Słownik terminów z historii sztuki

Transkrypt

1 Słownik terminów z historii sztuki Opracowanie zbiorowe - studenci Kulturoznawstwa UAM, Poznań 2006 r. ABAKUS NajwyŜsza część głowicy (kapitelu) kolumny w kształcie czworobocznej płyty. a) w porządku doryckim: abakus wraz z echinusem tworzy właściwą głowicę b) w porządku jońskim i korynckim: jest cienką płytką dekorowaną i profilowaną c) w porządku jońskim i kompozytowym: boki abakusa są wgłębione i ozdobione rozetą W systemie arkadowym w sztuce późno antycznej i średniowiecznej abakus zmieniał się często w impost. ABSYDA Półkolista wnęka zamykająca chór (prezbiterium) kościoła. Występowała głównie w architekturze romańskiej i gotyckiej. AGORA - w miastach staroŝytnej Grecji centralny plac stanowiący ośrodek polityczny, religijny (miejsce poświęcone bogom) i administracyjny, często teŝ handlowy. W VIII - VI wieku p.n.e. charakterystyczna była tzw. agora archaiczna, zwykle czworokątna, niekiedy przecięta ulicą, z sukcesywnie wznoszonymi budowlami świeckimi, sanktuariami, ołtarzami i niekiedy straganami. Od V wieku p.n.e., a szczególnie w wiekach od III-I p.n.e. rozpowszechniła się tzw. agora jońska - prostokątna, reprezentacyjna, zamknięta portykami z co najmniej trzech stron, niekiedy z monumentalnym wejściem oraz budowlami cywilnymi i sanktuariami w bezpośrednim sąsiedztwie. Odpowiednikami są : forum w Rzymie i rynek. AKANT - roślina o duŝych, głęboko wyciętych liściach i zebranych w kłos kwiatostanach, rosnąca w stanie dzikim w krajach śródziemnomorskich, pierwowzór ornamentów zwanych pod nazwą liścia, kwiatu i wici. Stosowano go powszechnie w ornamentyce od staroŝytności po czasy współczesne. Typy tego ornamentu, wytworzone w staroŝytności w róŝnych okresach stylowych przybierały rozmaite formy: a) akant mięsisty - o wielkich, bujnych liściach występujący ok b) akant suchy - typowy dla lat ok.1700 c) akant płomienisty - ok.1725, najbardziej charakterystyczny obok rocaille ornament rokoka. Najbardziej zbliŝony do rośliny jest liść akantu stosowany pojedynczo (np. w konsolach), w układzie kielichowym (np. w głowicach korynckiej i kompozytowej), i we fryzach ciągłych. Słownik terminów historia sztuki 1

2 AL FRESCO (FRESK ; BUON FRESCO) a) technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku, pokrytym kilkoma warstwami zaprawy, farbami z pigmentów odpornych na alkaiczne działanie wapna, rozprowadzonymi woda deszczową. b) malowidło wykonane ta techniką. Spoiwem staje się samo podłoŝe na skutek przemiany wapna gaszonego pod wpływem dwutlenku węgla, który wiąŝe cząsteczki farby. Malowidło wykonuje się częściami, nakładając ostatnia warstwę zaprawy intonacjo tylko na taka cześć powierzchni, jaka moŝna zamalować w ciągu dnia (tzw. Partia dzienna, dniówka, czyli giornata) w przeciwnym razie wyschnięta zaprawa nie wiąŝe się juŝ z farbą i nie zamalowane partie tynku muszą być usuwane. Przeniesienia na ścianę projektu malowidła wykonanego na kartonie dokonywano rysując siatkę ułatwiającą powiększanie, lub przez wyciśniecie konturu na ścianie, albo przeprószenie węglem drzewnym przez otworki zrobione w kartonie. Fresk jest technika bardzo trudną, gdyŝ nie pozwala na dokonywanie poprawek i zmian, naleŝy jednak do najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego. Fresk w XIV wieku występuje prawie wyłącznie we Włoszech, stosowany i rozpowszechniany przez wielu artystów renesansu i baroku, został następnie prawie zupełnie porzucony. Znany w XVII - XIX wieku jako technika mieszana z al secco. Jako fresk niesłusznie określa się kaŝde malowidło ścienne wykonane inna techniką. Rafael Santi, Szkoła Ateńska, 1510 r. ALTERNACJA - układ kilku elementów dekoracyjnych lub konstrukcyjnych występujących na przemian w rzędzie. Najczęstsza i najprostsza alternacja jest dwuelementowa a najbardziej skomplikowana - jednego z drugim powtórzonym dwukrotnie oraz alternacja grupowa - z trzech, czterech lub więcej elementów. Jeden z najbardziej rozpowszechnionych układów w architekturze, zdobnictwie przedmiotów uŝytkowych i kultowych. Za najczęstszy przykład alternacji uwaŝany jest naszyjnik z zębów i kręgów zwierzęcych występujący juŝ w paleolicie. Alternacja w architekturze przejawia się w ukształtowaniu planów budowli, kompozycji ścian w tzw. Zmiennym systemie przypór najbardziej charakterystycznym dla architektury romańskiej a takŝe w dekoracji okien, fryzów i attyk. AMBIT (OBEJŚCIE) - w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłuŝeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami. Było charakterystycznym elementem kościołów romańskich, (zwłaszcza pielgrzymkowych) i gotyckich. Do obejście przylegały zwykle kaplice promieniste (tzw. wieniec kaplic). Słownik terminów historia sztuki 2

3 AMFILADA - trakt pomieszczeń połączonych wejściami, umieszczonymi na jednej osi ( na ogół identycznej z osia traktu, lub równoległej do niej). Amfiladowy układ pomieszczeń stanowił element kompozycyjny wnętrza pałacowego począwszy od dojrzałego renesansu. Był szczególnie charakterystyczny dla barokowych i klasycystycznych wnętrz reprezentacyjnych. W XIX i XX wieku amfiladowy układ spotykany jest w wielu mieszkaniach kamienic miejskich. AMFIPROSTYLOS - rodzaj świątyni greckiej. Budowany na planie prostokąta, zwykle z czterokolumnowym portykiem w fasadzie głównej i tylnej. amfiprostylos - Świątynia Nike, Akropol, Ateny APSYDA (ABSYDA) - występuje głównie w architekturze sakralnej. Pomieszczenie na rucie półkola, elipsy, trójliścia, podkowy, trapezu\ lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu) o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości, wyodrębnione lub wtopione w bryłę budynku. Pojawiła się w bazylikach i świątyniach staroŝytnych w Rzymie, stamtąd przejęła ją chrześcijańska architektura sakralna. W najwcześniejszych kościołach chrześcijańskich apsyda kierowana była ku zachodowi a od ok. V wieku ku wschodowi. Najbogatszy system apsyd wytworzyła architektura koptyjsko - nubijska i romańska. ARCHITRAW (EPISTYL ; NASŁUPIE) - belka spoczywająca na kolumnach (belkach, pilastrach), najniŝszy i najwaŝniejszy człon belkowania. Jego pierwotna funkcja było podtrzymywanie belek stropu ukrytych za fryzem. Architraw występuje we wszystkich porządkach architektonicznych: a) w doryckim - jest gładki, zakończony u góry płaską listwą (tenia), do której pod tryglifami fryzu przymocowane są w róŝnych odstępach małe listewki (regula) z sześcioma łezkami (gutty) b) w jońskim - ukształtowany z trzech poziomych listew (fasciae), ku górze wysuniętych i idących coraz bardziej do przodu c) w korynckim - dodatkowo ozdobiony profilowaniem uskakujących listew ARCHIWOLTA - a) profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny przykrywający krzywiznę konstrukcyjnego łuku. Bywają wykute w czołach kamiennych klińców łuku jednak częściej SA wykonywane w materiałach narzutowych (np.. tynk, stiuk). Występują na łukach arkady w otworach drzwi, bram, okien, na łukach odciąŝających lub gdy występują samodzielnie na płaszczyźnie muru, wtedy nazywane są ślepą archiwoltą. Stosowano je w architekturze wszystkich okresów i kierunków, zwłaszcza wczesnochrześcijańskim, bizantyjskim, przedromańskim, renesansowym, manierystycznym i barokowym. (w budownictwie islamu wykonywano ja np. z naprzemianległych dwubarwnych klińców; w manieryzmie często zaznaczano ja boniowaniem). b) łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali romańskich i gotyckich powtarzających się kilkakrotnie i biegnących w głąb uskokach, najczęściej ozdobiony rzeźbą. ARKADA - element architektoniczny składający się z dwóch podpór ( filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem. W zaleŝności od ich funkcji dzieli się je na : a) konstrukcyjne - pełnia rzeczywista funkcję dźwigania lub odciąŝania Słownik terminów historia sztuki 3

4 b) dekoracyjne - W zaleŝności od rodzajów podpór noszą nazwy: a) filarowych b) kolumnowych c) kolumnowo-filarowych itp.. Występuje pojedynczo, najczęściej jednak w rzędzie, tworząc podstawowy element wielu budowli lub ich części : partii międzynawowych w kościołach, kruŝganków arkadowych, loggii itp.. KruŜganki arkadowe wokół dziedzińca zamku królewskiego na Wawelu ŚLEPA ARKADA (BLENDA ARKADOWA) - ma otwór zamknięty ścianą przylegającego muru. ATRIUM - a) w staroŝytnym domu rzymskim centralne, reprezentacyjne pomieszczenie w którym koncentrowało się Ŝycie rodzinne - prostokątne, oświetlone przez otwór w dachu (compluvium), pod którym znajdował się basen na wodę deszczową (impluvium) b) w architekturze wczesnochrześcijańskiej dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół, pełnił rolę narteksu, po srodku atrium znajdował się zbiornik wody do ablucji. ATTYKA - nadbudowa nad gzymsem koronującym budowli i często zdobiona plastycznie niska ścianka zasłaniająca dach. W staroŝytności pojawiała się przede wszystkim na rzymskich bramach i łukach triumfalnych. Francuskie budownictwo barokowe wykształciło piętra attykowe tj. niskie, ale posiadające okna górne kondygnacje budowli. Przykład attyki: Kamienica Orsettich (XVI w.) w Jarosławiu (woj. Podkarpackie) BAZYLIKA termin wieloznaczny 1) w staroŝytnym Rzymie to podłuŝny budynek jedno- lub wielonawowy, pełniący funkcje hali targowosądowniczej, stojący na głównym rynku (forum). Nazwa pochodzi z języka greckiego (od basileus = król). 2) w okresie wczesnochrześcijańskim to świątynia, zwykle trój- lub pięcionawowa, o nawie głównej wyŝszej od pozostałych i zamkniętej drewnianą więźbą (brak sklepienia) 3) w kościele rzymskokatolickim honorowy tytuł nadawany kościołowi. WyróŜnia się bazyliki mniejsze (o szczególnych walorach zabytkowych lub liturgicznych) i bazyliki większe (kościoły papieskie z tronem i ołtarzem zarezerwowanym wyłącznie dla papieŝa) Słownik terminów historia sztuki 4

5 BAPTYSTERIUM - w architekturze chrześcijańskiej od IV wieku budynek przeznaczony do obrzędu chrztu, na ogół w pobliŝu większego kościoła, po jego zachodniej stronie, zazwyczaj wolno stojący. Baptysteria SA najczęściej budynkami centralnymi, których jednoprzestrzenne wnętrze kryte jest kopułą. Pośrodku znajduje się zagłębiona w posadzkę chrzcielnica na kamiennym cokole lub basen chrzcielny, kryte niekiedy ozdobnym daszkiem. W miarę wzrostu potrzeb liturgicznych niektóre baptysteria rozbudowywano o przedsionek, apsydę ołtarzową, sacrarium - na przechowywanie sprzętu liturgicznego. Ściany rozczłonkowane na ogół arkadowo zdobiły dekoracje mozaikowe lub freskowe. Wraz ze zmiana obrzędu chrzcielnego w średniowieczu w XIII wieku, gdy zwyczaj zanurzania całego ciała zastąpiono oblewaniem głowy baptysteria znikają i zastępują je chrzcielnice. BIFORIUM - dwudzielne arkadowe okno lub przezrocze romańskie lub gotyckie; zwykle przedzielone kolumną. Charakterystyczne szczególnie dal architektury romańskiej. BIMA (ALMEMOR) - w synagodze miejsce do odprawiania obrzędów religijnych lub czytania Tory, uŝywane takŝe jako mównica. Budowana w formie podwyŝszenia z kilkoma stopniami, ze stołem zasłanym kosztowna haftowana serwetą (tzw. szulchan) do wykładania rodałów i ustawiania świeczników. Bima sytuowana była najczęściej centralnie, otaczana balustradą, często zwieńczana. W drugiej połowie XVII wieku pojawiła się tzw. bima altanowa - otoczona balustrada i zwieńczona baldachimem. W synagogach polskich z połowy XVII wieku występowała bima kaplicowa - przykryta kopuła z latarnią. BLENDA (ŚLEPY OTWÓR) - płytka wnęka w murze w formie arkady lub okna. Zwykle stosowana w elewacjach jako motyw dekoracyjny, rzadziej w celu odciąŝenia ściany. BONIOWANIE - dekoracyjne opracowanie lica muru kamiennego przez profilowanie zewnętrznych krawędzi poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku. Powstają w ten sposób poziome a zwykle takŝe i pionowe podziały rowkowe powierzchni. Boniowane bywają całe elewacje budynku, poszczególne kondygnacje, cokoły, odcinki ścian itp. Poszczególne typy boniowania zaleŝne są od układu rowków (płytowy, pasowy), ukształtowania płyt (płaskie, wypukłe) oraz faktury ich powierzchni (polerowana, szlifowana, groszkowa, rustykowana itp.) W powszechne uŝycie weszło boniowanie w architekturze rzymskiej. W średniowieczu występowało sporadycznie we francuskiej architekturze obronnej XII wieku. Powróciło w renesansie we wszystkich formach (głównie w architekturze pałacowej) i występuje nieprzerwanie aŝ po XX wiek. BUKRANION - motyw dekoracyjny o kształcie czaszki byka, często o znaczeniu symbolicznym jako przedstawienie zwierzęcia ofiarnego. Zazwyczaj płaskorzeźbiony, stosowany głównie w architekturze rzymskiej ( metopy, fryzy - w tym przypadku poszczególne bukraniony łączyły girlandy liści, kwiatów i owoców, zawieszone najczęściej na rogach czaszek). Charakterystyczny takŝe dla architektury renesansu i klasycyzmu. Słownik terminów historia sztuki 5

6 CHINOISERIE - motywy chińskie ( terminem tym obejmuje się czasem wszelkie motywy Dalekiego Wschodu). Występuje w sztuce europejskiej od XVII wieku, znamienny przejaw zainteresowania sztuka wschodniej Azji. Moda na chinoiserie była najbardziej rozpowszechniona w XVIII wieku. Największą popularność znalazła w sztuce rokoka występując w architekturze wnętrz, w malarstwie i rzemiośle artystycznym. Najczęściej występuje zespół ornamentów naśladujących motywy chińskiej pogody, ptaki, smoki i krajobrazy. Terminem tym nie obejmuje się innych przejawów recepcji sztuki Dalekiego Wschodu w Europie (np.. angielsko - chińskich ogrodów krajobrazowych) stosując ogólniejsze określenie chińszczyzny, które jednak przyjęło się tylko częściowo. CYBORIUM 1) baldachimowa obudowa arch. wznoszona w kościołach nad ołtarzami, grobami świętych, relikwiarzami, chrzcielnicami - wykonywane głownie z drewna lub kamienia (najczęściej w roman. i gotyku) - dominują czterokolumnowe, dźwigające baldachim kopułowy, ostrosłupowy lub o bardziej złoŝonych kształtach często ze sklepieniem do wewnątrz - 2) określenie uŝywane w literaturze naukowej do określania tabernakulum DUSZA SCHODÓW przestrzeń między biegami schodów ECHINUS dolna część głowicy doryckiej i toskańskiej w kształcie okrągłej poduszki, łącząca trzon kolumny z abakusem ELEWACJA 1) lico budynku, jego najbardziej zewn. ściana, wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami - określa się ją wg połoŝenia względem stron świata lub otoczenia (frontowa, boczna, tylna, ogrodowa) - e. pozbawioną otworów (np. okien, loggi ) nazywamy e. ślepą - 2) rysunek arch. stanowiący rzut prostopadły budynku v jego części na płaszczyznę równoległą do lica Słownik terminów historia sztuki 6

7 EMPORA rodzaj galerii lub trybuny gł. w kościołach, mającej na celu powiększenie powierzchni dla uczestników naboŝeństwa lub stworzenie oddzielnego pomieszczenia (np. dla kobiet, zakonnic, dworu) - bywa przesłonięta lub odkryta - w kościołach centralnych mieści się nad obejściem; w bazylikach nad nawami bocznymi, a czasem jeszcze inaczej ; moŝe teŝ mieć własny ołtarz - w kościołach halowych umieszcza się je na własnych, kamiennych lub drewnianych podbudowach - bywają jedno-, dwu- a nawet trój-kondygnacyjne, kryte stropem lub częściej sklepione, otwierające się do wnętrza arkadami - wywodzą się najprawdopodobniej z Bliskiego Wschodu; jest charakterystyczna dla sztuki wczesnego średniowiecza, często występuje w architekturze baroku - jako element rozczłonkowujący ścianę - jest równowaŝnikiem tryforium FAKTURA sposób kształtowania przez artystę powierzchni dzieła malarskiego, graficznego, rzeźbiarskiego, zaleŝny od charakteru tworzywa, techniki, narzędzi oraz właściwości stylu indywidualnego twórcy - w malarstwie zwłaszcza sposób nakładania farb na podłoŝe (f. gładka, szorstka, impastowa) - występuje takŝe w architekturze (np. sposób kształtowania powierzchni muru) - badanie f. pozwala na ustalenie autentyczności lub datowanie dzieł sztuki FASADA elewacja budynku, wyróŝniona od pozostałych odmienną kompozycją architektoniczną (rozczłonkowanie arch.: zwieńczenia, wieŝe, szczyty, kontrasty kolorystyczne uŝytych materiałów budowlanych, mozaiki, itp.) - zawiera przewaŝnie główne wejście, moŝe odpowiadać wewnętrznym podziałom architektonicznym budynku lub stanowić niezaleŝną kompozycję - stanowi waŝny czynnik kompozycji urbanistycznej Barokowa fasada bazyliki Św. Piotra w Rzymie, proj. Carlo Maderna FILAR [wiązkowy] w arch. pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (moŝe mieć równieŝ bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najcz. czworobocznym, czasem ośmio-) z kamienia, cegły, betonu, itp. - jest jednym z najdawniejszych elem. dźwigających - szczególnego znaczenia nabrał z chwilą opanowania techniki sklepień - f. wiązkowy charakterystyczny dla architektury gotyku, stanowi konstrukcyjne zespolenie ze słuŝkami - f. przyporowy domurowany do zewnętrznych ścian naw bocznych lub apsydy, podpierający za pośrednictwem zewn. łuków przyporowych nawę główną, zakończony zwykle fialami - f. przyścienny przylegający do ściany i związany z nią - półfilar częściowo zatopiony w ścianę Słownik terminów historia sztuki 7

8 FLAMBOYANT styl płomienisty ostatnia faza sztuki późnego gotyku we Francji, szczególnie charakterystycznego dla arch. XV XVI w. - cechy: niezwykłe bogactwo dekoracji, linie krzywe, formy ornamentu zbliŝone kształtem do płomienia v rybiego pęcherza, łuki o wykroju tzw. oślego grzbietu, sklepienie wzbogacone dodatkowymi Ŝebrami, atektoniczność dekoracji rzeźb. Przy równoczesnym uproszczeniu konstrukcji budowli FRYZ 1) pozioma część belkowania w porządkach klas., zawarta między architrawem a gzymsem; w porz. doryckim składa się z tryglifów i metop, w innych porz. Jest gładka v zdobiona motywami ornament. albo figur - 2) poziomy pas dekoracyjny, stosowany w architekturze, i innych sztukach - dekoracja f. zmieniała się zaleŝnie od epok stylowych; motywy dekoracji f. słuŝyły do podziału i zdobienia zarówno elewacji zewn., jak i wewn. budowli GLORIETA 1) nadbudówka w postaci małego pawilonu z kolumnami lub arkadami, kopułką lub hełmem z latarnią, niekiedy otoczona galeryjką. Występowała głównie w arch,. renesansu, wieńcząc wieŝę ratuszową, dzwonnicę, lub najwyŝszą kondygnację budynku 2) mała budowla parkowa w formie otwartego, kolumnowego lub arkadowego pawilonu, ustawiona zazwyczaj na wzniesieniu jako zakończenie waŝnych osi kompozycyjnych. Występuje w ogrodach barokowych XVII i XVIII w. oraz ogrodach krajobrazowych XVIII i XIX w. Słownik terminów historia sztuki 8

9 GZYMS arch. element w formie poziomego (zwykle profilowanego) występującego przed lico muru pasa - pojedynczego lub złoŝonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany. MoŜe pełnić funkcje praktyczne (ochrona ściany przed ściekającą wodą opadową), jak i dekoracyjne. Gzyms dzieli się na zewn. i wewn. (a te na jeszcze inne rodzaje); występowały w róŝnych formach od staroŝytności, przyjmowały najróŝniejsze kształty. HEŁM w architekturze zwieńczenie wieŝy, często o ozdobnym kształcie, wykonane z drewna (kryte blachą, dachówką, gontem), czasem z kamienia lub cegły - róŝne kształty na przestrzeni stylów - h. jest charakterystycznym elementem budownictwa cerkiewnego IKONOSTAS w cerkwiach ściana dzieląca nawę od przestrzeni ołtarzowej, wysoka, całkowicie zamknięta, pokryta ikonami - wywodzi się od kamiennej przegrody w kościołach wczesnochrześcijańskich, często wzbogaconych kolumnami, na której zawieszano dekoracyjne tkaniny i wyobraŝenia świętych - gr. ikon obraz + stasis postawienie INTERKOLUMNIUM odległość między kolumnami budowli, liczona od osi pionowych, wyraŝana w modułach, w praktyce odległość między krawędziami kolumn. W arch. staroŝytnej interkolumnium stopniowo zwiększało się KANELURA Ŝłobki, kanele pionowe, równoległe do siebie rowki, pokrywające trzony kolumn lub pilastrów w celu nadania im smukłości i lekkości, przede wszystkim w porz. klas. - w porządku doryckim Ŝ. stykają się z ostrymi kantami, w kolumnach jońskich i korynckich oddzielone są wygładzonym i kantami, przyjmującymi wygląd płaskiego paska. KARIATYDA posąg kobiecy stanowiący podporę architektoniczną, dźwigający na głowie elementy architektoniczne (belkowanie, balkon, itp.), gł. w porządku jońskim Przykład kariatyd: Ateny, Ganek kor jońskiej świątyni Erechtejon na Akropolu Słownik terminów historia sztuki 9

10 KASETON skrzyniec, szafa zagłębienie w stropie drewnianym miedzy odcinkami krzyŝujących się belek v utworzone przez wprowadzenie miedzy belki stropowe poprzecznych beleczek lub listew, dzielących przestrzenie międzybelkowe na wgłębione pola (tzw. strop kasetonowy). Stosowane dla celów dekoracyjnych. KOŚCIÓŁ HALOWY budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa główna, pozbawiona okien, oświetlana jest za pośrednictwem naw bocznych; nawy nakryte są zwykle wspólnym dachem, - najcz. 3-nawowe, ale liczba naw moŝe być róŝna - h. odznacza się prostą konstrukcją i zwartym układem przestrzennym (często brak transeptu, nie wyodrębnione prezbiterium) - szczególnie charakterystyczny dla ceglanej architektury gotyku Europy Środkowej w XIV w. KOŚCIÓŁ SALOWY - kościół jednonawowy, w którym prezbiterium i nawa mają tę samą szerokość, wysokość i wspólne przykrycie, tworząc jednolite wnętrze sprawiające wraŝenie sali. KASETON [ wł.], arch. wgłębione pole wieloboczne (gł. kwadratowe), wykonane w drewnie, kamieniu lub stiuku, rzeźbione lub malowane w stropach, sklepieniach i kopułach; początkowo wynikał z konstrukcji drewn. stropów, z czasem stał się elementem dekor.; występował w architekturze antycznej, wczesnochrześc. i nowoŝ. (zwł. w renesansie). KAMPANILA [ wł.], dzwonnica w formie wolno stojącej wieŝy; termin stosowany gł. w odniesieniu do architektury wł.; słynne kampanile: w Pizie (tzw. krzywa wieŝa), Florencji i Wenecji KAPITEL (GŁOWICA), arch. najwyŝsza, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, stanowiąca pośredni człon konstrukcyjny między podporą i elementami dźwiganymi. Głowice występują w architekturze od staroŝytności: w Egipcie stylizowane głowice roślinne (palmowe, papirusowe, lotosowe), w sztuce gr. elementami porządków arch. były głowice doryckie, jońskie i korynckie, w Rzymie oprócz nich pojawiły się głowice kompozytowe i toskańskie, w architekturze romańskiej występowały głowice kostkowe, blokowo-kielichowe i kielichowe, zdobione motywami geom., roślinnymi i figuralnymi; głowice gotyckie miały gł. dekorację roślinną (pączkowe, liściaste). w architekturze nowoŝ. stosowano klas. typy głowic, które przetrwały do naszych czasów. KOLUMNA [ łac.], arch. pionowa podpora arch. o przekroju kolistym; składa się z bazy, trzonu i głowicy, wykonywana najczęściej z kamienia, z jednego bloku (monolit) lub z bębnów, a takŝe z drewna, cegły, Ŝeliwa, Ŝelbetu; k. jest jednym z najstarszych elementów konstrukcyjnych w architekturze, znana od staroŝytności, występuje w większości kręgów kulturowych, w których wykształciły się jej róŝnorodne formy i odmiany; k. znalazły zastosowanie takŝe jako pomniki (m.in. k. Trajana w Rzymie, K. Zygmunta III w Warszawie). Zob. teŝ porządki architektoniczne. KOLUMNADA [łac.], rząd lub kilka rzędów kolumn, złączonych belkowaniem albo łukami arkadowymi; pełni funkcję konstrukcyjną (jako część budowli) lub dekoracyjną. KONFESJA: 1) religiozn. grobowiec męczennika z jego relikwiami wewnątrz kościoła; 2) szt. plast. przedsionek prowadzący do grobu męczennika znajdującego się pod ołtarzem Słownik terminów historia sztuki 10

11 G. Bernini, Konfesja nad grobem św. Piotra, bazylika św. Piotra, Rzym KONTRAPOST [ wł.], szt. plast. zasada kompozycyjna polegająca na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby cięŝar ciała spoczywał na jednej nodze i na zrównowaŝeniu tej postawy lekkim wygięciem tułowia i ramienia w stronę przeciwną; kontrapost, stosowany w reliefach egip., przyjął się w pełni w klas. rzeźbie gr.; występował teŝ w rzeźbie got. i nowoŝytnej. KOPUŁA [wł. < łac.], arch. sklepienie oparte w planie na krzywej zamkniętej, najczęściej na planie koła; składa się z klińców kam. lub ceglanych, obecnie teŝ stosuje się kopułę o konstrukcji Ŝelbetowej (kopuły łupinowe), stalowej (tzw. geodezyjne), wznoszone nad pomieszczeniami na planie centr. (okrągłe, kwadratowe, wieloboczne); gł. częścią kopuły jest czasza, jej wewn. powierzchnia jest zw. podniebieniem, które często jest rozczłonkowane Ŝebrami, pasami sklepiennymi i kasetonami, bywa teŝ bogato zdobione dekoracją rzeźb. i mal.; kopuła moŝe spoczywać bezpośrednio na koronie muru lub na bębnie; oświetlenie kopuły uzyskuje się przez okna umieszczone w czaszy lub bębnie albo przez latarnię; nad pomieszczeniami kwadratowymi i prostokątnymi stosuje się kopułę na trompach lub na pendentywach (Ŝagielkach); konstrukcja kopuły jest znana od staroŝytności (kopuły pozorne w kręgu kultury egejskiej i etruskiej); wysoki poziom osiągnęła zwł. w staroŝ. Rzymie (Panteon), Bizancjum (Hagia Sophia), w kręgu kultury islamu i w okresie renesansu (bazylika Św. Piotra w Rzymie). KORA, gr. kore, szt. plast. najstarszy typ gr. posągu kobiecego, wyobraŝający stojącą dziewczynę w długich szatach, często z owocem, kwiatem lub ptakiem w ręku; początkowo kory nieco powyŝej naturalnej wysokości (ok. 1,90 m), później mniejsze; wykonywane z marmuru (na ogół polichromowane); przeznaczenie gł. wotywne, wyjątkowo sepulkralne KORPUS [ łac.], arch. gł. część budowli; w architekturze pałacowej nazwa środk., gł. części budynku zwykle zwana korpusem głównym, przewaŝnie o charakterze reprezentacyjnym; w architekturze sakralnej korpus stanowi część nawowa kościoła. KUROS [gr.], szt. plast. najstarszy typ gr. posągu męskiego (inspirowany wzorami egip.), wyobraŝający stojącego nagiego młodzieńca z rękami opuszczonymi wzdłuŝ ciała i wysuniętą lewą nogą; przeznaczenie wotywne lub sepulkralne. LASERUNEK [ niem.], szt. plast. wykończeniowa, przezroczysta warstwa farby laserunkowej połoŝona na powierzchni obrazu olejnego lub temperowego, zmieniająca zabarwienie partii pokrytej laserunkiem; znany w staroŝytności, w średniowieczu stosowany w złotnictwie, od XVI w. w malarstwie. LAPIDARIUM [ łac.], miejsce, w którym są zgromadzone okazy kamieni naturalnych lub kam. elementów (na ogół rzeźbionych) zabytkowych budowli i pomników; lapidaria mogą być urządzane na wolnym powietrzu lub w pomieszczeniach zamkniętych; znane od renesansu, rozpowszechniły się gł. w XIX w. LATARNIA [łac.], arch. okrągła lub wieloboczna wieŝyczka nad dachem lub kopułą, z gęsto rozmieszczonymi oknami, zwieńczona hełmem, oświetlająca wnętrze od góry; znana od średniowiecza, popularna zwł. w architekturze nowoŝ., jako zwieńczenie budowli kopułowych. Słownik terminów historia sztuki 11

12 LOGGIA [ wł.], pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami, zwykle przesklepione, zajmujące część lub całą szerokość elewacji; w okresie gotyku loggie (gł. w miastach wł.) stanowiły otwarte, ozdobne pawilony słuŝące do zebrań gildii; szczególnie charakterystyczne dla renes. pałaców i willi; obecnie nazwa balkonów wnękowych. ŁEZKI, gutty, szt. plast. element dekor. w formie cylindrycznych lub stoŝkowatych kropel umieszczonych na spodniej powierzchni gzymsu, na osi tryglifów i metop; stosowany gł. w porządku doryckim. ŁUK, łęk, arch. element konstrukcyjny lub dekor., zakrzywiony i podparty na obu końcach. Łuki dekoracyjne występują gł. na tle murów i są wykonane w stiuku lub tynku. Łuki konstrukcyjne stosuje się w sklepieniach, do przekrywania wszelkiego rodzaju otworów, jako przęsła mostów, wiaduktów itp.; ich zadaniem jest przeniesienie na podpory boczne cięŝaru własnego i dźwiganego. W przeciwieństwie do belki, łuk oprócz reakcji pionowych doznaje równieŝ w miejscach podparcia reakcji poziomych, zw. rozporem łuku. Przy obciąŝeniu pionowym i przy odpowiednio dobranych wymiarach w łukach mogą występować tylko napręŝenia ściskające, dzięki czemu moŝna konstruować łuki nie spajane w miejscach styku elementów. Łuki konstrukcyjne wykonywano dawniej gł. z kamienia lub cegły, obecnie stosuje się konstrukcje stalowe i Ŝelbetowe. Łuk składa się z 2 ramion, które rozdziela kliniec szczytowy zwornik (spotykany w łukach kamiennych i ceglanych); dolna płaszczyzna kaŝdego ramienia zakryta w głębi muru, nosi nazwę nasady; powierzchnie boczne są zw. czołami, powierzchnia górna grzbietem, dolna podłuczem; naroŝe między grzbietem a pionową ścianą nazywa się pachą. Szerokość łuku na wysokości nasad jest jego rozpiętością, odległość między linią łączącą nasady a punktem szczytowym linii podłucza wysokością łuku (strzałką). Największe znaczenie miał tzw. łuk pełny (sztuka rzym., wczesnochrześc., bizant., rom.); dla architektury islamu typowy był łuk podkowiasty, trój-, cztero- i wielolistny, wielkie znaczenie miało w okresie gotyckim wprowadzenie łuku ostrego wraz z systemem przypór; w architekturze nowoŝ. powrócono do łuku pełnego. MACEWA, maceba [hebr.], Ŝyd. nagrobek w formie pionowo ustawionej prostokątnej płyty, przewaŝnie zakończonej półkoliście lub trójkątnie; kam., niekiedy metal. lub drewn., często polichromowana, z hebr. inskrypcją i zwykle symbol. płaskorzeźbami. MACHIKUŁA [franc.], arch. w średniow. architekturze obronnej ganek wysunięty przed lico muru, z otworami w podłodze, przez które raŝono nieprzyjaciela; machikuły pojawiły się ok. XIV w., zastępując drewn. hurdycje. MASWERK - gotycki motyw dekoracyjny składający się z elementów geometrycznych (laskowania tworzące koła, odcinki koła, stylizowane trój- lub czteroliście, rybie pęcherze), wykonany w kamieniu lub cegle, przewaŝnie jako wypełnienie górnych partii okien i balustrad, takŝe (ślepy maswerk) wypełniający pola ścienne; maswerki występują takŝe w snycerstwie (dekoracje mebli) i złotnictwie. MEANDER ornament ciągły w formie linii załamującej się wielokrotnie pod kątem prostym, MEGARON [ gr.], w antycznej Grecji typ prostokątnego jednoizbowego domu z wejściem, na krótszej ścianie. Z megaronu wywodzi się forma greckiej świątyni. MINARET [ tur. < arab.], wieŝa przy meczecie, z której muezzin 5 razy w ciągu dnia wzywa wiernych na modlitwę; w Syrii i na obszarze Maghrebu przewaŝają minarety czworoboczne, w Turcji, Iranie, Indiach gł. w kształcie cylindrycznym. NAWA [ łac.], część kościoła przeznaczona dla wiernych; rozróŝnia się kościoły jedno- lub wielonawowe (2 7); w tych ostatnich nawy są oddzielone od siebie podporami (kolumny, filary); stosunek wysokości naw bocznych do gł. decyduje o typie kościoła (bazylika, hala, pseudobazylika); nazwę nawa stosuje się teŝ w wypadku analogicznych układów w architekturze świeckiej (np. wielonawowa hala przem.); nawa główna na osi symetrii kościoła jest przewaŝnie szersza od naw bocznych; nawa poprzeczna transept. Nawa główna bazyliki San Appollinare In Calsse w Rawennie Słownik terminów historia sztuki 12

13 NADPROśE (PORTAL) [ łac.], arch. lub arch.-rzeźb. obramowanie otworu drzwiowego, pot. takŝe wejście z takim obramowaniem; otwór jest po bokach ujmowany w glify o róŝnych profilach, filary, kolumny lub pilastry, dźwigające nadproŝe lub łuk; portale bardziej rozbud. mają zwieńczenia w formie odcinków belkowania, szczytów itp.; w zaleŝności od charakteru podpór i kształtu zwieńczeń rozróŝnia się portale: kolumnowy, arkadowy, ostrołukowy itp.; portale występują od staroŝytności; w średniow. architekturze sakralnej wykształcił się typ portalu o szerokich, skośnie wciętych w mur ościeŝach, z wstawionymi w ich uskoki kolumienkami, a górą archiwoltami, z tympanonem nad wejściem; portale te (portale perspektywiczne) były bogato dekorowane rzeźbą ornamentalną i figuralną, prezentującą złoŝone programy treściowe; w okresie renesansu przewaŝały w portalach zestawy elementów architektury klas., w okresie baroku wzrosła znacznie plastyka detali arch. i rzeźb., charakterystyczne teŝ były m.in. portale, których zwieńczenia łączono z balkonem piętra. NIMB w sztukach plastycznych krąg świetlisty wokół głów istot boskich i świętych (najczęściej promienisty, krzyŝowy, trójkątny, czworoboczny). Inaczej tzw. aureola. PIETÀ [wł.], szt. plast. przedstawienie martwego Jezusa Chrystusa leŝącego na kolanach boleściwej Marii; wywodzi się zapewne ze średniow. tzw. traktatów pasyjnych; pojawiła się w XIV w., rozpowszechniła w XV i XVI w.; najbardziej znana jest Pietà watykańska Michała Anioła; często występuje w sztuce pol., gł. w rzeźbie XIV XVI w. (m.in. piety z Wojnicza i z LubiąŜa). Michał Anioł, Pieta Watykańska, Bazylika Św. Piotra w Rzymie PILASTER [franc. < wł.], element arch. w formie płaskiego pionowego występu z lica ściany; pełni funkcję podpory i dekor. rozczłonkowania ściany, występuje takŝe jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych itp.; analogicznie jak kolumna składa się z głowicy (określonego porządku), gładkiego lub kanelowanego trzonu, często równieŝ z bazy i cokołu; moŝe występować w formie zwielokrotnionej (pilastry coraz węŝsze, nałoŝone na siebie) PINAKIEL [ franc. < łac.], fiala, charakterystyczny dla gotyku dekor. element arch. w postaci wysmukłej kam. sterczyny o czworobocznym trzonie i stromym, ostrosłupowym daszku, z szeregami Ŝabek wzdłuŝ krawędzi i kwiatonem na szczycie; pinakle wieńczyły przypory, naroŝa wieŝyczek, wimpergi, portale, ołtarze itp. PLAFON [ franc.], szt. plast. duŝe pole dekor. w centr. części sufitu lub sklepienia, przewaŝnie zdobione malowidłem ściennym, czasem olejnym na płótnie, rzadziej dekoracją stiukową; plafony występowały juŝ w staroŝytności i sztuce wczesnochrześc.; rozpowszechniły się od renesansu, zwł. w okresie baroku (plafony iluzjonistyczne) i rokoka, takŝe w XIX w. PORTYK [ łac.], rodzaj otwartego przedsionka, część budowli, poprzedzająca najczęściej gł. wejście, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów na wysokość jednej lub dwóch kondygnacji, często zwieńczona trójkątnym frontonem; portyk moŝe teŝ być zagłębiony w budynek (portyk wgłębny); portyk wykształcił się w staroŝytności, od renesansu powszechny w architekturze świeckiej i sakralnej. Portyk kolumnowy Neue Wache w Berlinie (proj. Karl Friedrich Schinkel) PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE, systemy konstrukcyjno-kompozycyjne, których elementy, Słownik terminów historia sztuki 13

14 o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi wg jednostek zw. modułem; najbardziej charakterystycznym elementem porządku architektonicznego jest kolumna, a zwł. jej głowica. Podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w staroŝytności, w kręgu kultury klas.; w końcu VII w. p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego i jońskiego; porządek dorycki cechują cięŝkie proporcje, surowość i monumentalność; kolumny bez bazy, wsparte bezpośrednio na stylobacie, o Ŝłobkowanym (kanelowanym) trzonie zwęŝającym się ku górze, z lekkim wybrzuszeniem (entazis ) oraz głowicy złoŝonej z echinusa i abakusa (średnica trzonu u jego podstawy stanowi moduł proporcji innych elementów, m.in. interkolumnium i belkowania); belkowanie składa się z gładkiego architrawu i fryzu podzielonego na tryglify i metopy oraz gzymsu zakończonego często rynną (sima (1)) z rzygaczami i antefiksami; pod kaŝdym tryglifem poniŝej listwy (tenia) oddzielającej architraw od fryzu znajduje się listewka (regula) z 6 łezkami (guttae), nad fryzem płytka (medalion) z łezkami w 3 rzędach, podtrzymująca gzyms; surowe reguły kanonu doryckiego (m.in. tzw. zasada tryglifu, określająca sposób ich rozmieszczenia na osiach kolumn i interkolumniów), trudne do zastosowania w duŝych budowlach, spowodowały zaniechanie go w okresie hellenistycznym; porządek joński cechuje lekkość, smukłość proporcji i ozdobność; kolumny mają profilowaną bazę, gęsto kanelowany trzon z nieznaczną entasis oraz głowicę z kimationem i wolutami (ślimacznicami); belkowanie, którego części oddziela kimation z astragalem, składa się z trójdzielnego architrawu, fryzu z płaskorzeźbioną dekoracją i silnie wysuniętego gzymsu, pod którym znajduje się rząd ząbków; porządek joński, mniej od doryckiego rygorystyczny, dopuszczał róŝne warianty; w porządku korynckim głowica miała kształt kosza okolonego rzędami liści akantu, z 4 wolutami z kaŝdej strony; płyta gzymsu, wsparta konsolkami, była zdobiona od spodu kasetonami. W architekturze rzym., oprócz wymienionych, stosowano takŝe porządek toskański odmianę porządku doryckiego (kolumna z bazą i gładkim trzonem), oraz porządek kompozytowy, w którym głowica łączyła cechy jońskie (2 ślimacznice) z korynckimi (liście akantu); w kilkukondygnacjowych budowlach mógł występować porządek spiętrzony wg zasady superpozycji (u dołu dorycki lub toskański, wyŝej joński, u góry koryncki lub kompozytowy). Porządki architektoniczne zostały przejęte przez architekturę nowoŝ.; stosowano w niej takŝe tzw. wielki porządek (kolumny lub pilastry przechodzące przez dwie kondygnacje). Teoretyczną podstawę dla porządków antycznych stanowi traktat rzym. architekta Witruwiusza De architectura; w epoce odrodzenia zasady architektury porządkowej wraz z róŝnymi wariantami rozpowszechniły traktaty L.B. Albertiego, S. Serlia, A. Palladia i J. Barozziego da Vignoli; od staroŝytności przejęta teŝ została, zwł. w okresie manieryzmu, tzw. charakterologiczna teoriia porządków, wiąŝąca poszczególne z nich z rodzajami ludzkimi (dorycki męski, joński Ŝeński, koryncki dziewczęcy), usposobieniami, bóstwami i łącząca róŝne porządki z określonym przeznaczeniem budowli; w manieryzmie teŝ chętnie stosowano zamiast kolumn kariatydy i podpory w formie niewolników (persów); te ostatnie występowały w porządku zw. Perskim Porządek dorycki i porządek joński róŝnice Słownik terminów historia sztuki 14

15 PREDELLA (OŁTARZ) [czes. < łac.], miejsce składania ofiar, znane we wszystkich niemal religiach; ołtarze występowały juŝ w czasach prahist. (wzniesienia, naturalne kamienie), w staroŝytności rozwinęły się róŝnorodne formy ołtarza od egip. stołów ofiarnych (przy grobach i na dziedzińcach świątyń) do gr. i rzym. bloków marmurowych lub bogato rzeźbionych ołtarzy ustawianych m.in. w pobliŝu świątyń, na placach, w świętych gajach. W religii chrześcijańskiej ołtarz jest miejscem modlitwy kapłana i ofiary mszy; najstarszą, gł. częścią ołtarza jest mensa; w okresie wczesnochrześc. zaczęto wznosić nad ołtarzami cyborium; od VII w. wykonywano teŝ małe przenośne ołtarze zwane portatylami; ok. XI w. pojawiła się nastawa ołtarzowa (tzw. retabulum); dla gotyku był charakterystyczny ołtarz szafiasty w formie poliptyku, w którym retabulum spoczywało na predelli, wtedy takŝe wykształciła się ozdobna forma tabernakulum; w renesansie występowały głównie ołtarze przyścienne o nastawie stanowiącej jedno- lub kilkukondygnacjową i kilkuosiową kompozycję arch.-rzeźb., z obrazem lub rzeźbą w polu środk.; ten typ ołtarza ulegający odpowiednim przekształceniom stylowym, przetrwał do XX w.; występowały teŝ inne typy w renesansie ołtarze baldachimowe, w epoce późnego baroku i rokoka ołtarze niearchitektoniczne, o róŝnych formach ramowego (np. w kształcie serca) retabulum; w związku ze zmianą liturgii po Soborze Watykańskim II przywrócono prosty typ ołtarza w formie stołu, za którym stojący kapłan jest zwrócony twarzą do wiernych; w świątyniach wschodniochrześcijańskich ołtarz jest oddzielone od nawy ikonostasem. PREZBITERIUM [łac.<gr.], chór, część kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, oddzielona od nawy gł., m.in. niewielkim podwyŝszeniem, balustradą, łukiem tęczowym, lektorium; prezbiterium bywa zamknięte półkolistą apsydą, wielobocznie lub prosto; w średniowieczu prezbiterium kościoła było przewaŝnie zwrócone na wsch.; wokół prezbiterium biegło często obejście z wieńcem kaplic; w prezbiterium znajduje się ołtarz gł., stalle dla kleru oraz sprzęt liturgiczny. PRZYPORA, skarpa, pionowy element konstrukcyjny w formie filaru przyściennego o ściętym pochyło boku zewn. lub profilu uskokowym; przypora wzmacnia ściany budynku lub wolno stojącego muru oraz przenosi cięŝar sklepień na grunt; podstawowy element konstrukcji systemu przyporowego. Przypory i łuki przyporowe bazyliki Notre-Dame de Paris, (XIII w) REFEKTARZ [ łac.], jadalnia w klasztorach i seminariach duchownych, często największa sala w budynku. ROCAILLE [ franc.], muszlowy ornament, szt. plast. ornament charakterystyczny dla rokoka (od ok. 1730), o formie fantazyjnej, asymetrycznej, naśladujący kształty stylizowanych małŝowin i muszli; czasem z tzw. kogucim grzebieniem lub z formą przypominającą płomienie czy zastygłe grzywacze morskie; stosowany w rzemiośle artyst., rzeźbie arch., dekoracji wnętrz. ROTUNDA [ łac.], arch.: 1) budowla centr. na rzucie koła, zawierająca wewnątrz zazwyczaj jedno pomieszczenie, na ogół kryte kopułą; moŝe być otoczona na zewnątrz kolumnadą; 2) reprezentacyjna sala na rzucie koła, zwykle kryta kopulasto; charakterystyczna zwł. dla nowoŝ. will i pałaców, podobnie jak niegdyś dla staroŝ. gr. monopterosów; forma rotundy jest typowa dla niewielkich kościołów przedrom. i rom., na ogół o maryjnym wezwaniu. ROZETA [ franc. < łac.], róŝyca: 1) w średniow. architekturze kośc. duŝy kolisty otwór okienny, na ogół w fasadzie lub innej ścianie szczytowej np. transeptu, wypełniony dekoracją o układzie koncentrycznym (maswerk, witraŝ); 2) w ornamentyce motyw stylizowanego kwiatu (pierwotnie róŝy) z dośrodk. układem płatków; takŝe roślinno-kwiatowa centr. kompozycja dekorująca plafon lub sufit, najczęściej w stiuku. RZYGACZ (gargulec) - ozdobne zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa swobodnie spada daleko od lica muru. Szczególnie ozdobne formy rzygaczy (fantastyczne zwierzęta, ptaki, demony, potwory, postacie ludzkie) wytworzyła gotycka architektura francuska, za której przykładem rozpowszechniły się w całej Europie, stosowane zarówno w budowlach sakralnych jak i świeckich. Rzygacze wykonywano początkowo najczęściej w kamieniu, w czasach nowoŝytnych- najczęściej z blachy. Gotycki rzygacz, katedra Św. Wita na Hradczanach, Praga Słownik terminów historia sztuki 15

16 SFUMATO (wł. zadymione, mgliste, cieniowane ) - modelunek malarski miękki, o łagodnych przejściach światłocieniowych, zacierający wyrazistość konturu, sprawiający wraŝenie oglądania malowidła przez mgłę lub dym; typowy dla Leonarda da Vinci i jego szkoły, dla Correggia, później np. dla Prud hona. SGRAFFITO- jedna z technik dekoracyjnego malarstwa ściennego, polegająca na pokryciu muru kilkoma (najczęściej dwiema) warstwami barwnego tynku i na częściowym zeskrobywaniu wilgotnych warstw górnych za pomocą ostrych narzędzi; w ten sposób w wydrapanych partiach odsłania się kolor warstwy dolnej i powstaje dwu- lub kilkubarwna kompozycja, oparta najczęściej na ornamencie geometrycznym, stosowana zwykle w dekoracji fasad w architekturze włoskiej i środkowoeuropejskiej renesansu. SKLEPIENIE- konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły o przekroju krzywoliniowym, słuŝąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku. Podstawowe rodzaje: - kolebkowe - Ŝaglowe - klasztorne - kolebkowo- krzyŝowe - krzyŝowe - krzyŝowo- Ŝebrowe. Sklepienie krzyŝowo-ŝebrowe katedry Św. Eulalii w Barcelonie STIUK - materiał zdobniczy nakładany na ściany i elementy architektoniczne wnętrz (rzadziej elewacji); w skład stiuku wchodzi: -wapno -piasek marmurowy -gips -klej -barwniki. Ze stiuku kształtuje się motywy figuralne, ornamentalne, a nawet architektoniczne (pilastry, archiwolty) STERCZYNY- pionowe, wieńczące elementy dekoracji architektonicznej, np. pinakiel, mały obelisk itp. STOŁP, (fr. donŝon, ang. keep) - główna wieŝa lub baszta obronna murowana, usytuowana najczęściej w centralnym, najwyŝszym punkcie zamku, z wejściem umieszczonym na poziomie pierwszego piętra. Stołp był jednocześnie budynkiem mieszkalnym, zbrojownią, więzieniem i punktem obserwacyjnym. Stołp zamku w Bolkowie STYLOBAT- w staroŝytnej architekturze sakralnej górna powierzchnia krepidomy, na której stały kolumny. SYGNATURKA - mały dzwon kościelny, umieszczany zwykle w wieŝyczce nad prezbiterium lub na skrzyŝowaniu naw, takŝe nazwa takiej wieŝyczki. TABERNAKULUM- w kościołach rzymskokatolickich mała, zamykana na klucz szafka stojąca pośrodku tylnego brzegu mensy ołtarzowej, przeznaczona do przechowywania hostii i komunikantów. TEMPIETTO 1) mała świątynia na rzucie koła 2) klasycystyczny pawilon ogrodowy o podobnej formie. Słownik terminów historia sztuki 16

17 Przykład tempietta: Donato Bramante, Tempietto (Rzym), 1502 r. TOLOS- w staroŝytności budowla na planie okrągłym najczęściej o przeznaczeniu sepulkralnym lub kultowym. TRANSEPT- jest to nawa poprzeczna, która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie transept krzyŝuje się z nawą główną tuŝ przy prezbiterium (tzw. rzut krzyŝa łacińskiego); w większych załoŝeniach średniowiecznych spotyka się dwa transepty. TRYGLIF (z gr. mający trzy wyŝłobienia )- prostokątna, z trzema ostrymi Ŝłobkami płyta między metopami i na naroŝach fryzu belkowania doryckiego; pod tenią kaŝdego tryglifu znajdowała się regula z sześcioma łezkami. Zgodnie z tzw. zasadą tryglifu, obowiązującą w porządku doryckim, umieszczano je na osi kaŝdej kolumny i na osi kaŝdego interkolumnium. Tryglif wywodzi się z budownictwa drewnianego. WESTWERK- rozbudowana zachodnia część bazyliki charakterystyczna dla architektury wczesno romańskiej (ottońskiej). Westwerki budowano na planie kwadratu lub prostokąta, w górnej kondygnacji mieściły się empory, otwierające się arkadami do wnętrza kościoła; całość wieńczyły jedna lub dwie wieŝe. Westwerki słuŝyły do odprawiania niektórych obrzędów liturgicznych, jako pomieszczenie dla zakonników lub panów feudalnych i ich dworów. WIĘŹBA, konstrukcja dachowa, wiązanie dachowe- szkielet konstrukcyjny dachu, hełmu, a często i dachu kopułowego, dźwigający pokrycie. WIRYDARZ 1) kwadratowy lub prostokątny ogród wewnątrz zabudowań klasztornych, otoczony kruŝgankiem, otwierającym się do niego arkadami. Miał zazwyczaj geometryczny podział płaszczyzny, z akcentem w centrum w postaci studni, fontanny, rzeźby lub drzewa, niekiedy zwany rajem lub rajskim dworem 2) staropolskie określenie małego dworskiego ogrodu ozdobnego, w którym uprawiano kwiaty i zioła, rosły drzewa cieniste, znajdowały się ławy z darni do wypoczynku. WOLUTA, ślimacznica- element architektoniczny i motyw ornamentalny w kształcie spirali lub zwoju. W architekturze klasycznej występuje w kapitelach kolumn, w renesansie, manieryzmie i baroku we wszelkiego rodzaju zwieńczeniach (edykuła, tabernakula, nagrobki, portale itp.). Woluta w kapitelu głowicy kolumny jońskiej Słownik terminów historia sztuki 17

18 WYKUSZ- nadwieszony na zewnętrznej ścianie budowli wielokątny lub czworokątny występ w formie dobudówki przeprutej szerokimi oknami, nakrytej osobnym dachem, poszerzający wnętrze, do którego przylega. Charakterystyczny dla świeckiej architektury (zamki, domy mieszczańskie) późnego średniowiecza, renesansu, manieryzmu i baroku. ZWORNIK, klucz- środkowy, szczytowy kliniec łuku lub niektórych typów sklepień, wyróŝniający się kształtem, wielkością i dekoracyjnym opracowaniem; moŝe być wykonany z kamienia, cegły, rzadziej z drewna. Słownik terminów historia sztuki 18