WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ NAD JAKOŚCIĄ PSTRĄGA TĘCZOWEGO Z POLSKIEJ TECHNOLOGII CHOWU

Transkrypt

1 WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ NAD JAKOŚCIĄ PSTRĄGA TĘCZOWEGO Z POLSKIEJ TECHNOLOGII CHOWU Szarek J. 1, Goryczko K. 2, Skibniewska K. 1, Guziur J. 1, Koc J. 1, Dobosz S. 2, Siwicki K.A. 1, Sidoruk M. 1, Babińska I. 1, Terech-Majewska E. 1, Zakrzewski J. 1 1 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2 Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza w Olsztynie, Zakład Hodowli Ryb Łososiowatych, Rutki Obecnie w Polsce, podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej, wdrażany jest program zrównoważonego rozwoju terenów wiejskich (w tym również sektora akwakultury), który uwzględnia propagowanie i wspieranie rozwoju produkcji ekologicznej (Szczerbowski, 2001; Szarek i wsp., 2008). O ile w Polsce wypracowano już zasady produkcji i kontroli ekologicznie wytworzonych płodów rolnych (Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym), o tyle brakuje ich w odniesieniu do akwakultury i jej produktów. Brakuje m.in. definicji, jakie ryby można zaliczyć do ekologicznie wyhodowanych, nie ma wystarczającej i zarazem wymaganej wiedzy na temat jakości tej żywności oraz wymogów, które powinni spełniać producenci. Aktualnie polskie pstrągarstwo musi sprostać kilku wyzwaniom: 1. konieczności wzrostu wydajności wynikającej z malejącego wskaźnika zysku (cena zbytu utrzymuje się na niemal stałym poziomie); 2. konieczności wzrostu wymagań rynku w odniesieniu do jakości oferowanych pstrągów; 3. rosnącemu wymaganiu ochrony środowiska i bioetyki czynnikom zwiększającym koszty produkcji (mogącym przynieść poprawę obrazu branży w społeczeństwie). Wzrost produkcji tradycyjnymi metodami (zwiększenie poboru wody) jest w świetle obowiązujących przepisów trudny do wdrożenia, a nawet mało realny. W świetle tych faktów hodowcy pstrągów coraz powszechniej stosują technologie uzdatniania wody takie jak: napowietrzanie, natleniane, usuwanie zagęszczonych osadów, biologiczne oczyszczanie (Ciereszko i Ocalewicz, 2007; Goryczko i wsp., 2003; Molony i wsp., 1999; Żelazny, 2002), czy niemal, co należy szczególnie podkreślić - pełną recyrkulację, umożliwiającą wielokrotne wykorzystanie wody. Niestety, te wspomniane nowoczesne rozwiązania technologiczne nie S t r o n a 1

2 posiadają jeszcze pełnej bazy naukowej umożliwiającej całkowitą akceptację przez bioetyków i zwolenników żywności ekologicznej. Efektem takiej sytuacji jest uchwalenie Dyrektywy 98/58 EC Minimalne standardy ochrony zwierząt hodowanych i trzymanych w celach gospodarczych, włącznie z rybami oraz przyjęcie przez Radę Europy w 2005 r. rekomendacji o dobrostanie ryb hodowlanych. W 2008 r. Światowa Organizacja Zdrowia Zwierząt (OIE) przyjęła wytyczne dobrostanu ryb podając standardy odpowiadające zasadom racjonalnej i odpowiedzialnej hodowli, której celem jest zapewnienie rybom optymalnych warunków życia dla uzyskania szybkiego wzrostu, dobrej żywotności i wysokiej płodności. W szeregu krajów Unii Europejskiej opracowano założenia tzw. ekologicznej produkcji (zwanej tamże organiczną). Wymagania stawiane wobec takiego chowu, nieco różne w przypadku poszczególnych organizacji wydających certyfikaty, w zasadniczej części sprowadzają się do: używania stawów ziemnych, niskich zagęszczeń obsady, stosowania paszy, której surowce są pozyskiwane w sposób zrównoważony, nie naruszający równowagi biologicznej, zakazu stosowania chemicznych pigmentów i środków przeciwpasożytniczych, wymogu niskiej zawartości tłuszczu w paszy. Szczegółowy opis warunków hodowli i działań producenta wymaganych dla uzyskania certyfikatu NATURLAND organiczności pstrąga zawiera publikacja Krysińskiego (2008). Na bazie przedstawionych faktów wydano w dniu 5 sierpnia 2009 r. Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 710/2009 ustanawiające szczegółowe zasady dotyczące ekologicznej produkcji w sektorze akwakultury. Zgodnie z tym aktem normatywnym nie zezwala się na używanie takich systemów (systemu recyrkulacji wody przypisek autorów) w produkcji ekologicznej do czasu uzyskania szerszej wiedzy. Prezentowane badania wychodzą z przedstawionej bazy danych i idą w tym właśnie kierunku aby szczegółowo poznać zarówno środowisko chowu pstrąga jak i końcowy produkt będący efektem chowu ekstensywnego na wodzie przepływowej (OOH) i pozyskiwany na drodze intensywnej przy użyciu recyrkulacji wody (RAS). MATERIAŁ I METODY Badania przeprowadzono w ramach projektu Testowanie technologii produkcji pstrąga stosowanych w Polsce w świetle Rozporządzenia Komisji (WE) Nr 710/2009 S t r o n a 2

3 realizowanego w Programie Operacyjnym Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich Zlokalizowano je w 6 gospodarstwach rybackich będących w różnych regionach Polski. Trzy z nich stosowały ekstensywną hodowlę pstrąga tęczowego (Oncorhynchus mykiss) na wodzie przepływowej (A1 A3) i trzy prowadziły intensywny chów wymienionej ryby z użyciem recyrkulacji wody (B1 B3). Z wymienionych gospodarstw rybackich wiosną 2011 r., miesiąc przed odłowem pstrągów do badań oraz w dniu odłowu, pobrano próbki wody do badań jakościowych. W obu przypadkach wyznaczono punkty kontrolno-pomiarowe, z których pobierano próbki do oceny jakości wody tzn. obrazujące jakość wody dopływającej do obiektu, charakteryzujące wodę odpływającą ze stawów oraz obrazujące jakość wody odpływającej z obiektu. Analizy fizyczne i chemiczne wody wykonano według ogólnie przyjętych metod podanych przez Hermanowicza i wsp. (1999). Pstrągi tęczowe (towarowe) do badań (prowadzonych zgodnie z Opinią Lokalnej Komisji Etycznej i Zezwoleniem Indywidualnym), w liczbie 480 sztuk, odłowiono w maju i w czerwcu 2011 r. n (w stosunku do gospodarstwa) = 40 sztuk. Ryby przenoszono do zbiorników z wodą i wprowadzano w stan znieczulenia ogólnego za pomocą roztworu preparatu o nazwie Propiscin (0,2 % roztworu etomidatu) produkcji Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Żabieńcu (Kazuń i Siwicki, 2001). Ustalano wskaźniki hodowlano użytkowe pstrągów tęczowych badając ich parametry biometryczne, wartość rzeźną (%), przeżywalność (%), zużycie paszy na l kg przyrostu ryb, przyrost jednostki (g/sztukę) w sezonie oraz wskaźnik odżywienia według Fultona (Goryczko, 2008). Przeprowadzono analizy chemiczne tkanki mięśniowej pstrągów tęczowych (filetu), pobieranej ze środkowej części mięśnia grzbietowego z zachowaniem zasad pobierania próbki zbiorczej i jednostkowej. Przebadano zawartość ołowiu i kadmu w tkance mięśniowej ryb. Dokonano oceny makroskopowej pstrągów tęczowych. Do analizy tej posłużono się utworzoną na rzecz realizacji projektu oryginalną specjalistyczną oceną wykonywania badania makroskopowego, pozwalającą na diagnozowanie schorzeń oraz pojedynczych odstępstw od normy u analizowanych ryb. Przeprowadzono mikroskopową analizę morfologiczną wątroby, śledziony i nerek (części głowowej i tułowiowej) Bankroft i Cook, Wątrobę poddano analizie ultrastrukturalnej, z zabarwieniem skrawków półcienkich według Levisa i Knighta (1977). Przeprowadzono badania nad kształtowaniem S t r o n a 3

4 się mechanizmów obronnych i odporności przeciwzakaźnej według Siwickiego i wsp. (2010), przy uwzględnieniu wyników badań Małaczewskiej i wsp. (2009) oraz Kazunia i Siwickiego (2001). WYNIKI BADAŃ Badania jakości wody wykonano około 30 dni przed odłowem i w dniu odłowu pstrągów. Na podstawie wykonanych analiz wody dopływającej do obiektów stwierdzono, że we wszystkich przypadkach zasilane są one wodą bardzo dobrej jakości (I klasa) według Rozporządzenia Ministra Środowiska z 11 lutego 2004 r. i Rozporządzenia Ministra Środowiska z 20 sierpnia 2008 r. Wody były dodatkowo dobrze natlenione (podstawowy wskaźnik w chowie pstrąga) o wysyceniu tlenem powyżej 90%. Również w optymalnych granicach kształtował się odczyn wody, zawartość suchej pozostałości, a przede wszystkim BZT 5 i ChZT cr. Woda zasilająca obiekty należała jednak do mezotroficznych pod względem stężeń biogenów. Mineralne zawiązki azotu, czynnik który może niekorzystnie wpłynąć na żywotność ryb, występowały w ilościach wielokrotnie niższych od stężeń szkodliwych. Analiza wód odpływowych z obiektów chowu pstrąga również wskazuje na zachowanie bardzo dobrych ich parametrów. Wstępne oceny wskazują, że użytkowanie wód przez obiekty chowu pstrąga ma wpływ na niektóre wskaźniki jakości wody przesuwając je w kierunku niekorzystnym. Jednak wody odprowadzane z obiektów nie przekraczały zakresu uznanego za niekorzystny w chowie pstrąga. Nastąpiło jedynie częściowe zubożenie wody w tlen o 1,2 2,3 mg O 2 /dm 3 w przypadku wielokrotnego użycia wody. Natlenienie wody obniżyło się więc o 15 30%, ale nigdy nie osiągnęło stężenia niekorzystnego dla wzrostu ryb. W przypadku otwartych obiektów hodowlanych (OOH) z jednokrotnym użyciem wody obniżenie stężenia tlenu było wyraźnie mniejsze - bo wynosiło 0,8 1,0 mg O 2 /dm 3 i w żadnym wypadku nie miało niekorzystnego działania. Zmniejszenie natlenienia wód miało swoje odzwierciedlenie (źródło) w zwiększonym BZT 5 i ChZT cr. Oba te wskaźniki utrzymywały się jednak w granicach dopuszczalnych. Stwierdzono również wzrost stężenia w wodach fosforu i azotu oraz ich form mineralnych, jednak i tu nie było istotnego pogorszenia warunków bytowania ryb. Pomiary biometryczne pstrągów tęczowych wykazały zbliżoną długość i masę ciała badanych ryb w grupach ryb małych i dużych, przy czym ryby z gospodarstw grupy S t r o n a 4

5 technologicznej A (system ekstensywny - OOH) były nieco większe i cięższe od ryb z gospodarstw grupy B (system intensywny RAS). Wartości parametrów biometrycznych wynikały ze zróżnicowanego zagęszczenia obsad ryb w obu grupach technologicznych: średnio 11,47 kg/m 3 dla ryb gospodarstw A1 A3 oraz 83,71 kg/m 3 w grupie B1 B3. Przeżywalność obsad ryb (%) była generalnie wysoka, przy czym w grupie B była ona o 5,5 % niższa. Wartość rzeźna (%) badanych pstrągów była we wszystkich 6 gospodarstwach rybackich wysoka i słabo zróżnicowana. Kształtowała się w niewielkim przedziale od 88,58% do 90,11%. Bardziej szczegółowy obraz pstrągów z poszczególnych technologii ich wychowu uwidoczni się w kolejnych etapach badań. Zawartość wody (PN 62/A/86783) w tkance mięśniowej pstrąga tęczowego zawierała się w granicach od 76% do 77% i była zgodna z danymi literaturowymi. Wstępne wyniki sugerują, że parametr ten nie zależy od wielkości ryby, natomiast jest związany z zawartością tłuszczu w tkance mięśniowej ryby. Zawartość popiołu (temp. 550 o C) wynosiła od 1,2% do blisko 1,5% i nie odbiegała od danych literaturowych dotyczących badań części konsumpcyjnych pstrągów. Oznaczenie zawartości azotu ogólnego dokonano metodą Kjeldahla oraz przeliczono na białko ogólne za pomocą stosownych przeliczników zgodnie z normą PN-75/A Zawartość białka w tkance mięśniowej ryb wyniosła (średnie dla gospodarstw) od 14,9% do 15,3%. Zarysowaną lekko tendencję większej zawartości białka w rybach dużych będzie można zweryfikować po analizie ryb z jesiennego pobrania. Oznaczenie tłuszczu ogółem (według metody Folcha i wsp.) wykazało, że mięso pstrągów tęczowych zawierało (średnia dla gospodarstwa) od 1,0% do 3,0% tłuszczu, przy czym w asortymencie wagowym 350 g 500 g 1,6% i w asortymencie powyżej 500 g - 1,8%. Otrzymane wyniki są zgodne z danymi literaturowymi a przeprowadzona z czasem analiza statystyczna odpowie na pytanie, czy były różnice w zawartości tłuszczu w zależności od technologii chowu. W opracowaniu są wyniki analizy składu tłuszczu (skład kwasów tłuszczowych). W laboratorium certyfikowanym zostały wykonane oznaczenia metali ciężkich (ołów i kadm) w badanym materiale. Wykazano wysoką jakość zdrowotną mięsa, gdyż w żadnym wypadku nie stwierdzono przekroczeń wartości dopuszczalnych a w szeregu przypadkach stężenia były poniżej poziomu wykrywalności. Ocenę właściwości organoleptycznych próbek przedstawiono w oddzielnej pracy. S t r o n a 5

6 Przeprowadzono badania immunologiczne dotyczące odporności komórkowej przez określenie aktywności metabolicznej (RBA) oraz bójczej (PKA) fagocytów i także aktywności limfocytów T i B (LyT i LyB) u pstrąga tęczowego pochodzącego z różnych gospodarstw A1-A3 i B1-B3. Przeprowadzone badania wskazują na podobny rozkład uzyskanych wyników u ryb pochodzących z gospodarstw rybackich o różnej technologii chowu (RES i OOH). Ponadto uzyskane wyniki badań wykazały, że w analizowanych okresach sezonu hodowlanego przy aktywność lizozymu i ceruloplazminy oraz poziomy białka całkowitego i Ig są charakterystyczne dla tych okresów i nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic w badanych parametrach pomiędzy pstrągami pochodzącymi z różnych obiektów hodowlanych objętych analizą. Stwierdzono, że badanie makroskopowe nie wskazywało na wystąpienie u wszystkich analizowanych pstrągów tęczowych stanów chorobowych. Natomiast odnotowano u ryb pojedyncze zmiany morfologiczne. Stosunkowo najczęściej były to zaburzenia w krążeniu: przekrwienie skrzeli, wątroby i śledziony oraz drobne (punkcikowate lub smugowate) wybroczyny podtorebkowe w wątrobie. Nie mniej jednak występowały one jedynie w kilku przypadkach u pstrągów w każdym z sześciu pobrań (A1-A3 i B1-B3). Ponadto makroskopowo stwierdzono u kilkunastu pstrągów stłuszczenie zwykłe wątroby. Zmiana ta, o charakterze fizjologicznym, wyraźnie częściej wystąpiła u ryb sortymentu D (pstrągi o masie ciała od 501 g do 800 g) niż u ryb sortymentu M (pstrągi od 350 g do 500 g). Częściej też bywała widoczna u ryb pochodzących z obiektów o wysokim stopniu recyrkulacji i zamkniętym (zwrotnym) systemie wodnym (RAS). Omówione badania będą uzupełnione pełniejszym obrazem morfologicznym pozyskanym w kolejnych etapach badań. Badaniom mikroskopowym poddano wycinki wątroby, nerek i śledziony pstrągów tęczowych pochodzących z 6 gospodarstw rybackich. Mikroskopowy obraz wątroby przedstawiono na ryc W wymienionym narządzie najczęściej obserwowane zmiany morfologiczne - to stłuszczenie zwykłe hepatocytów (miąższowych komórek wątrobowych) i niewielkiego stopnia zmiany wsteczne oraz sporadycznie inne. Natomiast w całym narządzie stosunkowo często odnotowano zróżnicowane zaburzenia w krążeniu pod postacią przekrwienia. W kilku przypadkach obserwowano ogniska zastoju krwi. U kilkunastu ryb omawiany narząd charakteryzował się obecnością wybroczyn. S t r o n a 6

7 Najczęściej były to punkcikowate i smugowate wynaczynienia zlokalizowane podtorebkowo. Analizowany narząd charakteryzował się też obecnością niewielkich nacieków komórek limfoidalnych i sporadycznie melanomakrofagów. Wszystkie te zmiany występowały o około 20% - 30% częściej u ryb tzw. sortymentu D w porównaniu do ryb o niższej masie ciała (sortyment M). Ponadto zauważono, że zmiany mikroskopowe pod postacią zaburzeń w krążeniu nieco częściej były zlokalizowane u pstrągów pochodzących z gospodarstw typu RAS (B1-B3). Natomiast inne zmiany występowały z podobną (niewielką) intensywnością zarówno u ryb pochodzących z gospodarstw A1-A3 jak i B1-B3. Ponadto analiza wątroby w kierunku obecności wielocukrów wykazała podobne i stosunkowo bogate ich rozmieszczenie prawie u wszystkich badanych pstrągów. W śledzionie i w nerce odnotowano zarówno mniejszy stopień intensywności odstępstw strukturalnych od normy jak i mniejszą ich liczbę. W narządach tych sporadycznie obserwowano zaburzenia w krążeniu i zmiany wsteczne. Narządy te okazały się mniej podatne na zmiany morfologiczne niż wątroba. Przeprowadzona w mikroskopie elektronowym TEM 900 PC Opton analiza skrawków ultracienkich wykazała niewielkie zmiany submikroskopowe organelli komórkowych w wątrobotrzustce pstrągów tęczowych z analizowanych technologii chowu (ryc. 9-12). Stwierdzono stosunkowo niewielkie zmiany morfologiczne w hepatocytach w obrębie mitochondrii i szorstkiej siateczki endoplazmatycznej oraz w rozmieszczeniu w komórkach ziaren glikogenu. Zmiany te świadczą o niewielkich zaburzeniach w oddychaniu komórkowym, a zjawisko to nie zależało od typu gospodarstw (A1-A3 i B1-B3). Wykazano też w zarodzi miąższowych komórek wątrobowych zróżnicowaną zawartość lipidów wskazującą na stłuszczenie zwykłe. Zjawisko to wystąpiło z nieco większą intensywnością u pstrągów pochodzących z systemu chowu RAS i u ryb w przedziale wagowym g. W tym miejscu warto wspomnieć, że stłuszczenie zwykłe jest zmianą odwracalną i występuje jako powszechnie spotykane zjawisko w wątrobie różnych gatunków ryb. U niektórych z nich jak u jesiotrów jest bardzo nasilone, a tkanka wątrobowa przypomina plaster wosku w ulu, a pojedynczy hepatocyt wygląda jak sygnet. Odnotowano też (aczkolwiek sporadycznie) częściową i całkowitą martwicę hepatocytów oraz obrzmienie komórek śródbłonka naczyń krwionośnych. S t r o n a 7

8 Stosując patomorfologiczne metody badania należy pamiętać, że większość długotrwałych zaburzeń czynnościowych znajduje swój wyraz w zmianach morfologicznych. Ponadto istotnym jest, że następstwem każdej trwałej zmiany morfologicznej są zmiany czynnościowe. Na bazie tych zależności diagnostyka morfologiczna stwierdza: zmiany wyrażające się przemianami w budowie komórki, nieprawidłowości wzajemnego układu komórek oraz zmiany zachodzące w istocie międzykomórkowej. Pozwala też często na określenie czynnika etiologicznego, który wywołał zmiany chorobowe (np. bakterie, pasożyty). Są też przypadki, w których połączenie metody mikroskopowej z barwieniem chemicznym (tzw. technika histochemiczna) umożliwia stwierdzenie pojawienia się w komórkach i tkankach różnych substancji. Pozwala też na rozróżnienie tych substancji i określenie ich poziomu, jak np. w badaniach własnych obraz rozmieszczenia wielocukrów w miąższowych komórkach wątrobowych. Na bazie przedstawionych faktów należy stwierdzić, że w ubiegłym stuleciu patomorfologia zaczęła angażować się w odzwierciedlenie wpływu oddziaływania środowiska na stan zdrowotny różnych gatunków zwierząt. Pośród tych zwierząt ryby stanowią bardzo znaczną pozycję. Analiza patomorfologiczna staje się narzędziem w ocenie zdrowia ryb (Szarek i wsp., 2008). Określany proces zaawansowania zmian morfologicznych wraz z rozmieszczeniem tychże zmian rzutuje na rodzaj bodźca (np. ksenobiotyku), jego siłę działania i nawet na czas trwania takiego działania. Zmiany te ustala się w badaniu mikroskopowym, najczęściej wątroby. W świetle tych faktów i prezentowanych morfologicznych wyników badań należy stwierdzić, że wątroba pstrąga tęczowego jest czułym odzwierciedleniem wpływu środowiska tych ryb na ich stan zdrowia, a samo badanie morfologiczne doskonałym narzędziem do badań w omawianym zakresie. PODSUMOWANIE Badania wykazały, że wszystkie objęte analizą obiekty (A1-A3 i B1-B3) zasilane były wodami bardzo dobrej jakości (I klasa), a wskaźniki istotne dla bytowania pstrągów tęczowych (tlen, ph, BZT 5, mineralne formy azotu) mieściły się w granicach optymalnych. Wody odpływające z obiektów miały lekko podwyższone wartości wskaźników istotnych dla bytowania ryb (BZT 5, biogeny, ph) oraz charakteryzowały się niewielkim obniżeniem natlenienia. Pogorszenie wskaźników jakości wody było większe na obiektach z S t r o n a 8

9 wielokrotnym użyciem wody niż na obiektach z jednokrotnym jej zużyciem. Jednak wskaźniki te nie wystąpiły w wartościach niekorzystnych dla bytowania ryb i mieściły się w dolnych zakresach pożądanych dla tych wód. Wskaźniki hodowlano użytkowe pstrągów tęczowych charakteryzowały się podobnymi wielkościami zarówno w grupach A1-A3 jak i B1-B3. Niewielkie różnice w tych wartościach wynikały ze zróżnicowanego zagęszczenia obsad ryb w obu grupach technologicznych. Uzyskane wskaźniki chemiczne pstrągów wykazały wysoką jakość zdrowotną ich filetu zarówno u ryb pochodzących z ekstensywnego chowu (OOH) jak i intensywnego (RAS). Wyniki badań immunologicznych pozwalają na stwierdzenie, że w analizowanych okresach sezonu hodowlanego uzyskane parametry są charakterystyczne dla tych okresów i nie ma istotnych różnic pomiędzy nimi odnośnie pstrągów tęczowych pochodzących z różnych obiektów hodowlanych objętych analizą. Badania morfologiczne pstrągów wskazują na wątrobę jako narząd najbardziej podatny na zmiany w stosunku do śledziony i nerek tych ryb. Rozkład obserwowanych zmian makroskopowych, mikroskopowych i ultrastrukturalnych w badanych narządach był uzależniony w większym stopniu od masy ciała ryb a w mniejszym od stosowanej ich technologii chowu. Bardziej szczegółowy obraz pstrągów tęczowych z obydwu technologii ich chowu uwidoczni się w kolejnych etapach badań. Ryc Obraz mikroskopowy wątrobypstrąga tęczowego z chowu ekstensywnego na wodzie przepływowej. Barwienie hematoksyliną i eozyną. Ryc Obraz mikroskopowy wątroby pstrąga tęczowego z chowu intensywnego przy użyciu recyrkulacji wody. Barwienie hematoksyliną i eozyną. Ryc Obraz ultrastrukturalny wątroby pstrąga tęczowego z chowu ekstensywnego na wodzie przepływowej (9 10) i z chowu intensywnego przy użyciu recyrkulacji wody (11 12). LITERATURA Bancroft J.D., Cook H.C., Manual of histological techniques and their diagnostic application. Churchill Livingstone, Edinburgh, London, Madrid, Melbourne, New York, Tokyo. S t r o n a 9

10 Ciereszko A., Ocalewicz K., Modern methods for rainbow trout production. A time for trout. Focus on fish Breeding. Academia, 1 (13): Goryczko K., Sobociński Z., Teleżyński A., Evaluation of trout farms impact upon river water quality in Northern Poland. Niektóre zagadnienia rybactwa polskiego IRŚ, Olsztyn, Goryczko K., Pstrągi chów i hodowla. IRŚ, Olsztyn, Hermanowicz W., Dojlida J., Dorzańska W., Kosiorowski B., Zerbe J., Fizycznochemiczne badanie wody i ścieków. Wydawnictwo Arkady, Warszawa. Lewis F.R., Knight D.R., Staining methods for sectioned material. North Holland Publications Co., Amsterdam, Kazuń K., Siwicki A.K., Propiscin a safe New anesthetic for fish. Arch. Pol. Fish., 9 (2): Krysiński D., Produkcja organiczna pstrąga tęczowego. XXXIII Krajowa Konferencja Szkolenie dla Hodowców Ryb Łososiowatych. Jastrzębia Góra, Małaczewska J., Wójcik M., Wójcik R., Siwicki A.K., The in vitro effect of bosine lactoferin on the activity of organ leukocytem in rainbow trout (Oncorhynchus mykiss), European eel (Anguilla anguilla) and wels catfish (Silurus glanis). Polish Journal of Veterinary Sciences, 13 (1): Molony B.W., Lawrence C., Maguire G.B., Farming trout. Aquaculture WA, (3): 8. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 710/2009 z dnia 5 sierpnia 2009 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 889/2008 ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w odniesieniu do ustanawiania szczegółowych zasad dotyczących ekologicznej produkcji zwierzęcej w sektorze akwakultury i ekologicznej trout (produkcji wodorostów morskich. Dz. Urz. L 204, 06/08/2009 P Siwicki A.K., Terech-Majewska E., Grudniewska J., Małaczewska J., Kazuń K., Lepa A., Influence of Deltamethrin on nonspecific cellular and humoral defense mechanisms in rainbow Oncorhynchus mykiss). Environmental Toxicology and Chemistry, 29 (3): Szarek J., Skibniewska K.A., Guziur J., Technologia produkcji rybackiej a jakość karpia. Wpływ rodzaju technologii produkcji rybackiej i jakości środowiska wodnego S t r o n a 10

11 na wybrane wskaźniki hodowlane i patomorfologiczne karpia konsumpcyjnego (Cyprinus carpio L.) , ISBN , Pracownia Wydawnicza ElSet, Olsztyn. Szczerbowski J.A., Unia Europejska zagrożeniem czy szansą rozwoju polskiego rybactwa? Materiały V Konferencji Hodowców Karpia, Poznań, Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym. Dz. U. z 2009 r., nr 116, poz Żelazny J., Wpływ warunków hodowli na bezpieczeństwo zdrowotne ryb przeznaczonych do konsumpcji. W: J. Żelazny Ochrona zdrowia w gospodarce rybackiej. PIWet - PIB Puławy: S t r o n a 11