Wprowadzenie do zagadnień analizy jakości energii elektrycznej

Transkrypt

1 MATERAŁY KONFERENCYJNE 8 SPE-007 Wprowadzenie do zagadnień analizy jakości energii elektrycznej Marian Pasko, Marcin Maciążek, Dawid Buła Coraz większy wpływ odbiorników nieliniowyc na parametry jakościowe energii elektrycznej wymusza zainteresowanie teorią mocy w obwodac elektrycznyc z przebiegami okresowymi odkształconymi. W artykule zdefiniowano i omówiono podstawowe pojęcia niezbędne do tej analizy. Przekazywanie energii elektrycznej od źródła do odbiornika odbywa się głównie za pomocą linii trójfazowej. Również większość odbiorników przemysłowyc są to odbiorniki trójfazowe. Napięcia trójfazowe wytwarzane w generatorac syncronicznyc można uznać za sinusoidalne i symetryczne. Przyczyną odkształcenia napięć i prądów w danym przekroju jest powszecne stosowanie w przemyśle układów energoelektronicznyc oraz dużyc odbiorników asymetrycznyc (np. piece łukowe), a także duża liczba odbiorników małej mocy (zasilacze impulsowe, energooszczędne oświetlenie), które są nieliniowe i niestacjonarne. W krajac o nowoczesnej tecnologii przemysłu ok. 70% produkowanej energii elektrycznej przekształca się przy użyciu układów energoelektronicznyc. Szacuje się, że w USA w 99 r. 5 0% energii elektrycznej zużywały odbiorniki nieliniowe, natomiast w 00 r. było to już 60 80% [6]. Stale rosnąca liczba odbiorników nieliniowyc zarówno dużej, jak i małej mocy stanowi istotne przyczyny poważnyc awarii, nie tylko lokalnyc. Dlatego też zagadnienia związane z jakością energii elektrycznej oraz sposobami jej poprawienia stają się zagadnieniami bardzo aktualnymi. Problemowi temu poświęca się coraz więcej uwagi zarówno w dyskusjac i analizac tecnicznyc, licznyc publikacjac, jak i w międzynarodowyc uregulowaniac [7 0]. Tworzone od lat i obecne teorie służące do opisu wielkości energetycznyc w obwodac elektrycznyc z niesinusoidalnymi przebiegami prądów i napięć są niespójne, a często są wręcz sprzeczne. Zarówno opis, jak i metody poprawy jakości energii elektrycznej należą do zagadnień trudnyc, nadal kontrowersyjnyc i nie zakończonyc. Słowniczek terminów W celu zapoznania czytelnika z podstawowymi pojęciami omawianymi w tym artykule, podajemy słowniczek wybranyc terminów [] stosowanyc w obszarze zagadnień dotyczącyc jakości energii elektrycznej: Prof. dr ab. inż. Marian Pasko, dr inż. Marcin Maciążek, mgr inż. Dawid Buła Politecnika Śląska, Gliwice Całkowity współczynnik odkształcenia (total armonic distortion factor THD) stosunek wartości skutecznej wyższyc armonicznyc do wartości skutecznej armonicznej podstawowej (). Przykładowe wzory w dalszej części słowniczka podawane będą dla prądów, dla napięć stosuje się analogiczne wzory THD W standardzie amerykańskim (EEE 59-99) występuje dodatkowo współczynnik TDD () [3] (total demand distortion), w którym kolejne armoniczne odnoszone są do wartości skutecznej prądu w analizowanym obwodzie TDD Współczynnik ten jest wyznaczany jako średnia za okres 5 lub 30 minut. Taka wersja wskaźnika, w przeciwieństwie do THD, generuje poprawne wyniki nawet dla sygnałów nie zawierającyc składowej podstawowej (np. prądu w przewodzie neutralnym). Cwilowy wzrost napięcia (voltage swell) cwilowe (mniej niż kilka sekund, od połowy okresu do minuty, w USA 30 okresów) zwiększenie skutecznej wartości napięcia w stopniu przekraczającym normalnie przyjęty przedział tolerancji (w relacji do napięcia znamionowego lub deklarowanego). Przykładowy przebieg ilustrujący to zjawisko pokazano na rysunku. Rys.. Przebieg napięcia jednej z faz, ilustrujący cwilowy wzrost napięcia Częstotliwość (frequency) jeden ze wskaźników jakości energii elektrycznej. Jej wartość powinna być jednakowa w każdym punkcie układu zasilania (systemu). W Europie częstotliwość napięcia zasilającego wynosi 50 Hz (niewielkie zmiany częstotliwości waają się w przedziale 49,5 50, Hz). Stabilność częstotliwości w systemie elektroenergetycznym jest zależna od bilansu mocy. Zmiany częstotliwości mają wpływ na pracę odbiorników o carakterze reaktancyjnym, nie wpływają natomiast na pracę odbiorników rezystancyjnyc. () () 4 Rok LXXV 007 nr 4

2 MATERAŁY KONFERENCYJNE 8 SPE-007 Harmoniczna (armonic (component)) składowa sinusoidalna okresowego przebiegu czasowego wielkości fizycznej, której częstotliwość jest całkowitą krotnością (rząd armonicznej) częstotliwości armonicznej podstawowej (składowa rzędu większego od jeden w szeregu Fouriera wielkości okresowej). Na rysunku pokazano przykładowe armoniczne podstawową oraz cztery wyższe (drugą, trzecią, czwartą i piątą). Krótkotrwałe zmiany napięcia zmiany skutecznej wartości w stosunku do napięcia znamionowego, o czasie trwania większym od 0,5 okresu napięcia częstotliwości podstawowej, lecz krótszym od minuty. Zwykle dalej opisuje się to zjawisko używając oznaczeń wskazującyc na rodzaj zmian napięcia, np. sag, swell lub sort interruption, i ewentualnie wraz ze wskaźnikiem opisującym czas trwania zmiany, np. cwilowe (instantaneous, momentary lub temporary). Na ten rodzaj zaburzeń szczególnie wrażliwy jest osprzęt teleinformatyczny. W wyniku takic zaburzeń może docodzić do tzw. zawieszania komputerów czy zaburzeń transmisji danyc w sieciac teleinformatycznyc. Może to prowadzić do utraty danyc oraz przerw w transmisji. Wyłączenie z użytkowania nawet małej części osprzętu dużej firmy telekomunikacyjnej prowadzi zazwyczaj do ograniczenia wydajności świadczonyc usług, co z kolei przekłada się na wymierne i bardzo wysokie straty finansowe. Dlatego też odbiorcy z branży teleinformatycznej są klientami wymagającymi zacowania jak najwyższej jakości energii elektrycznej oferowanej przez dostawcę. Migotanie światła (flicker) subiektywne odczucie zmian strumienia świetlnego, którego luminancja lub rozkład spektralny podlega zmianom w czasie. Może prowadzić do obniżenia żywotności lamp żarowyc. Rys.. Przykładowe armoniczne Harmoniczna (składowa) podstawowa (fundamental or basic component) składowa pierwszego rzędu (50 Hz) szeregu Fouriera wielkości okresowej. nterarmoniczna (interarmonic) składowa przebiegu czasowego o częstotliwości nie będącej całkowitą krotnością częstotliwości armonicznej podstawowej; przyczyny: głównie statyczne pośrednie i bezpośrednie przemienniki częstotliwości. Kompatybilność elektromagnetyczna EMC (electromagnetic compatibility) zdolność urządzenia lub systemu do zadowalającego działania w określonym środowisku elektromagnetycznym, bez wprowadzania do tego środowiska niedopuszczalnyc zaburzeń elektromagnetycznyc [4]. Niesymetria napięcia (voltage unbalance) w systemac wielofazowyc stan, w którym skuteczne wartości napięć fazowyc i/lub kątów przesunięć fazowyc pomiędzy kolejnymi fazami nie są równe. Asymetrie napięć zasilającyc szczególnie negatywnie wpływają na pracę silników elektrycznyc, gdyż powodują powstawanie tzw. momentów pasożytniczyc, pomniejszającyc moment użyteczny, oraz prowadzą do wzrostu temperatury uzwojeń. Asymetria napięć określana jest przez stosunek wartości skutecznej składowej symetrycznej kolejności przeciwnej do zgodnej, wyrażony w procentac (podobnie dla prądów) U () K U 00% U K U () gdzie U () wartość skuteczna napięcia kolejności przeciwnej dla pierwszej armonicznej. Na rysunku 4 pokazano przykładowe przebiegi niesymetrycznego napięcia. (3) Krótka przerwa w zasilaniu (sort interruption, outage) zanik napięcia zasilającego o czasie trwania nie przekraczającym (zwykle) minuty. Może być traktowana jako załamanie napięcia o 00-procentowej amplitudzie. Zazwyczaj przyczyną są zwarcia w systemie zasilającym lub procesy załączania odbiorników dużej mocy. Przykładowy przebieg ilustrujący to zjawisko pokazano na rysunku 3. Rys. 4. Przebiegi ilustrujące asymetrię napięcia zasilania Obniżenie napięcia (undervoltage) utrzymujące się (więcej niż kilka sekund, do minuty, w zależności od dokumentu) zmniejszenie wartości skutecznej napięcia w stopniu przekraczającym normalnie przyjęty przedział tolerancji (najczęściej poniżej 90% napięcia deklarowanego). Rys. 3. Przebieg napięcia jednej z faz, ilustrujący krótką przerwę w zasilaniu Odbiornik nieliniowy (nonlinear load) odbiornik energii elektrycznej o nieliniowej carakterystyce prądowo-napięciowej. Przykład takiej carakterystyki pokazano na rysunku 5. Rok LXXV 007 nr 4 5

3 MATERAŁY KONFERENCYJNE 8 SPE-007 Współczynnik udziału n-tej armonicznej (armonicznej n-tego rzędu), współczynnik zawartości n-tej armonicznej, współczynnik n-tej armonicznej (nt armonic ratio) iloraz wartości skutecznyc armonicznej n-tego rzędu i armonicznej podstawowej HD 00% (4) % Zawartość armonicznyc (armonic content) wartość skuteczna przebiegu bez armonicznej podstawowej HC (5) Rys. 5. Carakterystyka napięciowo-prądowa przykładowego odbiornika nieliniowego [5] Rys. 6. Przebiegi ilustrujące odkształcenie napięcia zasilania Odbiornik niesymetryczny, trójfazowy odbiornik energii elektrycznej, którego prądy zasilające nie tworzą symetrycznego układu trójfazowego. Współczynnik K (k-factor) straty w uzwojeniac transformatora spowodowane dodatkowymi prądami wzrastają w proporcji do kwadratu prądu obciążenia i częstotliwości. Dla określenia procesu nagrzewania transformatora niezbędna jest więc znajomość rzędów występującyc armonicznyc. Z tego właśnie powodu znajomość współczynnika kształtu i współczynnika odkształcenia jest niewystarczająca dla doboru mocy transformatora w warunkac odkształconyc przebiegów. Taką możliwość daje współczynnik K, stosowany w USA i Kanadzie. Jest on definiowany jako suma kwadratów względnyc wartości skutecznyc prądów poszczególnyc armonicznyc, pomnożonyc przez kwadraty rzędów armonicznyc, odniesionyc do sumy kwadratów względnyc armonicznyc, zgodnie z wzorem N N K (6) Przykładowo, dla transformatorów wykorzystywanyc w zasilaczac komputerowyc K0. Odkształcenie armoniczne (waveform distortion) odstępstwo przebiegu czasowego napięcia lub prądu od przebiegu sinusoidalnego. Główną przyczyną odkształcenia są odbiorniki nieliniowe (ilustruje to rys. 5). Do takic odbiorników można zaliczyć m.in. przekształtniki energoelektroniczne, piece łukowe, spawarki, lampy wyładowcze, zasilacze impulsowe urządzeń elektronicznyc powszecnego użytku, świetlówki kompaktowe itp. Na rysunku 6 pokazano przykładowe przebiegi odkształconego napięcia okresowego. Przerwa w zasilaniu (supply interruption) całkowita utrata dostawy energii elektrycznej. Rząd armonicznej (armonic order) liczba całkowita, określająca krotność częstotliwości armonicznej w relacji do armonicznej podstawowej. Waania napięcia (voltage fluctuation) seria zmian wartości skutecznej napięcia lub cykliczna zmiana obwiedni napięcia. Przykładowy przebieg ilustrujący to zjawisko pokazano na rysunku 7. Główną przyczyną waań napięcia są duże zmiany obciążenia sieci zasilającej (w szczególności odbiorników pobierającyc dużą moc bierną, tj. piece łukowe, napędy elektryczne dużyc zakładów przemysłowyc, spawarki elektryczne itp.). Waania napięcia powodują zauważalną zmianę strumienia świetlnego żarówek, czym wprowadzają dyskomfort użytkownika oraz prowadzą do skrócenia żywotności żarówek nawet o 50%. Rys. 7. Przebieg napięcia jednej z faz, ilustrujący waania napięcia Harmoniczne, interarmoniczne Jednym z podstawowyc pojęć związanyc z jakością energii elektrycznej są tzw. armoniczne. Bezpośrednią przyczyną generowania w układzie wyższyc armonicznyc prądu są odbiorniki nieliniowe. Taki rodzaj obciążenia powoduje odkształcenie przebiegów prądów. c przebiegi można potraktować (zgodnie z definicją szeregu Fouriera) jako sumę nieskończonego szeregu przebiegów sinusoidalnyc (armonicznyc), któryc częstotliwość jest wielokrotnością tzw. częstotliwości podstawowej. W ujęciu istorycznym można powiedzieć, że armoniczne były związane z systemami zasilania od samego początku ic powstania, jednak ic udział jest zależny od ilości odbiorników nieliniowyc. 6 Rok LXXV 007 nr 4

4 MATERAŁY KONFERENCYJNE 8 SPE-007 W ostatnic latac liczba urządzeń odkształcającyc przebieg prądu (od sinusoidalnego) wzrosła do poziomu, w którym niezbędne jest kontrolowanie udziału wyższyc armonicznyc w przebiegac układu zasilającego. Do najczęściej występującyc odbiorników nieliniowyc należą: zasilacze impulsowe (rys. 8), świetlówki kompaktowe, prostowniki sześciopulsowe (rys. 3). Przebiegi czasowe prądu (rys. 9,, 4) oraz widma prezentujące udział wyższyc armonicznyc w prądzie zasilającym tego rodzaju odbiorniki zostały pokazane na rysunkac 0,, 5. Zawartość wyższyc armonicznyc w przebiegac definiuje się z wykorzystaniem współczynnika THD. Wartość tego współczynnika określana jest jako stosunek wartości skutecznej wyższyc armonicznyc sygnału badanego, do wartości skutecznej podstawowej armonicznej tego sygnału THD (7) Przez interarmoniczne (w analogii do armonicznyc) rozumiane są składowe, któryc częstotliwość nie jest wielokrotnością częstotliwości podstawowej. nterarmoniczne, któryc częstotliwość jest mniejsza od częstotliwości podstawowej, nazywane są również subarmonicznymi. Można wyróżnić dwie podstawowe przyczyny generacji interarmonicznyc: zmiany amplitudy napięcia zasilającego, spowodowane komutacją odbiorników dużej mocy (zmiany takie mają najczęściej carakter losowy), Rys. 8. Scemat przykładowego zasilacza impulsowego [] Rys. 3. Diodowy prostownik sześciopulsowy Rys. 9. Przykładowy przebieg czasowy prądu zasilacza impulsowego Rys.. Przykładowy przebieg czasowy prądu świetlówki kompaktowej Rys. 4. Przykładowy przebieg czasowy prądu jednej z faz prostownika sześciopulsowego Rys. 0. Widmo amplitudowe prądu zasilacza impulsowego Rys.. Widmo amplitudowe prądu świetlówki kompaktowej Rys. 5. Widmo amplitudowe prądu prostownika sześciopulsowego Rok LXXV 007 nr 4 7

5 MATERAŁY KONFERENCYJNE 8 SPE-007 asyncroniczne łączenie elementów półprzewodnikowyc w przekształtnikac. Zawartość wyższyc armonicznyc w przypadku udziału interarmonicznyc wyznacza się ze wzoru THD (8) W przypadku, gdy udział interarmonicznyc jest mały, stosuje się wzór (). Konsekwencje pogorszenia jakości energii Jeszcze kilkanaście lat temu obecność wyższyc armonicznyc w przebiegac prądów i napięć sieci zasilającej nie stanowiła dużego problemu. Wynikało to z niewielkiego udziału tyc armonicznyc, a tym samym niewielkiego ic wpływu na sieć rozdzielczą oraz inne odbiorniki. Jednak stały wzrost liczby odbiorników energoelektronicznyc (odbiorników nieliniowyc) zarówno przemysłowyc, jak i powszecnego użytku spowodował znaczne zwiększenie poziomu zawartości armonicznyc oraz uwidocznił ic negatywny wpływ na sieć zasilającą. Dla przykładu na rysunku 6 [3] pokazano dynamikę wzrostu zawartości piątej armonicznej w napięciu sieci zasilającej niskiego napięcia, na przykładzie Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Francji i Japonii. Przepływ wyższyc armonicznyc w sieci zasilającej powoduje pogorszenie jakości energii, a także jest przyczyną [6, 4]: Przeciążenia sieci, spowodowanego wzrostem wartości skutecznej prądu, a tym samym wzrostu strat w elementac rezystancyjnyc. mpulsowy przebieg prądu, pomimo niewielkiej wartości średniej, może carakteryzować się znaczną wartością skuteczną (rys. 7), co jest przyczyną zwiększenia się strat energii oraz przegrzewania się elementów rezystancyjnyc. Straty te mogą być nawet kilkanaście razy większe od strat w układzie z przebiegami sinusoidalnymi. Przeciążenia przewodów neutralnyc, spowodowanego sumowaniem się armonicznyc trzeciego rzędu, wywołanyc przez odbiorniki jednofazowe (rys. 8). Przeciążenia, wibracji oraz przedwczesnego starzenia się generatorów, transformatorów, silników itd. Przeciążenia oraz przedwczesnego starzenia się baterii kondensatorów przeznaczonyc do korekcji współczynnika mocy. Odkształcenia napięcia zasilającego, powodującego zakłócenia w pracy wrażliwyc odbiorników. Przedwczesnego starzenia się izolacji (wyższe armoniczne mogą być przyczyną przegrzewania oraz powstawania mikropęknięć w strukturze izolacji). Groźnyc awarii, będącyc następstwem występowania zjawisk rezonansowyc, wywołanyc wyższymi armonicznymi. Zakłóceń w sieciac komunikacyjnyc i liniac telefonicznyc. To wszystko powoduje, że występowanie wyższyc armonicznyc ma bardzo poważne konsekwencje ekonomiczne: przedwczesne starzenie się urządzeń wymaga w efekcie ic wcześniejszej wymiany (z wyjątkiem przypadków, gdy urządzenia zostały przewymiarowane na etapie projektowania), przeciążenie sieci rozdzielczej powoduje konieczność zwiększenia poziomu zamawianej energii, uwzględniając dodatkowe straty, Rok Rys. 6. Zawartość piątej armonicznej w sieci zasilającej krajów uprzemysłowionyc Niemiec (DE), Szwajcarii (CH), Austrii (AT), Francji (FR) oraz Japonii (JP) [3] Rys. 7. Wpływ impulsowego carakteru prądu źródła na jego wartość skuteczną Rys. 8. Przykładowe przeciążenie przewodu neutralnego 8 Rok LXXV 007 nr 4

6 MATERAŁY KONFERENCYJNE 8 SPE-007 odkształcenie prądu powoduje nieuzasadnione wyzwalanie zabezpieczeń, a tym samym niepotrzebne przestoje maszyn i linii produkcyjnyc. Dla przykładu na rysunku 9 pokazano wykres [4] ilustrujący poziom obniżenia mocy znamionowej transformatora, wraz ze wzrostem udziału odbiorników nieliniowyc. Rys. 9. Wykres ilustrujący zależność pomiędzy wykorzystaniem mocy znamionowej transformatora a procentowym udziałem odbiorników nieliniowyc (wśród wszystkic odbiorników) [4] [8] Working group on nonsinusoidal situations. Practical definitions for powers in systems wit nonsinusoidal waveforms and unbalanced loads: A discussion. EEE Trans. on Power Delivery 996 nr [9] Trial use standard definitions for te measurement of electric power quantities under sinusoidal, nonsinusoidal, balanced or unbalanced conditions. EEE, 000 [0] Electronics circuits diagrams. ttp:// [] Gawlik W.H.M.: Time domain modelling of active filters for armonic compensation. PowerTec, EEE Bologna 003 [] Filtracja i detekcja armonicznyc. Scneider Electric Polska. ttp:// [3] Beniak R. i in.: Jakość energii elektrycznej normalizacja, pomiary, przykłady. Wiadomości Elektrotecniczne 003 nr 4 [4] Rozporządzenie ministra gospodarki i pracy z dnia 0 grudnia 004 r. w sprawie szczegółowyc warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznyc, rucu i eksploatacji tyc sieci. Dz.U. 005 nr [5] PN-EN 5060:00/Ap:005 Parametry napięcia zasilającego w publicznyc sieciac rozdzielczyc [6] Pasko M., Maciążek M.: Zjawiska energetyczne w obwodac elektrycznyc i ic interpretacje. Wiadomości Elektrotecniczne 005 nr 4 [7] Pasko M., Maciążek M.: Wkład elektrotecniki teoretycznej w poprawę jakości energii elektrycznej. Wiadomości Elektrotecniczne 004 nr 7-8 W Polsce podstawowymi aktami prawnymi [5] dotyczącymi dostaw energii elektrycznej oraz jej jakości są: rozporządzenie ministra gospodarki [6], norma definiująca parametry napięcia zasilającego w publicznyc sieciac rozdzielczyc [7]. Poprawa jakości energii wiąże się przy tym z opisem właściwości energetycznyc obwodów z przebiegami okresowymi odkształconymi [8]. W elektrotecnice zagadnienia te nazywane są ogólnie teorią mocy w obwodac elektrycznyc z przebiegami okresowymi odkształconymi. Pomimo że nad próbami jej ujednolicenia trudzą się naukowcy od przeszło stu lat [9], pojęcie teoria mocy nie jest do końca jednoznacznie zdefiniowane. Autorzy niniejszego artykułu w swojej działalności naukowej zajmują się metodami pomiaru i eliminacji wyższyc armonicznyc z przebiegów prądów i napięć. Podsumowanie Przedstawiony artykuł jest pierwszym z dwóc omawiającyc zagadnienia jakości energii elektrycznej. Kolejny artykuł w numerze 7/07 (lipcowym) WE będzie dotyczył tematyki kształtowania prądu źródła (metod eliminacji wyższyc armonicznyc). Pracę wykonano w ramac projektu badawczego 3T0A0496 LTERATURA [] Jakość Energii Elektrycznej słownik terminów. ttp://tsunami.kaniup.ag.edu. pl/~lds/lista/slownik.tm [] Baranecki A., Płatek T., Niewiadomski M.: Harmoniczne prądu problemy pomiarowe. Elektro info 003 nr 7 [3] Hanzelka Z., Kowalski Z.: Kompatybilność elektromagnetyczna i jakość energii w dokumentac normalizacyjnyc. Jakość i Użytkowanie Energii Elektrycznej 999 nr [4] ttp:// [5] Baranecki A., Niewiadomski M., Płatek T.: Odbiorniki nieliniowe problemy i zagrożenia. Wiadomości Elektrotecniczne 004 nr [6] nternational Electrotecnical Commission (EC). Tecnical Committee No. 5. Working Group 7. Report: Reactive power and distortion power. Dec. 979 [7] Te new EEE standard dictionary of electrical and electronics terms. EEE, New York 99 Rada Polskic n ynierów w Ameryce Pó nocnej w dniac 7 9 kwietnia 007 r. w Cicago, llinois, USA, organizuje Zjazd Polskic n ynierów w Ameryce Pó nocnej G ównym celem obrad jest integracja polonijnyc i polskic rodowisk tecnicznyc, aby stworzy silne podstawy do rozwoju wspó pracy naukowo-tecnicznej i okre lenia roli Polonii oraz polonijnyc organizacji in ynierskic w tym przedsi wzi ciu. G ówny temat Zjazdu: Transfer tecnologii i wdra anie innowacji b dzie dyskutowany w nast puj cyc grupac tematycznyc: Transfer tecnologii (przemys, bariery, kontakty), Wy sze uczelnie (studia, sta e, doktoranci), Polscy in ynierowie w USA i Kanadzie (formy pomocy), Klub ekspertów (organizacja, rekrutacja). mprez t poprzedzi Sympozjum pod tym samym tytu em, które odb dzie si 5 kwietnia br. w Konsulacie Generalnym RP w Nowym Jorku. nformacji udzielaj : Ryszard Ciskowski: tel./fax , rcisk@cs.com Janusz Zastocki: tel , jzastocki@eartlink.net oraz Zarz d G ówny FSN-T NOT w Warszawie Rok LXXV 007 nr 4 9