopolskim miasteczku, wówczas pod zaborem pruskim. W latach studiowa³ w Berlinie górnictwo na Akademii Górniczej oraz geologiê z paleontologi¹ na uniwersytecie. Po uzyskaniu stopnia in yniera górnika i doktoratu z geologii wygra³ konkurs na posadê geologa-eksploratora w Holenderskiej S³u bie Geologicznej w Indiach Holenderskich (dzisiejsza Indonezja), dok¹d wyjecha³ w przededniu wybuchu I wojny œwiatowej. Pracowa³ w bardzo trudnych warunkach terenowych na Jawie, Sumatrze i Nowej Gwinei, sporz¹dzaj¹c mapy geologiczne i glebowe, poszukuj¹c bogactw mineralnych, badaj¹c unikalne stanowiska paleontologiczne oraz liczne wulkany. W czasie 24 lat pracy na Archipelagu Malajskim by³ geologiem-eksploratorem, inspektorem, a w latach Dyrektorem ca³ej Holenderskiej S³u by Geologicznej w Indiach Holenderskich. Po przejœciu na emeryturê, za zas³ugi dla geologii Holandii, otrzyma³ najwy sze odznaczenie holenderskie, Order Oranje Nassau. W 1938 roku wróci³ wraz z rodzin¹ do Polski i podj¹³ pracê w Pañstwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie. Po wybuchu II wojny œwiatowej pe³ni³ obowi¹zki dyrektora Instytutu i ratowa³ mienie, archiwa i zbiory geologiczne. W 1941 roku zosta³ aresztowany i osadzony w Auschwitz, sk¹d ponad rok póÿniej zosta³ zwolniony dziêki wstawiennictwu m.in. geologów niemieckich. Nastêpnie przez dwa kolejne lata przymusowo pracowa³ na rzecz geologii w Berlinie. 1 sierpnia 1944 roku zbieg³ eskortuj¹cym go o³nierzom w Krakowie i w ukryciu, zorganizowanym przez swojego szwagra profesora Kazimierza Maœlankiewicza, dotrwa³ do zakoñczenia wojny. W maju 1945 r. przyjecha³ do Wroc³awia w grupie lwowskich profesorów by zorganizowaæ polskie szkolnictwo wy sze i zabezpieczyæ poniemieckie zbiory naukowe. W tym samym roku zrobi³ habilitacjê, a w 1948 zosta³ profesorem zwyczajnym. Profesor Zwierzycki by³ wybitnym nauczycielem akademickim, który dziêki bardzo szerokiej wiedzy prowadzi³ wyk³ady z wielu przedmiotów geologicznych. Powojenne badania naukowe Profesora Zwierzyckiego wi¹ ¹ siê g³ównie z tematyk¹ z³ó surowców mineralnych Dolnego Œl¹ska. Wyznaczy³ podstawy teoretyczne poszukiwañ z³ó rud miedzi w po³udniowo-zachodniej Polsce i w zwi¹zku z tym jest uznany za wspó³odkrywcê z³ó miedzi na monoklinie przedsudeckiej. Profesor Józef Zwierzycki, który zmar³ w 1961 roku, nale y do grona najwiêkszych polskich geologów XX wieku. M ODOŒÆ I STUDIA Józef Zwierzycki urodzi³ siê 12 marca 1888 roku w Krobi, niewielkim wielkopolskim miasteczku w ówczesnym zaborze pruskim. By³ najstarszym dzieckiem i jedynym synem w³aœciciela wiatraka. Odebra³ staranne wychowanie w duchu patriotycznym i religijnym, co zaowocowa³o niez³omnoœci¹ charakteru i bezkompromisow¹ uczciwoœci¹. Jêzyk polski zna³ wy³¹cznie z domu rodzinnego, bowiem uczêszcza³ do szkó³ niemieckich pocz¹tkowo w Krobi, nastêpnie w Trzemesznie. Po ukoñczeniu gimnazjum klasycznego w GnieŸnie zda³ maturê i dziêki stypendium Towarzystwa Pomocy Naukowej im. Karola Marcinkowskiego z Poznania w 1909 roku podj¹³ studia w Berlinie. Studiowa³ na Berliñskiej Akademii Górniczej, a równolegle kontynuowa³ studia geologiczno-paleontologiczne na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma III (dziœ Uniwersytet im. Aleksandra von Humboldta). W czasie studiów odby³ praktyki w kopalni rud elaza w Kirunie na pó³nocy Szwecji, w kopalni wêgla kamiennego na Górnym Œl¹sku oraz w kopalniach soli kamiennych i potasowych w Niemczech. Od tego czasu geologia z³ó soli by³a jednym z wa - nych obiektów jego zainteresowañ, natomiast znajomoœæ jêzyka norweskiego, któr¹ naby³ przebywaj¹c w Kirunie, gdzie zetkn¹³ siê z robotnikami norweskimi, okaza³a siê istotna w dramatycznych czasach drugiej wojny œwiatowej. Jesieni¹ 1913 r. Józef Zwierzycki uzyska³ stopieñ doktora geologii na podstawie rozprawy o mezozoicznej faunie g³owonogowej z Afryki Wschodniej, zebranej nad jeziorem Tanganika przez niemieck¹ ekspedycjê Tendagur (Fig. 1e, f). Nieco póÿniej, bo na pocz¹tku 1914 roku, ukoñczy³ studia górnicze i uzyska³ stopieñ in yniera. To po³¹czenie wykszta³cenia przyrodniczego i technicznego da³o Józefowi Zwierzyckiemu bardzo szerokie spoj-

11 Pro fes sor Józef Zwierzycki ( ) 177 rzenie na problemy nauk o Ziemi i pozwoli³o wykorzystaæ solidne podstawy teoretyczne w praktyce poszukiwania z³ó surowców mineralnych. Rok 1914 okaza³ siê prze³omowy w yciu Józefa Zwierzyckiego nie tylko z powodu ukoñczenia studiów i napiêtej sytuacji politycznej w Europie. Za rad¹ swojego promotora, profesora Branca, m³ody dr in. Józef Zwierzycki postanowi³ ubiegaæ siê o pracê geologa-eksploratora w powstaj¹cej holenderskiej s³u bie geologicznej w Indiach Holenderskich. W czasie oczekiwania na odpowiedÿ w³adz holenderskich otrzyma³ jednak kartê mobilizacyjn¹ wojna wisia³a na w³osku. Pozytywna odpowiedÿ z Hagi pozwoli³a mu jednak opuœciæ Europê 29 czerwca 1914 roku, dos³ownie w przeddzieñ wybuchu I wojny œwiatowej. Wyp³yn¹³ z Hamburga na dalek¹ Jawê parowym statkiem Rem brandt. Wówczas prawdopodobnie nie przypuszcza³, e spêdzi w Indiach Holenderskich (obecnie Indonezji) prawie æwieræ wieku (Fig. 1). W INDIACH HOLENDERSKICH Indonezja kraj o niezwyk³ych warunkach naturalnych: ciekawej geologii, licznych wulkanach, tragicznych trzêsieniach ziemi, tropikalnym klimacie, bogatej florze i faunie, otoczony piêknymi morzami z zadziwiaj¹cymi rafami koralowymi. Profesor Józef Zwierzycki musia³ byæ zainspirowany niezwyk³¹ przyrod¹ tego kraju, kiedy decydowa³ siê pojechaæ tam jako geolog na tak d³ugi okres czasu. Krajobraz Indonezji jest zdominowany przez liczne wulkany, takie jak: Toba, Krakatoa, Merapi, Bromo, Semeru, Kawah Ijen, Agung, Tambora i wiele innych (Fig. 2a c). Niezwykle ciekawym przyk³adem indonezyjskiej fauny jest tzw. smok z Komodo (Varanus komodensis), du a jaszczurka, yj¹ca na ziemi od 25 milionów lat, lecz odkryta (dla zachodniej cywilizacji) dopiero w 1910 roku na wyspach Komodo, Rinca i Gili Motang (Fig. 2d). Indonezja jest tak e krajem o d³ugiej i interesuj¹cej historii, mieszaninie kul tur i religii, którymi ró ni¹ siê poszczególne wyspy. Mieszanina stylów architektonicznych najlepiej jest widoczna w okolicy Jogjakarty, serca Indonezji, miasta po³o onego 300 km na wschód od Bandungu. Kilka historycznych zabytków w tym rejonie nale y do œwiatowego dziedzictwa kultury, m.in.: IX-wieczna buddyjska œwi¹tynia Borobodur oraz w przybli eniu wspó³czesna jej hinduska œwi¹tynia Prambanan, obie zlokalizowane u stóp wulkanu Merapi i zbudowane ze ska³ wulkanicznych (Fig. 3a). Mieszanina hinduskiego i buddyjskiego stylu z wp³ywami islamu i chrzeœcijañstwa (tzw. jawajski synkretyzm) jest typowa dla pa³aców i innych budowli w Jogjakarcie. Oczywiœcie, wspó³czesne miasta i wioski nie wygl¹daj¹ tak jak za czasów Józefa Zwierzyckiego, prawie 100 lat temu. Konsekwencja zmian najlepiej widoczna jest na ulicach dzisiejszych miast, gdzie przyk³adowo tradycyjne ryksze zosta³y zast¹pione przez skutery. Po przybyciu na Jawê Józef Zwierzycki podj¹³ pracê w Batawii, stolicy Indii Holenderskich, (dzisiejsza Ja karta), gdzie wówczas mieœci³a siê siedziba Holenderskiej S³u by Geologicznej. Klimat okolicy Batawii, po³o onej w pó³nocnej czêœci wyspy, jest niezdrowy dla Europejczyków ze wzglêdu na wysok¹ wilgotnoœæ i wysokie temperatury. Dopiero w 1923 roku siedziba Holenderskiej S³u by Geologicznej zosta³a przeniesiona do Bandungu, miasta po³o onego 300 km na SE od Batawii, na wysokoœci 600 m n.p.m, gdzie warunki klimatyczne s¹ bardziej korzystne, a miasto po³o one jest wœród sto ków wulkanicznych, pó³ i lasów. Polski uczony spêdzi³ w Indiach Holenderskich 24 lata. Na pocz¹tku mia³ stanowisko badacza-ekploratora, a nastêpnie inspektora ( ). Od 1933 roku do zakoñczenia pracy w 1938 roku by³ Dyrektorem ca³ej Holenderskiej S³u by Geologicznej w Indiach Holenderskich. Józef Zwierzycki zajmowa³ siê poszukiwaniem z³ó ropy naftowej, wêgla, cyny oraz metali szlachetnych: z³ota, srebra i platyny. Jego dzia³alnoœæ, a przede wszystkim odkrycie z³ó ropy i innych surowców mineralnych, wp³ynê³y w pewnym stopniu na rozwój tego kraju. Prowadzi³ tak e ró norodne, inne badania paleontologiczne, stratygraficzne, paleogeograficzne i tektoniczne. By³ autorem wielu map geologicznych, m.in. Przegl¹dowej mapy geologicznej Indii Holenderskich w skali 1: i Mapy geologicznej w skali 1 : Wiêkszoœæ map wykonanych dla tego obszaru w okresie, w którym pracowa³ tam Józef Zwierzycki, by³a wykonana przez niego lub pod jego kierownictwem. Podczas sporz¹dzania map Sumatry kierowa³ du ym, miêdzynarodowym zespo³em, w sk³ad którego wchodzili badacze siedmiu narodowoœci. By³ pierwszym Polakiem, który bada³ Now¹ Gwineê. Badania prowadzi³ w d ungli, w bardzo trudnych warunkach, czasami nawet wœród ludo erców. Interesowa³ siê oczywiœcie równie wulkanami, które s¹ bardzo liczne w Archipelagu Malajskim. Wystêpuj¹ prawie na wszystkich wyspach, z wyj¹tkiem Bor neo i Nowej Gwinei. W 1923 r. rz¹d holenderski utworzy³ Instytut Wulkanolo- giczny i powo³a³ Komisjê Wulkanologiczn¹, której cz³on- kiem zosta³ Józef Zwierzycki. Indonezja s³ynie z odkryæ wymar³ych gatunków hominidów. Badania te nie stanowi³y bezpoœredniego celu dzia- ³alnoœci Profesora Zwierzyckiego, ale pierwsze odkrycia cz³owieka z Jawy w Trinil na Jawie w 1891 r. musia³y spowodowaæ wzrost jego zainteresowañ paleontologicznych. Józef Zwierzycki uczestniczy³ w niektórych ekspedycjach paleontologicznych, znajdowa³ równie na nie fundusze jako Dyrektor S³u by Geologicznej. Od dawna wiadomo by³o, e wyspê Jawê zamieszkiwa³y formy poprzedzaj¹ce gatunek Homo sa pi ens sa pi ens i miano nadziejê znaleÿæ tam tzw. brakuj¹ce ogniwo (miss - ing link). Do najwa niejszych odkrytych stanowisk za czasów dzia³alnoœci Józefa Zwierzyckiego w Indiach Holenderskich nale ¹: Boemiajoe (1925), Ngandong nad rzek¹ Solo ( ) oraz Sangiran ( ) umieszczony w 1996 roku na liœcie UNESCO. W stanowiskach tych znaleziono bogaty materia³ paleontologiczny liczne koœci krêgowców: s³oni, hipopotama, jelenia, ó³wia olbrzymiego oraz przed wszystkim czaszki cz³owiekowatych, które okreœlone zosta³y jako Homo erec tus erec tus. Ciekawe by³o odkrycie w Ngandong, gdzie znaleziono 11 fragmentarycznie zachowanych czaszek. By³y to wy³¹cznie czêœci górne, czyli

12 178 A. CHRZ STEK et al. mózgowe i ze wzglêdu na uszkodzenia czaszek podejrzewano, e mog³y stanowiæ szcz¹tki po uczcie ludo erców. Czaszki te by³y podobne do gatunku Homo erec tus znalezionego w Trinil, jakkolwiek wskazywa³y na wy sz¹ formê ewolucyjn¹ i wed³ug ówczesnych antropologów, prawdopodobnie móg³by to byæ Homo sa pi ens neandertalensis. Jest to jednak problematyczne, gdy znaleziska neandertalczyków nie s¹ dotychczas znane poza Europ¹. Wiele nowych, bardziej wspó³czesnych s³ynnych odkryæ dokonano w jaskiniach Liang Bua, oko³o 10 km na pó³nocny zachód od Ruteng w zachodniej Flores w 2003 r., a mianowicie Homo floresiensis, który y³ tys. lat temu, równoczeœnie z Homo sa pi ens i uwa any jest za nastêpcê Homo erec tus (Fig. 3b, c). Cenniejsze znaleziska z tych wczeœniej badanych stanowisk Józef Zwierzycki zdeponowa³ w siedzibie Holenderskiej S³u by Geologicznej w Bandungu oraz wykona³ odlewy czaszek, które trafi³y póÿniej do Uniwersytetu w Lejdzie (Holandia) oraz Frankfurtu nad Menem (Zwierzycki, 1948; Krupiñski, 1992). Jeden z kompletów odlewów czaszek ze stanowiska Ngandong zosta³ przekazany w latach 1930 do Pañstwowego Muzeum Zoologicznego w Warszawie. Po wojnie odlewy te zosta³y przewiezione do Zak³adu Antropologii Uniwersytetu Marii Cu rie-sk³odowskiej w Lublinie, a nastêpnie do Zak³adu Antropologii Uniwersytetu Wroc³awskiego (Krupiñski, 1992). Te dzia³ania Józefa Zwierzyckiego umo liwi³y polskim antropologom, jak równie naukowcom z innych krajów wnieœæ istotny wk³ad do rozwoju wspó³czesnej antropologii. Wyniki nowych badañ s¹ ci¹gle publikowane (np. Huffman et al., 2005), a prace dotycz¹ce odkryæ antropologicznych na Jawie powszechnie cytowane w miêdzynarodowej literaturze. Józef Zwierzycki by³ równie doradc¹ rz¹du holenderskiego w sprawach naftowych oraz profesorem Politechniki w Bandungu, gdzie prowadzi³ wyk³ady z geologii dla in ynierów. W 1935 roku aktywnie uczestniczy³ w tworzeniu Polskiego Konsulatu w Batawii, za co otrzyma³ od w³adz Rzeczypospolitej Polskiej Z³oty Krzy Zas³ugi. Wa nym wydarzeniem w jego yciu w Indonezji by³o spotkanie z oficerami i marynarzami Daru Pomorza pierwszego polskiego statku, który przyby³ do Indii Holenderskich (Fig. 1b). Bra³ udzia³ tak e w kongresach i zjazdach naukowych, np. Ogólnoindyjskim ZjeŸdzie In ynierów w Batawii (1920), w III Ogólnopacyficznym Kongresie w Tokio (1926), IV Pacyficznym Kongresie w Bandungu (1930) czy II ZjeŸdzie Przyrodników i Lekarzy w Batawii (1926), gdzie wyg³asza³ referaty. By³ równie jednym z za³o ycieli i redaktorem czasopisma wydawanego przez Stowarzyszenie Górników i Geologów w Indiach Holenderskich. Z omawianym etapem dzia³alnoœci zawodowej Józefa Zwierzyckiego zwi¹zane jest autorstwo oko³o 50 publikacji naukowych w jêzyku angielskim i holenderskim, a tak e polskim. W okresie swojego pobytu w Indiach Holenderskich Józef Zwierzycki trzykrotnie odwiedzi³ Polskê. Podczas pierwszej wizyty w wolnej ojczyÿnie, w 1923 roku, zrzek³ siê niemieckiego obywatelstwa, a uzyska³ polskie. Wyg³asza³ wyk³ady i odczyty, zosta³ równie cz³onkiem wielu towarzystw naukowych: Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Polskiego Towarzystwa Geograficznego i Polskiego Towarzystwa Przyrodniczego. Wzi¹³ tak e udzia³ w wycieczce naukowej w Karpaty, zorganizowanej przez Uniwersytet Jagielloñski, podczas której pozna³ Kazimierza Maœlankiewicza, znanego polskiego mineraloga, z którym przyjaÿñ trwa³a do œmierci. Podczas drugiego pobytu, w 1928 roku o eni³ siê w Krakowie z Jadwig¹ Kowalewsk¹, m³odziutk¹ studentk¹ filologii romañskiej i siostr¹ ony Kazimierza Maœlankiewicza. Wraz z on¹ powróci³ na Jawê, gdzie doczekali siê trójki dzieci synów Artura (1929) i Jana (1932) oraz córki Jadwigi nazywanej Lal¹ (1934) (Fig. 1d). Podczas trzecich, najd³u szych odwiedzin ojczyzny w 1931 roku, Józef Zwierzycki pokaza³ nakrêcony przez siebie z aeroplanu film, ukazuj¹cy wybuch Krakatoa w 1928/1929 roku. Niestety film wraz z ca³ym dobytkiem pañstwa Zwierzyckich uleg³ zniszczeniu podczas Powstania Warszawskiego. W 1938 roku, ukoñczywszy 50 lat, Józef Zwierzycki zakoñczy³ dzia³alnoœæ w Indiach Holenderskich, gdzie pracowa³ przez 24 lata, i przeszed³ na emeryturê. Za swoj¹ dzia³alnoœæ naukow¹ i pracê w s³u bie Indii Holenderskich, jako pierwszy Polak otrzyma³ najwy sze odznaczenie holenderskie Krzy Orderu Oranje Nassau (Fig. 1g). S³ynny paleontolog niemiecki G.H.R. Koenigswald, dla uczczenia zas³ug Józefa Zwierzyckiego dla paleontologii, nazwa³ znalezionego i opisanego przez siebie tygrysa szablozêbnego z Jawy, Machairodus zwierzyckii (dziœ Hemimachairodus zwierzyckii) (Fig. 4a). Równie inne taksony zosta³y póÿniej nazwane zwierzyckii, np. gatunek rodzaju Nucula (Fig. 4b) (patrz te ma³ Hippurites znaleziony przez J. Zwierzyckiego Fig. 4c) PO POWROCIE DO KRAJU, II WOJNA ŒWIATOWA W po³owie 1938 roku Józef Zwierzycki wróci³ z ca³¹ rodzin¹ do Polski. Podj¹³ pracê w Pañstwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie, gdzie równie zamieszka³ w s³u bowym mieszkaniu. Obj¹³ stanowisko Naczelnika Wydzia³u Ropy Naftowej i Soli. Jego intensywna praca zwi¹zana z poszukiwaniem z³ó tych surowców trwa³a do wybuchu II wojny œwiatowej. Na pocz¹tku wrzeœnia 1939 roku wiêkszoœæ pracowników Pañstwowego Instytutu Geologicznego opuœci³a Warszawê, a dyrektor, profesor Karol Bohdanowicz, wyje d aj¹c przekaza³ swe uprawnienia Józefowi Zwierzyckiemu. Najwa niejszym zadaniem w tym czasie by³o zabezpieczenie zbiorów, mienia i archiwów instytutu. By³o to trudne z uwagi na naloty i ostrza³ dzielnicy, gdzie znajduje siê siedziba instytutu. Budynki by³y uszkodzone, bez drzwi i okien, co utrudnia³o zabezpieczenie wnêtrza przed grabie ¹. Dziêki energicznej interwencji Józefa Zwierzyckiego u komendanta miasta mienie instytutu zosta³o uratowane (Graniczny & Ur - ban, 2014). Jednak jego stanowcza i odwa na postawa, zwi¹zana równie z poczuciem odpowiedzialnoœci za po-

13 Pro fes sor Józef Zwierzycki ( ) 179 wierzone mu mienie Instytutu, nie by³a zbyt d³ugo tolerowana. W dniu 23 kwietnia 1941 Józef Zwierzycki zosta³ aresztowany przez Ge stapo pod zarzutem wspó³pracy z podziemiem i osadzony na Pawiaku. Miesi¹c póÿniej zosta³ wywieziony do obozu koncentracyjnego w Auschwitz. W nieludzkich warunkach obozowych przyda³a mu siê znajomoœæ jêzyków obcych, w tym norweskiego, zosta³ bowiem t³umaczem, co zwolni³o go od ciê kiej pracy fizycznej. Dziêki interwencji niemieckich, holenderskich i japoñskich geologów, a zw³aszcza profesora Bentza, specjalisty od geologii naftowej, w lipcu 1942 Józef Zwierzycki zosta³ zwolniony z Auschwitz. Jako wiêÿnia przewieziono go do Berlina, gdzie przymusowo pracowa³ na potrzeby geologii. W hotelu, gdzie mieszka³, pozna³ i zaprzyjaÿni³ siê z Leonem Koz³owskim, by³ym premierem Polski. O intryguj¹cych i do dziœ niewyjaœnionych szczegó³ach tej znajomoœci profesor Zwierzycki opowiada³ po wojnie swoim studentom w czasie praktyk terenowych w Sudetach (Mierzejewski, 2012). Latem 1944 roku Józef Zwierzycki by³ pod eskort¹ przewo ony w Karpaty pod pretekstem przywiezienia potrzebnych Niemcom materia³ów geologicznych. W czasie postoju w Krakowie pozwolono mu spotkaæ siê z on¹ i dzieæmi, którym nieco wczeœniej uda³o siê przyjechaæ z Warszawy. Nastêpnego dnia po tym spotkaniu Józef Zwierzycki dokona³ brawurowej ucieczki i ukry³ siê w mieszkaniu swojego przyjaciela i szwagra, Kazimierza Maœlankiewicza. Wydarzenie to mia³o miejsce 1 sierpnia 1944 roku i zbieg³o siê z wybuchem Powstania Warszawskiego. Józef Zwierzycki szczêœliwie dotrwa³ w ukryciu do wyzwolenia Krakowa spod okupacji niemieckiej w styczniu 1945 roku. Wkrótce potem rodzina Zwierzyckich odwiedzi³a swoje dawne mieszkanie w Warszawie, lecz tam okaza³o siê, e ca³y ich dobytek, wraz z materia³ami naukowymi, uleg³y zniszczeniu. Wówczas Józef Zwierzycki podj¹³ decyzjê o wyjeÿdzie do Wroc³awia. WE WROC AWIU Józef Zwierzycki przyby³ w maju 1945 roku do p³on¹cego jeszcze Wroc³awia z grup¹ profesorów, g³ównie Uniwersytetu i Politechniki Lwowskiej, pod przewodnictwem profesora Stanis³awa Kulczyñskiego (Fig. 4d). Najpilniejszym zadaniem okaza³o siê zabezpieczenie obiektów i ocala³ych zbiorów naukowych wroc³awskich uczelni, co Józef Zwierzycki wraz z innymi pionierami wroc³awskimi robi³ z ogromnym poœwiêceniem, niekiedy z nara eniem ycia. Jednym z zadañ Profesora Zwierzyckiego by³o zabezpieczenie poniemieckich zbiorów geologicznych oraz zorganizowanie geologicznej jednostki organizacyjnej. Powsta³a wówczas Katedra Geologii Z³ó Minera³ów U ytecznych na Uniwersytecie i Politechnice we Wroc³awiu (Grodzicki, 2003). Katedra by³a w strukturze Wydzia³u Hutniczego, a Józef Zwierzycki, który ju w 1945 roku uzyska³ habilitacjê na Akademii Górniczej w Krakowie, zosta³ jego dziekanem. Podstaw¹ jego procedury habilitacyjnej by³a rozprawa o z³o ach z³ota i srebra na Sumatrze. W 1948 roku Katedra Geologii zosta³a przeniesiona na Wydzia³ Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Wroc³awskiego i nazwana Katedr¹ Geologii Stratygraficznej. Wesz³a w sk³ad Zespo³u Katedr Geologiczno-Mineralogicznych, którym kierowa³ pocz¹tkowo Józef Zwierzycki, ju jako profesor zwyczajny. W 1949 roku utworzono we Wroc³awiu Dolnoœl¹sk¹ Stacjê Instytutu Geologicznego, której pierwszym kierownikiem by³ profesor Henryk Teisseyre, a profesor Józef Zwierzycki zosta³ opiekunem naukowym z ramienia Rady Naukowej Instytutu Geologicznego, której by³ cz³onkiem. Po pierwszym, organizacyjnym etapie pracy, nast¹pi³ czas, gdy profesor Zwierzycki odda³ siê pracy naukowej i dydaktycznej (Fig. 4e, f). Maj¹c bardzo rozleg³¹ wiedzê geologiczn¹ i ogromne doœwiadczanie zawodowe wyk³ada³ ró ne przedmioty: geologiê gospodarcz¹, stratygrafiê, geologiê regionaln¹ Polski i œwiata, geofizykê stosowan¹ i hy - drogeologiê. Jego s³uchaczami byli przede wszystkim studenci Wydzia³u Nauk Przyrodniczych, ale równie Wydzia³u Rolnego i Wy- dzia³u Budownictwa. Profesor Zwierzycki by³ znakomitym nauczycielem akademickim. Potrafi³ zainteresowaæ s³uchaczy tematyk¹ geologiczn¹, przekazuj¹c im nie tylko wiedzê teoretyczn¹, ale przede wszystkim omawiaj¹c praktyczne aspekty zawodu geologa. By³ porywaj¹cym mówc¹, którego wyk³ady, czêsto uzupe³niane dygresjami i anegdotami o tematyce indonezyjskiej, by³y entuzjastycznie przyjmowane przez studentów, którzy ochoczo w nich uczestniczyli. Ze wzglêdu na charyzmatyczn¹ osobowoœæ mia³ wp³yw na kszta³towanie postaw moralnych i obywatelskich wielu roczników swoich studentów. Zainteresowania naukowe profesora Zwierzyckiego by³y bardzo szerokie, jednak przy ka dej nadarzaj¹cej siê sposobnoœci podkreœla³ aspekt utylitarny geologii, jako e uwa a³, e nadrzêdnym celem nauk geologicznych jest ich praktyczne zastosowanie. Pracuj¹c we Wroc³awiu opublikowa³ 25 rozpraw i artyku³ów. Pierwsz¹ z jego powojennych publikacji by³ artyku³ poœwiêcony przegl¹dowi z³ó surowców mineralnych Dolnego Œl¹ska i mo liwoœciom ich wykorzystania. Jest autorem wielu szczegó³owych publikacji, miêdzy innymi na temat szczególnie go interesuj¹cych soli potasowych, wêgli brunatnych, którym s³usznie przepowiada³ wielk¹ przysz³oœæ, rud metali oraz surowców ceramicznych i skalnych po³udniowo-zachodniej Polski. Jego autorstwa jest Mapa bogactw naturalnych Polski w skali 1: i Mapa geologiczna rejonu wroc³awskiego w skali 1: W latach powojennych opublikowa³ te kilka artyku³ów nawi¹zuj¹cych do ró nych w¹tków swojej pracy w Indonezji. Do tej czêœci dorobku nale y obszerna monografia na temat z³ó cyny na œwiecie (Zwierzycki, 1957). Profesor Józef Zwierzycki by³ pierwszym polskim geologiem, który bada³ cechsztyn na monoklinie przedsudeckiej i uwa a³, e utwory te mog¹ zawieraæ okruszcowanie miedzi¹ o znaczeniu przemys³owym. Geolodzy niemieccy, którzy przed wojn¹ zajmowali siê t¹ problematyk¹ uwa ali, e transgresja morza cechsztyñskiego siêgnê³a na wschód od Wroc³awia (vide Gunia, 1960). Tu przed wojn¹ Eisentraut (1939) bada³ jednak okruszcowanie cechsztynu okolic Wroc³awia, ale ze wzglêdu na obserwowan¹ nisk¹ zawar-

14 180 A. CHRZ STEK et al. toœæ miedzi uzna³, e nie ma ono znaczenia ekonomicznego. Uwa a³, e równie na N i NW od Wroc³awia nie nale y spodziewaæ siê wystêpowania wy szych koncentracji miedzi. Profesor Józef Zwierzycki, analizuj¹c mapy geologiczne przy okazji prac zwi¹zanych z poszukiwaniem soli potasowych, zwróci³ uwagê na mo liwoœæ wystêpowania ³upków miedzionoœnych na pó³noc od Boles³awca (Gunia, 1960; Pi¹tkowski, 1973; Rydzewski, 2007). Na naradzie zorganizowanej przez Centralny Urz¹d Geologii w lipcu 1954 profesor Józef Zwierzycki wyg³osi³ referat, w którym zasugerowa³ poszukiwania z³ó miedzi w okolicach Chocianowa ko³o Lubina (Maœlankiewicz, 1973). Koncepcja ta w znacznym stopniu przyczyni³a siê do odkrycia z³ó *** miedzi w rejonie Lubina i Sieroszowic na monoklinie przedsudeckiej, co nast¹pi³o w 1957 roku. W zwi¹zku z opracowaniem naukowych podstaw i wytyczeniem kierunków poszukiwañ, profesor Józef Zwierzycki uwa any jest za wspó³odkrywcê z³ó rud miedzi na Dolnym Œl¹sku. Poœmiertnie, w 1966 roku, zosta³ uhonorowany nagrod¹ zespo³ow¹ I stopnia z zakresu geologii, górnictwa i energetyki, za udzia³ w odkryciu z³o a rud miedzi Lubin Sieroszowice i w opracowaniu pierwszej dokumentacji geologicznej (Maœlankiewicz, 1973). W 1960 roku profesor Józef Zwierzycki zakoñczy³ pracê zawodow¹ i przeszed³ na emeryturê w wieku 72 lat. Zmar³ 1 maja 1961 roku we Wroc³awiu. Profesor Józef Zwierzycki by³ cz³owiekiem niezwyk- ³ym. Jego zdolnoœci i pracowitoœæ, w po³¹czeniu z odwag¹ i wytrwa³oœci¹, mocno splecione z wydarzeniami historycznymi, spowodowa³y, e ycie profesora by³o tak ciekawe, e nadaje siê na scenariusz filmu. Sylwetka profesora Zwierzyckiego jest wci¹ wspominana przez jego uczniów i by³a wielokrotnie opisywana przez przyjació³ i wspó³pracowników. Profesor wywar³ du y wp³yw na sposób myœlenia i decyzje yciowe wielu swoich studentów. W czasach zniewolenia pozosta³ cz³owiekiem wolnym i wiernym swoim przekonaniom, co w po³¹czeniu z barwnymi opowieœciami o egzotycznych przygodach fascynowa³o m³odych ludzi. Wiele szczegó³ów, zarówno z ycia prywatnego, jak i dzia³alnoœci zawodowej znanych jest dziêki biograficznemu opracowaniu spokrewnionego z profesorem Kazimierza Urbañskiego (1988). Dorobek naukowy profesora omówiony zosta³ szczegó³owo przez Maœlankiewicza (1973), a lista wszystkich publikacji zawarta jest w Biuletynie Instytutu Geologicznego, 264, t. XXII. Pamiêæ o profesorze Józefie Zwierzyckim przejawia siê w istnieniu tablicy pami¹tkowej w Instytucie Nauk Geologicznych i nazwaniu jego imieniem sali wyk³adowej, w której przez wiele lat wyk³ada³ (Fig. 4g). Piêkny bulwar przed Instytutem Nauk Geologicznych we Wroc³awiu, poroœniêty starodrzewem platanów, nazwany jest Bulwarem Józefa Zwierzyckiego. Równie w Krobi, ma³ej wielkopolskiej miejscowoœci z której pochodzi³, pamiêæ o profesorze Zwierzyckim jest kultywowana. Jego imieniem nazwany jest Zespó³ Szko³y Podstawowej i Gimnazjum, w którym wiedza o patronie szko³y jest regularnie wpajana uczniom przez nauczycieli i geologów z Wroc³awia, którzy od lat wspó³pracuj¹ z t¹ szko³¹. Fascynacja postaci¹ profesora Zwierzyckiego przejawia siê równie w chêci osobistego odwiedzenia miejsc w Indonezji, gdzie profesor pracowa³. Najwa niejszym takim miejscem jest dawna siedziba Holenderskiej S³u by Geologicznej w Bandungu, gdzie w latach pracowa³ Józef Zwierzycki, a obecnie mieœci siê Muzeum Geologiczne. Odwiedzi³o je ju kilka grup polskich geologów, a ostatnio Studenckie Ko³o Naukowe Geologów Uniwersytetu Wroc³awskiego, pod kierunkiem dr. Waldemara Sroki, którego cz³onkowie w 2013 odbyli wyprawê Indonezja 2013 Œladami profesora Zwierzyckiego (Fig. 5). Profesor Józef Zwierzycki bez w¹tpienia nale y do grupy najwiêkszych polskich geologów XX wieku. REFERENCES EISENTRAUT O., Die Niederschlesische Zechstein Und Seine Kupferlagertätte. Arch. Lager-Forsch. H 71 Berlin. GRANICZNY M. & URBAN H., Work and life of Profesor Józef Zwierzycki ( ): some additional data [W uzupe³nieniu do dzia³alnoœci Profesora Józefa Zwierzyckiego ( )]. Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, 2: GRODZICKI A. (Ed.), Historia nauk geologicznych na Uniwersytecie Wroc³awskim Wydawnictwa Uniwersytetu Wroc³awskiego. GUNIA T., Historia odkrycia rud miedzi na obszarze monokliny przedsudeckiej. Rudy i Metale Nie elazne, 2: HUFFMAN O.F., SHIPMAN P., HERTLER C., DE VOS J. & AZIZ F., His tor i cal ev i dence of the 1936 Mojokerto skull dis - cov ery, East Jawa. Jour nal of Hu man Evo lu tion, 48: KRUPIÑSKI T., O aktualnoœci myœli i zas³ug paleoantropologicznych Józefa Zwierzyckiego. Prace Zoologiczne XXIV, Acta Universitatis Wratislaviensis, No 1353, Prace Zoologiczne XXIV: 1 9. MAŒLANKIEWICZ K., Profesor Józef Zwierzycki and his sci en tific ac tiv i ties [Profesor Józef Zwierzycki i jego dzia- ³alnoœæ naukowa]. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 264: MIERZEJEWSKI M., The glory and everyday activity in the lifetime of Late Prof. Józef Zwierzycki [O splataniu siê codziennoœci z wielkoœci¹ na przyk³adzie ycia i dzia³alnoœci Œp. Profesora Józefa Zwierzyckiego]. Przegl¹d Geologiczny, vol. 60, 11: PI TKOWSKI J., Professor Józef Zwierzycki initiator of the Zechstein system in Poland [Profesor dr in. Józef Zwierzycki jako inicjator badañ nad cechsztynem w Polsce]. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 264: RYDZEWSKI A., Historia odkrycia nowego zag³êbia miedziowego. W: Piestrzyñski A., Banaszak A., Zaleska-Kuczmierczyk M. (Eds.), Monografia. KGHM Polska MiedŸ. Lubin Wyd. KGHM CU PRUM Sp. z o.o. CBR, Wroc³aw. URBAÑSKI K., ycie i dzia³alnoœæ naukowa Profesora Józefa Zwierzyckiego (do roku 1945). W: Gunia T. (ed.) Wybrane zagadnienia geologii Z³ó Polski Zachodniej. Materia³y Konferencji Naukowej 100 lecie urodzin Prof. dr in. Józefa Zwierzyckiego. Wroc³aw, 6 7 maja 1988: ZWIERZYCKI J., Przedhistoryczne typy ludzkie na Jawie. Wiadomoœci Muzeum Ziemii, Warszawa, ZWIERZYCKI J., Cyna i jej wystêpowanie w przyrodzie. Wszechœwiat, z. 2. Kraków.