Piotr Solecki. Saladyn i krucjaty

Transkrypt

1

2 Piotr Solecki Saladyn i krucjaty

3

4 Piotr Solecki Saladyn i krucjaty

5 Copyright Piotr Solecki, 2011 Copyright Wydawnictwo Replika, 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone Redakcja Paulina Wierzbicka Projekt okładki Design Partners ( Skład i łamanie Stanisław Tuchołka Wydanie I ISBN Wydawnictwo Replika ul. Wierzbowa 8, Zakrzewo tel./faks replika@replika.eu

6 Moim kochanym Babciom

7

8 Wstęp Jednym z najsłynniejszych wodzów islamu średniowiecznego był Kurd Jusuf, syn Ajjuba, który za swoje wielkie czyny zyskał przydomek Salah ad-din, po arabsku Dobro Religii (Saladyn to forma zeuropeizowana). Jest postacią wielowymiarową, obecną w kulturze Wschodu i Zachodu. Jako sprawiedliwy władca i dzielny wojownik podziwiany jest w kręgu cywilizacji islamu. Europejczycy szanują go za mądrość, łaskawość oraz rycerskość. Moje zainteresowanie Saladynem i krucjatami wzięło się z lat dzieciństwa, kiedy jako mały chłopiec oglądałem filmy o krzyżowcach. Pamiętam bardzo dobrze wspaniałą rolę Rexa Harrisona, który znakomicie zagrał sułtana w filmie pt. Ryszard Lwie Serce i krzyżowcy. Saladyn, grany przez Harrisona wysmarowanego pastą do butów, wydawał się ideałem wszelkich cnót. Waleczny, mądry, łaskawy i przebiegły, można by rzec bohater idealny. W czasie podróży po Palestynie miałem okazję odwiedzać miejsca, gdzie żył i walczył słynny sułtan. Kiedy na jednym ze straganów prowadziłem trudne negocjacje cenowe z pewnym Arabem, przywołałem słowa Salah ad-din. Pamiętam uśmiech na twarzy arabskiego handlarza. Nie tylko okazał radość, ale również nieco obniżył swoje wygórowane ceny. Tak właśnie w Betlejem zaczęło się moje zainteresowanie postacią Saladyna. Tematyka krucjat na gruncie polskim nie jest, niestety, szczegółowo zbadana, nie wspominając o perspektywie arabskiej tamtego okresu. W swojej pracy oparłem się głównie na historiografii brytyjskiej nie tylko ze względu na znajomość języka, ale również

9 8 Saladyn i krucjaty dlatego, że uzyskałem pomoc od wielu życzliwie nastawionych profesorów. Aż trudno uwierzyć, że wysłanie a do zupełnie obcej osoby może wywołać tak sympatyczny odzew. Źródła, które wykorzystałem to kroniki lub ich fragmenty tłumaczone na język angielski i polski. Tłumaczenia te, choć nie oddadzą wartości oryginalnego tekstu, powstały w wyniku pracy arabistów i historyków, a ich wartości badawczej nie sposób przecenić. Celem mojej pracy nie jest powielenie wizerunku słynnego Kurda. Starałem się spojrzeć na Saladyna jak najbardziej krytycznie. I choć większość kronikarzy arabskich chwali sułtana prawie na każdym kroku, to uważna lektura pozwala odtworzyć prawdziwy obraz postaci. Szczególnie pomocna przy rewizji postaci sułtana była kronika Ibn al-asira. Ten autor, wywodzący się z dworu Zengidów, choć chwali zalety Kurda, często wskazuje też jego błędy. Jako wybitny obserwator znakomicie ocenia i analizuje czasy, w jakich przyszło rządzić sułtanowi. Popularny obraz wspaniałego wodza i wybitnego przywódcy utrwalony jest nie tylko w filmie, ale i w literaturze. Od Boskiej Komedii przez Talizman po Króla Trędowatego. Wszędzie ten sam nieskazitelny Saladyn. Sułtan opisywany jest w wielu rankingach, np. 300 postaci, które zmieniły historię Polski i Świata, 100 największych dowódców wszech czasów. W rankingu najsłynniejszych postaci tysiąclecia Saladyn zajmuje 126 miejsce. Przed Dawidem Ricardo i za Vasco da Gamą, uzyskując ponad 19 tysięcy punktów na 24 tysiące możliwych. Powszechnie znany obraz Saladyna jest hiperpozytywny, dlatego postanowiłem przyjrzeć się tej postaci z bliska. Przy analizie postaci sułtana starałem się też przybliżyć najsłynniejsze wydarzenia z nim związane. Nie zabraknie tu zatem wnikliwej analizy wypraw egipskich, sporu z Nur ad-dinem, Hattinu czy zdobycia Jerozolimy. Wszystko to w oparciu o źródła arabskie (w przekładach) i łacińskie. Do badań wykorzystałem bogatą

10 Wstęp 9 literaturę przedmiotu, od XIX wieku aż po rok Oprócz samej biografii Saladyna uwzględniłem też rozdział dotyczący historiografii na jego temat. Są również odniesienia do współczesności, gdyż w przypadku krucjat i sułtana powiedzenie, że historia jest ciągle żywa sprawdza się znakomicie. Przy opisie nie mogłem pominąć tła historycznego, dlatego zaczynam krótkim wprowadzeniem do tematyki krucjat. Czasy Saladyna nieodłącznie związane są z okresem wypraw zbrojnych chrześcijan do Palestyny. Postarałem się też przybliżyć sylwetki jego dwóch słynnych przeciwników Baldwina IV i Ryszarda Plantageneta. Baldwin, choć nękany nieuleczalną chorobą, dzielnie odpierał najazdy Saracenów. Natomiast zmagania Ryszarda z sułtanem przeszły do historii i do dziś postrzegane są jako przykład starcia wielkich wodzów. Postaram się przybliżyć postać Saladyna w sposób jak najbardziej przystępny, ale oparty na naukowej podstawie. Mam nadzieję, że lektura tej pracy pozwoli rozwiązać wiele ciekawych zagadek z życia Jusufa. Na koniec pragnę podziękować prof. Carole Hillenbrand z Uniwersytetu w Edynburgu, prof. Bernadowi Hamiltonowi oraz dr Margaret Jubb za udostępnienie mi swoich cennych prac. Za rozmowy na temat Saladyna chciałbym podziękować znawcy tej postaci na gruncie muzułmańskim prof. Suhail Zakkarowi z Uniwersytetu Damasceńskiego. Chciałbym też serdecznie podziękować prof. Markowi Dziekanowi, bez którego ta praca prawdopodobnie nigdy by nie powstała. Dziękuję za cierpliwość, wyrozumiałość oraz wiele cennych uwag merytorycznych i tych z życia wziętych.

11 1 Wyprawy krzyżowe rys historyczny Od roku 632, czyli śmierci proroka Muhammada, ekspansja arabska rozprzestrzeniła islam na trzy kontynenty. Szybkie tempo podbojów wynikało z woli szerzenia nowej religii przez muzułmanów oraz ze słabości dwóch wielkich imperiów ówczesnego Bliskiego Wschodu Bizancjum i Persji (w latach prowadziły one wyniszczającą wojnę). Duża mobilność i wytrzymałość najeźdźców, a z drugiej strony niezwykła łaskawość wobec podbitych ludów pozwoliły znacznie rozszerzyć terytoria islamu. Zastąpienie dominacji Greków i Irańczyków panowaniem Arabów okazało się dla mieszkańców Lewantu korzystne 1. Po słynnej bitwie nad Jarmukiem w 636 r. muzułmanie poszerzyli Dar al-islam o obszary Palestyny i Syrii 2. Ich łupem padł następnie Egipt oraz całe północne wybrzeże Afryki. Na początku VIII w. Arabowie dotarli do Półwyspu Iberyjskiego, niszcząc królestwo Wizygotów. Morze Śródziemne stało się wewnętrznym morzem muzułmańskim, a dawna świetność Bizancjum czasów Justyniana zgasła. Podobny los spotkał dynastię perską. Europejską ekspansję Arabów powstrzymali Frankowie pod wodzą Karola Młota pod 1 A. Hourani, Historia Arabów, Gdańsk 2003, s S. O Shea, Morze wiary. Islam i chrześcijaństwo w świecie śródziemnomorskim doby średniowiecza, Poznań 2009, s. 53.

12 Wyprawy krzyżowe rys historyczny 11 Poitiers w 732 r. 3 (ostatecznie Arabowie zostali wyparci z Francji w 759 r. przez Pepina Krótkiego). W latach państwo muzułmańskie rozciągnęło się od Azji Środkowej po Ocean Atlantycki. Na szlaku swoich podbojów muzułmanie pozostawili jedną z najważniejszych religii oraz jeden z najważniejszych języków świata 4. Wraz z nastaniem dynastii Abbasydów centrum zainteresowania muzułmańskiego przesunęło się na wschód, a impet podbojów znacznie osłabł (wiązało się to również z przeniesieniem stolicy z Damaszku do Bagdadu). Na półwyspie Iberyjskim już w pierwszej połowie VIII w. rozpoczęła się rekonkwista, czyli odzyskiwanie Hiszpanii z rąk arabskich (historycy za umowną datę początku rekonkwisty uznają zwycięstwo Pelagiusza, namiestnika Gijon, pod Covandonga w 722 r.). Jednak zdecydowana odpowiedź Krzyża wobec ekspansji Półksiężyca nastąpiła dopiero w kolejnych stuleciach. Od końca XI do końca XIII w. wschodnia część basenu Morza Śródziemnego była widownią nowej fali długotrwałych wojen toczonych pod hasłami religijnymi tym razem pod znakiem krzyża (stąd krucjaty) przeciw Islamowi 5. Okres wypraw krzyżowych był jednym z najważniejszych w dziejach średniowiecza. Jak to określił słynny historyk mediewista Steven Runciman: Bez względu na to, czy uważamy krucjaty za największą i najbardziej romantyczną przygodę chrześcijaństwa, czy za ostatni z barbarzyńskich najazdów, nie ulega kwestii, że stanowiły one jedno z centralnych wydarzeń historii średniowiecznej. W XI wieku Cesarstwu Bizantyjskiemu zagroził najazd ze strony Turków seldżuckich. Pod wodzą Toghrul Bega opuścili oni 3 T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2002, s A. Jamieson, Wiara i miecz. Historia konfl iktu islamsko-chrześcijańskiego, Kraków 2009, s B. Zientara, Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 2008, s. 256.

13 12 Saladyn i krucjaty swoje siedziby w Azji Środkowej i w bardzo krótkim czasie, bo od lat czterdziestych do sześćdziesiątych XI w., opanowali obszar od Iranu aż po Palestynę. W tym okresie świat islamu podzielony był na dwa zwaśnione kalifaty sunnickich Abbasydów z siedzibą w Bagdadzie i szyickich Fatymidów z siedzibą w Kairze 6. Toghrul Beg zachował zwierzchnią władzę kalifa bagdadzkiego, a sam przyjął tytuł najwyższego sułtana, faktycznie skupiając władzę w swoich rękach. Zarówno Fatymidzi, jak i Seldżucy uważali siebie nawzajem za heretyków, dlatego obszar Syrii stał się teatrem działań wojennych zwaśnionych frakcji. Chcąc wykorzystać wewnętrzne waśnie państw muzułmańskich, cesarz Konstantynopola Roman Diogenes postanowił rozprawić się z Seldżukami. Jednak w bitwie pod Manzikertem w 1071 r., określanej przez kronikarzy jako ten straszny dzień, armia bizantyńska została rozgromiona. Turcy umocnili swoje panowanie na obszarze Palestyny, zajmując święte miasto Jerozolimę. Destabilizacja regionu przez najazd Seldżuków oraz rozpoczęte przez nich prześladowania chrześcijan doprowadziły do zbrojnej interwencji chrześcijańskiej Europy 7. Upadające cesarstwo bizantyjskie, na czele którego stał Aleksy I, zwróciło się z apelem do papieża, by ten pomógł przeprowadzić zaciąg wojsk 8. W listopadzie 1095 r. na synodzie w Clermont Urban II wezwał wiernych do wyprawy na Wschód w celu obrony chrześcijan przed muzułmanami i wyrwania Jerozolimy z rąk niewiernych 9. Na wezwanie papieża zebrani odpowiedzieli: Deus le volt, czyli Bóg tak chce. Rozpoczęła się akcja propagandowa oraz przygotowania 6 A. Jotischky, Wyprawy krzyżowe i państwa krzyżowców, Warszawa 2007, s T. Madden, Historia wypraw krzyżowych. Nowe ujęcie, Kraków 2008, s D. Nicolle, Islam dzieje islamu od powstania do końca XV wieku, Poznań 2003, s J. Riley-Smith, Ruch krucjatowy a historycy, w: Historia krucjat, pod red. Jonathana Rileya-Smitha, Warszawa 2000, s. 9.

14 Wyprawy krzyżowe rys historyczny 13 na szeroką skalę, wysyłano listy i poselstwa w celu sprawdzenia możliwości zebrania wyprawy. W planach papieskich krucjaty miały być prowadzone przez rycerstwo, ale szybko okazało się, że na apel odpowiedziały wszystkie grupy społeczne ówczesnej Europy. Historycy zajmujący się okresem wypraw krzyżowych, starając się wskazać ich przyczyny ekonomiczno-społeczne, potwierdzają, że największą motywacją dla uczestników ruchu krucjatowego był wszechogarniający fanatyzm religijny. Wbrew utartej opinii, na wyprawy nie wybierali się wyłącznie młodsi synowie wielkich rodów, bez majątku i tytułu, ale często ludzie o ugruntowanej pozycji społecznej. Koszt udziału w krucjacie mógł wynosić nawet sześciokrotność rocznych dochodów, dlatego wielu musiało zastawić swoje majątki lub zapożyczyć się u krewnych. Kultura XI w. była kulturą publicznego okazywania pobożności. Panowie feudalni przez zbrojną pielgrzymkę do Ziemi Świętej chcieli zademonstrować swoje oddanie Bogu 10. Krucjata ludowa ruszyła w 1096 r. i składała się głównie z chłopstwa i miejskiej biedoty. Na czele tej wyprawy stanął Piotr zwany Pustelnikiem oraz Walter Bez Mienia. Wielonarodowe dowodzenie oraz brak doświadczonego rycerstwa spowodowały, że tuż po przekroczeniu Bosforu krucjata została rozbita przez Turków. W tym samym czasie panowie feudalni z różnych części Europy Zachodniej gromadzili rycerstwo na kolejną krucjatę. Pod koniec 1096 r. rozpoczęła się generalna koncentracja sił pod Konstantynopolem. Na czele wyprawy (pierwszej krucjaty) stanęli Rajmund IV z Tuluzy, Gotfryd z Bouillon wraz z bratem Baldwinem, Boemund oraz Tankred. Po złożeniu hołdu lennego cesarzowi Bizancjum krzyżowcy wkroczyli do Azji Mniejszej. Ich pierwszym ważnym sukcesem okazało się zdobycie Nicei w 1097 r., ale ku wielkiemu zaskoczeniu krzyżowców miasto poddało się wojskom 10 T. Madden, op. cit., s. 17.

15 14 Saladyn i krucjaty bizantyjskim. Był to pierwszy poważny rozdźwięk między sojuszem zachodniego rycerstwa a Konstantynopolem. 1 lipca pod Doryleum drogę zastąpiła krzyżowcom armia tureckiego sułtana Kilidż Arslana, która jednak po zaciętej bitwie została rozbita. W październiku 1097 r. krucjata dotarła pod mury potężnej Antiochii. Oblężenie miasta trwało do czerwca 1098 r., kiedy to, dzięki przekupieniu ormiańskiego strażnika, krzyżowcy zajęli mury miasta. Mimo to cytadela pozostała w rękach niewiernych, a na domiar złego przybyła długo oczekiwana odsiecz atabega Mosulu Kebogi. Rycerze europejscy znaleźli się w potrzasku. Jak podają kroniki, zdarzył się wtedy cud i w cudowny sposób odnaleziono włócznię św. Andrzeja, która natchnęła uczestników wyprawy. I tak 28 czerwca armia krzyżowa na przedpolach miasta pokonała Saracenów. Na widok klęski obrońcy cytadeli skapitulowali 11. Po tych sukcesach wojska krzyżowców 7 czerwca 1099 r. dotarły do Jerozolimy. Była to jedna z najpotężniejszych twierdz Bliskiego Wschodu 12. Jednak dzięki pomocy genueńskich żeglarzy, którzy dostarczyli budulca na machiny oblężnicze, 15 lipca święte miasto znalazło się w rękach Europejczyków. Zdobywcy dokonali masakry mieszkańców miasta, nie tylko muzułmańskich, ale i żydowskich. Gotfryd z Bouillon, rezygnując z korony królewskiej, przyjął tytuł Obrońcy Grobu Świętego 13. Krzyżowcy na zajętych terenach utworzyli państwa feudalne, tzw. Outremer Królestwo Jerozolimskie, hrabstwo Trypolisu, księstwo Antiochii oraz hrabstwo Edessy. W Ziemi Świętej zaczęły powstawać zakony rycerskie, m.in. joannitów, templariuszy i najpóźniej Krzyżaków, które z czasem będą dysponować potężnymi siłami militarnymi i będą też 11 A. Jamieson, op. cit., s A. Baker, Rycerstwo średniowiecznej Europy. Życie i legenda, Warszawa 2004, s S. Leśniewski, Jerozolima, Warszawa 1995, s. 189.

16 Wyprawy krzyżowe rys historyczny 15 bronić ważnych twierdz krzyżowych 14. Historycy podkreślają, że to dzięki zakonom rycerskim krucjaty utrzymały się tak długo, ale prof. Carole Hillebrand z Uniwersytetu w Edynburgu jest przeciwnego zdania. W wyniku pierwszej krucjaty chrześcijanie odnieśli pełen sukces, ale jednocześnie rozpoczął się proces konsolidacji muzułmanów. Główną przyczyną tak oszałamiających zwycięstw krzyżowców w pierwszej krucjacie był silny podział polityczny i religijny Bliskiego Wschodu. Potwierdzał to historyk arabski tamtych czasów, Ibn al-asir: Sułtanowie się podzielili, a Frankowie zajęli ziemię. Jak słusznie zauważył znawca islamu Bernard Lewis: Przez pierwsze trzydzieści lat brak jedności w świecie muzułmańskim ułatwiał działanie najeźdźcom. Gdyby Europejczycy zaatakowali kilka lat wcześniej, musieliby walczyć z sułtanem Seldżuckim Malik Szahem, ale ten umarł w 1092 r., a świat islamu przeżywał trudny czas podziału 15. Pobici przez krzyżowców muzułmanie oczekiwali przybycia pomocy ze strony kalifa Bagdadu, lecz ten nie miał ani siły politycznej, ani wojskowej. Faktyczny władca, czyli sułtan seldżucki, nie zamierzał interweniować. Mieszkańcy Bliskiego Wschodu o ile w ogóle zauważali krucjaty, to nie postrzegali tego jako zagrożenia dla Dar al-islam. Najeźdźców z Europy zwano ogólnie Farandż (Frankowie) i identyfikowano ich jako najemników lub sojuszników cesarza Konstantynopola 16. Muzułmanie nie rozumieli natury krucjat, a brak centralnego ośrodka władzy uniemożliwiał skuteczny opór. Pierwszym wodzem islamu, który rozpoczął zmagania z krzyżowcami i podniósł ideę dżihadu był Zengi. Jako atabeg (namiestnik) Mosulu w 1128 r. przejął władzę w Aleppo. Wykorzystując 14 D. Seward, Mnisi wojny. Krótka historia zakonów rycerskich, Poznań 2007, s A.R. Azzam, Saladin, Edynburg 2009, s T. Madden, op. cit., s. 57.

17 16 Saladyn i krucjaty trudną sytuację w państwach krzyżowców, Zengi zajął najbardziej wysunięty w Oriencie bastion chrześcijaństwa. Zdobycie Edessy w 1144 r. przyniosło mu nie tylko nowe terytorium, ale również rozgłos i prestiż w świecie muzułmańskim. Ibn al-asir przedstawił opowieść, w której Zengi po śmierci poszedł do nieba i wyjaśniał innemu zmarłemu, że za zdobycie Edessy wybaczono mu wszystkie złe uczynki. Atabeg Mosulu zmienił swój oficjalny tytuł na króla i zdobywcę 17. Zengi, okrutny i brutalny wódz, budził strach nawet wśród pisarzy arabskich. Niewątpliwie jednak odmienił on sytuację w Lewancie, rozpoczynając dżihad. Wspomniany już Ibn al-asir stwierdził, że gdyby nie nowy wódz, krzyżowcy z pewnością zajęliby Syrię. Niewątpliwie zdobycie Edessy uświadomiło muzułmanom potrzebę walki i dało wiarę w zwycięstwo. Zengi stał się postrachem dla państw krzyżowych. Kronikarz Wilhelm z Tyru nazwał go ludobójcą i zmienił jego imię na Sanguinus (krwawy) 18. Był on też promotorem moralnej mobilizacji w Dar al-islam przez tworzenie nowych madras (szkół koranicznych). Niespodziewanie jednak 14 września 1146 r. Zengi został zamordowany we śnie przez swojego niewolnika (ponoć słudze groziła następnego dnia śmierć jako kara za wypicie wina z pucharu pana). Po śmierci Zengi władzę przejął jego syn Nur ad Din. Wieści o zdobyciu Edessy przez Saracenów wstrząsnęły Europą, a papież Eugeniusz III rzucił hasło nowej krucjaty. W 1147 r. na czele nowej wyprawy stanęli władca Niemiec Konrad III oraz Francji Ludwik VII. Brak porozumienia między królami spowodował, że Konrad, nie czekając na posiłki francuskie, wyruszył do Palestyny. Szybko jednak jego armia została rozbita przez Turków. Niewiele lepiej poszło Ludwikowi, któremu jednak drogą morską udało się ostatecznie dotrzeć do Jerozolimy z częścią swoich sił. 17 T. Madden, op. cit., s A. Jotischky, op. cit., s. 148.

18 Wyprawy krzyżowe rys historyczny 17 Zrezygnowano z pierwotnego planu odzyskania utraconej Edessy 19. W 1148 r. na naradzie w Akce postanowiono uderzyć na Damaszek, miasto o ogromnym znaczeniu strategicznym w regionie. Był to plan bardzo ryzykowny i budził duże kontrowersje wśród uczestników krucjaty. Mieszkańcy Damaszku zawarli sojusz z królem Jerozolimy i był on swego rodzaju buforem ochronnym dla Outremer. Przybyli z Europy krzyżowcy nie rozumieli skomplikowanej sytuacji na Bliskim Wschodzie, a na dodatek sojusze z Saracenami były dla nich nie do pomyślenia. Ludwik przekonywał uczestników narady, że zajęcie Damaszku uniemożliwi zdobycie go w przyszłości przez Nur ad-dina. Oblężenie miasta rozpoczęło się 24 lipca 1148 r. Walka trwała kilka dni, ale z powodu zdecydowanego oporu mieszkańców i obawy przez odsieczą ze strony Nur ad-dina krzyżowcy odstąpili. Próba zdobycia Damaszku jest wydarzeniem, które rzuciło cień na dalsze losy państw krzyżowców w Ziemi Świętej. Druga Krucjata zakończyła się porażką, przez co mnożyły się oskarżenia pod adresem Jerozolimy, a nawet Bizancjum. Historyk Thomas Madden twierdzi, że dużo korzystniej dla państw krzyżowców byłoby, gdyby druga krucjata w ogóle nie wyruszyła. Muzułmanie z sojuszniczego Damaszku uznali, że Frankom nie można ufać. Po Edessie była to druga poważna porażka krzyżowców, co pozwoliło uwierzyć, że Europejczycy przegrywają. Sojusz Damaszku z Nur ad-dinem, który nastąpił nieco później, znacznie wzmocnił pozycję wodza islamu, a konfederacja trzech miast Aleppo, Mosulu i Edessy, powiększyła się o bardzo ważną metropolię 20. W 1149 r. następca Zengiego najechał księstwo Antiochii i zwyciężył w bitwie pod Inab. Poprawiło to jego wizerunek jako wojownika, ale również wzmocniło idee dżihadu wśród 19 R. Michałowski, Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 2009, s S. O Shea, op. cit., s. 179.

19 18 Saladyn i krucjaty muzułmanów. Bez wątpienia jednak najważniejszym osiągnięciem Nur ad-dina było zajęcie Damaszku w 1154 r. Był to ostatni element procesu jednoczenia Syrii. Jego państwo rozciągało się wtedy od Mosulu i Harranu na północnym wschodzie oraz gór Taurus na północy do Bosry na południu 21. Aby zwiększyć zasięg ideologiczny dżihadu i wzmocnić pozycję sunnitów, Zengida fundował szkoły koraniczne (madrasy). Proces ten rozpoczął jego ojciec, natomiast na rządy Nur ad-dina przypada pełen rozkwit szkolnictwa religijnego. Na 42 madrasy, jakie założono za rządów tego władcy, połowa pochodziła z jego fundacji 22. Porażka drugiej krucjaty była potężnym ciosem dla Outremer. Nie tylko nie uzyskano niezbędnego wsparcia militarnego, ale również podjęto bezsensowną próbę zdobycia sojuszniczego Damaszku. Dlatego o ile zdobycie Edessy przez Zengiego było początkiem schyłku państw krzyżowych na terenie Syrii i Palestyny 23, to wskazane przeze mnie wyżej skutki oblężenia Damaszku w 1148 r. pozwalają wysunąć tezę, że los wypraw krzyżowych został w pewnym stopniu przypieczętowany w trakcie drugiej krucjaty. Jednak bezsprzecznie to następca Nur ad-dina Salah ad-din (Saladyn) dokończył dzieła i zrealizował ich największy plan, czyli odzyskanie świętego miasta. W 1153 r. wojska krzyżowców odniosły poważny sukces militarny, zajmując fatymidzką twierdzę Askalon. Zdobycie miasta pogłębiło tylko panujący w Egipcie kryzys polityczny 24. W połowie XII w. Fatymidzi utracili autorytet, a faktyczną władzę sprawowali wezyrowie 25. Ponieważ kalifat Egiptu chylił się ku upadkowi, 21 J. Żebrowski, Dzieje Syrii, Warszawa 2006, s A. Jotischky, op. cit., s J. Żebrowski, op. cit., s S. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, t. 2, Katowice 2009, s A. Ehrenkreutz, Saladin, Nowy Jork 1972, s. 14.

20 Wyprawy krzyżowe rys historyczny 19 zarówno król Jerozolimy Almaryk, jak i Nur ad-din mieli szansę opanowania państwa nad Nilem 26. Kiedy w 1163 r. władca Jerozolimy podjął nieudaną próbę inwazji, Nur ad-din również wysłał swoje wojska pod dowództwem Szirkuha i jego bratanka Salah ad-dina. Po długich walkach ostatecznie w 1169 r. Kair przejął Szirkuh, jednak jego nagła śmierć spowodowała, że namiestnikiem został Saladyn. W 1171 r. usunął on Fatymidów, jednocześnie przywracając sunnizm w Egipcie 27. Formalnie uznawał się za poddanego kalifatu abbasydzkiego, ale faktycznym zwierzchnikiem był Nur ad-din. Rok 1174 okazał się przełomowy dla ówczesnego Bliskiego Wschodu, gdyż zmarł Nur ad-din i Almaryk. Salah ad-din bez wahania zajął Damaszek. Walki o Syrię trwały do 1183 r. i zakończyły się zajęciem Aleppo. Tym samym państwo muzułmańskie zjednoczone pod władzą Saladyna okrążyło Outremer. W 1187 r. ruszyła ofensywa muzułmańska przeciwko państwom krzyżowców. Wojska łacińskie próbowały powstrzymać Saracenów, ale na wzgórzach Hattinu ich armia została całkowicie rozbita. Wielu chrześcijan zginęło, a król Jerozolimy Gwidon trafił do niewoli. Zwycięstwo hattińskie umożliwiło penetrację Outremer i zdobycie wielu miast krzyżowców. 2 października 1187 r. skapitulowała Jerozolima, jednak w przeciwieństwie do zdobycia miasta 88 lat wcześniej przez Europejczyków nie doszło do masakry ludności 28. Podobnie jak w przypadku drugiej krucjaty, informacje o klęsce krzyżowców poruszyły świat chrześcijański. Upadek świętego miasta i ekspansja Saladyna spowodowały, że papież Grzegorz VIII rzucił hasło kolejnej, trzeciej już krucjaty. Pierwszym zachodnim przywódcą, który odpowiedział na apel, był cesarz rzymski 26 B. Lewis, Muzułmański Bliski Wschód, Gdańsk 2003, s A. Jamieson, op. cit., s G. C. Kohn, Encyklopedia wojen, Warszawa 1998, s. 451.

21 20 Saladyn i krucjaty Narodu Niemieckiego Fryderyk I Barbarossa 29. Wyprawa ruszyła w maju 1189 r. z Ratyzbony. Potężna armia władcy Niemiec, oceniana na ok. 100 tys. ludzi, pod znakomitym dowództwem zwiastowała rychły sukces. Krzyżowcy bez problemu dotarli do Azji Mniejszej, pokonali siły tureckie w otwartej bitwie i zajęli ważną twierdzę Ikonium. Nieszczęśliwy wypadek zmienił jednak losy ekspedycji. W trakcie przeprawy przez rzekę Salef Fryderyk Barbarossa utonął, prawdopodobnie na skutek zawału serca lub udaru słonecznego. Ibn al-asir opisuje: Król poszedł do rzeki, by się umyć i utopił się w miejscu, gdzie woda nie sięgała nawet do jego biodra 30. Śmierć wodza spowodowała rozbicie sił niemieckich, z których tylko nieliczni dotarli do Palestyny. Do kolejnej wyprawy szykowali się król Anglii Henryk II i władca Francji Filip August. Na cele krucjaty wprowadzono specjalny podatek: dziesięcinę saladyńską. Po śmierci Henryka królem Anglii i jednocześnie przywódcą krucjaty został Ryszard Lwie Serce. Wbrew wcześniejszym planom ojca, wybrał on drogę morską do Ziemi Świętej 31. Wyprawa ruszyła w lipcu 1190 r., jednak zanim dotarła do Palestyny, dwukrotnie podjęła walkę. Na Sycylii Ryszard odebrał posag swojej siostry, a Cypr wydarty z rąk Bizancjum wpadł w ręce króla Anglii. Wiosną 1191 r. po dotarciu do Lewantu krzyżowcy zdobyli Akkę. Następnie Ryszard skierował się na południe do Jaffy. W trakcie marszu doszło pod Arsufem do starcia z wojskami Saladyna. Bitwa skończyła się zwycięstwem monarchy angielskiego, a ostatecznie Jaffa również znalazła się w rękach Ryszarda 32. Jednak głównym celem krucjaty było święte miasto. Władca Anglii dwukrotnie wyruszał, by opanować Jerozolimę, jednak trudności z zaopatrzeniem, zagrożenie odcięcia go od wybrzeża oraz 29 M. Angold, Czwarta krucjata, Warszawa 2006, s F. Gabrieli, Arab Historians of the Crusades, Berkeley 1984, s T. Madden, op. cit., s A. Jamieson, op. cit., s. 74.

22 Wyprawy krzyżowe rys historyczny 21 braki wody skutecznie uniemożliwiały oblężenie. Porażka w odzyskaniu świętego miasta oraz atak Filipa Augusta na ziemie Ryszarda skłoniły władcę Anglii do zawarcia rozejmu. 2 września 1192 r. zawarty został traktat między Saladynem a Ryszardem Lwie Serce o utrzymaniu przez krzyżowców pasa terytorialnego od Tyru do Jaffy, zapewniono też swobodę pielgrzymowania chrześcijan do miejsc świętych. Jerozolima, pozostająca w rękach niewiernych, stała się przyczyną kolejnych krucjat. I tak o ile do XII w. zorganizowano trzy krucjaty, to w XIII w. były aż cztery (w niektórych publikacjach można się spotkać z opinią, że krucjat w XIII w. było aż sześć, ale wyprawa Fryderyka II w latach oraz wyprawa Edwarda z lat nie są jednoznacznie zaliczane do grupy krucjat). Czwarta krucjata wyruszyła z Wenecji w 1202 r., a jej celem miał być Egipt Ajjubidów, jednak problemy finansowe krzyżowców, którzy nie mogli zapłacić włoskiemu miastu za transport, odmieniły losy całej wyprawy. Najpierw zdobyto jako rekompensatę dla przewoźnika położone nad Adriatykiem chrześcijańskie miasto Zadar. Następnie dowódca wyprawy, sędziwy doża Dondolo, skierował wyprawę pod Konstantynopol. Było to włączeniem się Wenecji w spór o władzę cesarską. Wyprawa ostatecznie zakończyła się zdobyciem miasta 12 kwietnia 1204 r. przez wojska krzyżowe. Dokonano wtedy masakry ludności, ogromnych zniszczeń oraz zrabowano wiele cennych dzieł sztuki i zabytków. Można powiedzieć, że ruch krucjatowy pozostawił kolejną głęboką ranę, tym razem w relacjach z Kościołem Wschodnim i Bizancjum. Jednocześnie po zdobyciu stolicy Wschodniego Cesarstwa Wenecjanie utworzyli Cesarstwo Łacińskie. Istniało ono do 1261 roku, kiedy to dynastia Paleologów z pomocą Genueńczyków odzyskała dawną stolicę, odrestaurowując Bizancjum N. Jaspert, The Crusades, Nowy Jork 2006, s. 53.

23 22 Saladyn i krucjaty Wydarzenia 1204 r. nie osłabiły idei krucjat, która nadal pozostawała żywa w umysłach średniowiecznych ludzi. W latach zorganizowano piątą krucjatę, która pomimo początkowych sukcesów w Egipcie została powstrzymana przez Al-Kamila, siostrzeńca Saladyna. W latach cesarz rzymski Narodu Niemieckiego Fryderyk II wykupił Jerozolimę z rąk muzułmańskich. Ostatecznie Saraceni zajęli święte miasto w 1244 r. i od tego momentu aż do 1917 r. pozostawało ono w rękach islamu. Rok 1244 jest o tyle przełomowy, że oprócz utraty Jerozolimy chrześcijanie (w sojuszu z syryjskimi Ajjubidami) ponieśli klęskę w bitwie pod Harbijją. W obliczu tak dramatycznych wydarzeń Europa odpowiedziała szóstą krucjatą w 1248 r., a na jej czele stanął wybitny monarcha Francji Ludwik IX Święty. Niestety, nie uniknął on błędów poprzedniej wyprawy i w podobnych okolicznościach jego wyprawa znalazła swój koniec w Egipcie. Ludwik niezrażony porażką postanowił zaatakować Egipt, wykorzystując pomoc Berberów. Sojusz okazał się mrzonką, a monarcha francuski rozpoczął oblężenie Tunisu, gdzie niestety zmarł na dżumę. Była to ostatnia większa wyprawa zbrojna zwana krucjatą. Krzyżowcy w Outremer utrzymywali się jeszcze w twierdzach portowych wybrzeża, ale ostatecznie ich los przypieczętowali Mamelucy 34. Ostatnia twierdza, Akra, została zdobyta w 1291 r. i większość historyków uznaje to za koniec krucjat. Warto jednak dodać, że niektórzy badacze, jak np. słynny brytyjski znawca tematyki prof. Jonathan Riley-Smith, przesuwają datę końca krucjat na rok 1798, czyli wyprawę Napoleona do Egiptu. Profesor dzieli krucjaty na trzy okresy Łacińskiego Wschodu, czyli ten przeze mnie wyżej opisany; okres różnych krucjat aż do 1523 r., a następnie 34 Mamelucy niewolnicy wychowywani w duchu islamu i szkoleni do walki. Stanowili gwardię Ajjubidów, a w 1250 r. przejęli władzę w Egipcie.

24 Wyprawy krzyżowe rys historyczny 23 zmierzch wypraw krzyżowych w latach Ta cezura chronologiczna budzi jednak pewne zastrzeżenia, zresztą słuszne. Jeżeli przyjmiemy, że krucjaty to wyprawy w celu odzyskania Ziemi Świętej, okres po upadku Akki w pewnym sensie zamyka ten rozdział w historii.

25 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.