Zwolnienie od opłaty skarbowej umów przenoszących własność gospodarstw rolnych lub ich części w praktyce notarialnej

Transkrypt

1 dr hab. Roman Budzinowski Uniwersytet im.a.mickiewicza w Poznaniu Zwolnienie od opłaty skarbowej umów przenoszących własność gospodarstw rolnych lub ich części w praktyce notarialnej 1. Określenie problemu W celu ograniczenia obciążeń finansowych osób prowadzących gospodarstwo rolne, Minister Finansów w rozporządzeniu z 26 VI 1992r. w sprawie opłaty skarbowej 1, zwolnił od tej opłaty określone umowy, przenoszące własność gospodarstw rolnych lub ich części. Ze zwolnienia wyłączono jednakże: a) przeniesienie własności budynków mieszkalnych lub ich części, znajdujących się na obszarze miast, b) przeniesienie własności gospodarstw rolnych lub ich części na cele nierolnicze, c) sprzedaż lub zamianę pojazdów samochodowych, motorowerów, maszyn rolniczych, ciągników i przyczep. Ponadto zwolnieniem zostało objęte przeniesienie własności nieruchomości (z wyłączeniem budynków mieszkalnych lub ich części, położonych na terenie miast), o ile nieruchomość ta wejdzie w skład gospodarstwa rolnego ( 63 pkt 1 i 2 r.o.s.). Nie budzi wątpliwości, w praktyce notarialnej, generalne zwolnienie od opłaty skarbowej umów przenoszących własność gospodarstw rolnych lub ich części. Nie rodzi trudności praktycznych wyłączenie tego zwolnienia co do przeniesienia własności budynków lub ich części, położonych na terenie miasta oraz niektórych rzeczy ruchomych. Wyraźne określenie przedmiotu wy- 45

2 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. łączenia, łatwość jego ustalenia przy dokonywaniu czynności, pomagają notariuszowi przy stosowaniu omawianego tu rozporządzenia. Powyższego stwierdzenia nie można odnieść do interpretacji wyłączenia ze zwolnienia od opłaty skarbowej przeniesienia własności gospodarstw rolnych lub ich części na cele nierolnicze" ( 63 pkt 1 ppkt b" r.o.s.). Wymieniony przepis jest dosłownie przeniesiony z poprzednich rozporządzeń wykonawczych do ustawy z 31 I 1989 r. o opłacie skarbowej 2, w tym z rozporządzenia z 22 II 1989 r. 3 Obowiązywały wówczas szczególne - przewidziane w kodeksie cywilnym- ograniczenia w zakresie podziału gospodarstw rolnych, inne było także pojęcie tego gospodarstwa, funkcjonujące w obrocie rolnym. Zachowanie brzmienia omawianego wyłączenia w późniejszym i obecnie obowiązującym rozporządzeniu, wobec zniesienia ograniczeń podziału gospodarstw rolnych oraz oderwania pojęcia rolniczej jednostki wytwórczej od kryterium normy minimalnej, odnoszonej do powierzchni, nie pozostało bez wpływu na jego interpretację. Zmienił się bowiem ów kontekst normatywny, w którym omawiane tu wyłączenie dotychczas funkcjonowało. W praktyce notarialnej stosunkowo szybko zostały zauważone wątpliwości interpretacyjne na tle stosowania wyłączenia ze zwolnienia od opłaty skarbowej przeniesienia własności gospodarstwa rolnego lub jego części na cele nierolnicze 4. Dostrzegając je, Ministerstwo Sprawiedliwości wyjaśniło, że zwolnienie od opłaty skarbowej będzie miało zastosowanie, o ile nieruchomość będzie odpowiadała kryteriom określonym w art.46 1 i 55 3 k.c.", natomiast w sytuacjach wątpliwych, należy pomocniczo stosować przepisy ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych 5. Z kolei Ministerstwo Finansów ograniczyło zakres zwolnienia tylko do tych sytuacji, w któiych nabywana nieruchomość wejdzie w skład gospodarstwa rolnego. W innym bowiem wypadku ma miejsce przeniesienie własności na cele nierolnicze, a zatem brak jest podstaw do zastosowania zwolnienia od opłaty skarbowej 6. Nie sposób nie zauważyć, że ta ostatnia interpretacja - sformułowana po przeszło dwóch latach od chwili zmiany przepisów 46

3 Zwolnienie od opłaty skarbowej... kodeksu cywilnego - znacznie odbiega od dotychczasowej wykładni. Ograniczenie zakresu omawianego tu zwolnienia od opłaty skarbowej nie ma, jak się wydaje, uzasadnienia w treści powołanego wyżej przepisu. Z uwagi na konsekwencje tej interpretacji dla praktyki notarialnej, warto przeanalizować bliżej sygnalizowany problem. Jego rozstrzygnięcie jest celem niniejszego opracowania. 2. Pojęcie gospodarstwa rolnego w obrocie rolnym Punktem wyjścia do szczegółowej analizy będzie omówienie pojęcia gospodarstwa rolnego. Oczywiście, nie chodzi tu o wszystkie znane legalne definicje rolniczej jednostki wytwórczej. Niejako z góry" należy pominąć, jako nie związane z tematyką opracowania, definicje gospodarstwa rolnego sformułowane dla celów podatku rolnego, ubezpieczenia społecznego rolników, ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej rolników itp. Przedmiotem zainteresowania będzie natomiast pojęcie rolniczej jednostki wytwórczej, zawarte w art.55 3 k.c., dla potrzeb obrotu rolnego (cywilnoprawnego) 7. Analizując to pojęcie, należy także zwrócić uwagę na relację między gospodarstwem rolnym a nieruchomością rolną (gruntem rolnym). Według wyżej powołanego przepisu za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego". Już na pierwszy rzut oka widać, że omawianemu pojęciu została nadana nowa treść. Z tego względu, dotychczasowe opracowania, wyjaśniające znaczenie terminu gospodarstwo rolne" w prawie cywilnym, w dużej mierze straciły swą przydatność. W przytoczonej definicji, rolnicza jednostka wytwórcza ujęta jest od strony przedmiotowej. Stanowi ona zespół odpowiednio zorganizowanych elementów składowych. Ustawodawca zatem nie sprowadza gospodarstwa rolnego do jednego tylko składnika, tj. do gruntów rolnych. Wbrew pozorom, ich wyliczenie w art k.c. nie jest wyczerpu- 47

4 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. jące 8. Powołany przepis abstrahuje od uprawnień podmiotu względem elementów składowych gospodarstwa, co nie znaczy, że są one nieistotne z prawnego punktu widzenia, charakteryzują bowiem prawną strukturę rolniczej jednostki wytwórczej. Obok składników materialnych (produkcyjnych), jednostka ta obejmuje również prawa i obowiązki związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Ustawodawca, posługując się w art.55 3 k.c. szeroką formułą całości gospodarczej", odwołał się do więzi organizacyjno-funkcjonalnych, jako podstawy jednostki składników zorganizowanych w gospodarstwo rolne. Zrezygnował natomiast, z występującego w definicji z rozporządzenia wykonawczego z 1964 r., dotychczasowego kryterium własności (odnoszonego do nieruchomości rolnych). Dzięki temu jedność mogą stanowić składniki, nie będące własnością tej samej osoby. Funkcjonalna więź między poszczególnymi elementami składowymi rolniczej jednostki wytwórczej opiera się na właściwościach tych elementów oraz na subiektywnym akcie włączenia ich do procesu gospodarowania. W każdym zaś razie, jeśli mówi się o rolniczej jednostce wytwórczej jako zorganizowanej całości gospodarczej, to nie przesądza się tym samym tytułu władania gruntami czy innymi składnikami, wchodzącymi w jej skład. Podstawowym składnikiem gospodarstwa rolnego są - w świetle art k.c. - grunty rolne (nieruchomości rolne). Dla pojęcia nieruchomości (gruntów) rolnych z art k.c. najważniejszy jest ten fragment ustawowej definicji, który brzmi są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej". W tym sformułowaniu zawarte jest podstawowe kryterium wyodrębniania omawianego tu czynnika produkcji rolnej. Znajduje ono normatywny wyraz w planie zagospodarowania przestrzennego, który określa przeznaczenie danej działki gruntu 9. Pominięta jest natomiast kwestia minimalnej wielkości nieruchomości (gruntu), determinująca rolną kwalifikację. Z tego względu nieruchomościami (gruntami) rolnymi będą zarówno działki o powierzchni np.l ha, jak i 100 m 2,o ile są lub mogą być 48

5 Zwolnienie od opłaty skarbowej... wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie. Natomiast o rolnej kwalifikacji nieruchomości nie przesądza włączenie jej w ramy gospodarstwa rolnego. Nie jest poprawne stwierdzenie,że pojęcie gospodarstwa rolnego jest szersze od pojęcia gruntu rolnego 10. Wypadałoby raczej powiedzieć, że rolnicza jednostka wytwórcza obejmuje także inne, poza gruntami rolnymi, składniki. Nie można także zasadnie twierdzić, że pojęcie gospodarstwa rolnego jest pochodne od pojęcia nieruchomości (gruntów) rolnych 11. Prawdą jest jednak, że to obecność gruntów rolnych, w ramach zorganizowanego gospodarstwa, pozwala zakwalifikować je jako rolne. Żaden inny składnik jednostki wytwórczej - w świetle art.55 3 k.c.- takiej roli nie pełni. Jeśli więc w ramach gospodarstwa występują grunty rolne, to - niezależnie od ich powierzchni - determinują one rolną kwalifikację całości. Z tego też względu, mianem gospodarstwa rolnego można określić jednostki, nawet o niewielkim obszarze gruntów rolnych. Warto na koniec zauważyć, że w obrocie rolnym gospodarstwo rolne nie zawsze występuje w tak rozwiniętej" postaci, jak w art.55 3 k.c. Inny jest np. zakres składników rolniczej jednostki wytwórczej dla potrzeb dziedziczenia (najszerszy), a inny w instytucji określonej w art.526 k.c. Trzeba także zaznaczyć, że w odniesieniu do czynności prawnych, dotyczących gospodarstwa rolnego, brakuje takiej normy, jaka zawarta jest w art.55 2 k.c., według którego czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa..". Dlatego przeniesienie własności gospodarstwa rolnego lub jego części, w świetle kodeksowych umów sprzedaży, zamiany, darowizny czy dożywocia, ma za przedmiot rzeczy (tj. nieruchomości rolne i ich części składowe), przy czym może ono także - według art. 52 k.c. - wywrzeć skutek względem przynależności. Nic więc dziwnego, że czynności z zakresu przeniesienia własności gospodarstwa rolnego sprowadzają się z reguły do przeniesienia własności tylko jednego składnika, tj. nieruchomości rolnych. 49

6 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. 3. Przeniesienie własności gospodarstwa rolnego lub jego części na cele nierolnicze" analiza szczegółowa Po ogólnych uwagach, dotyczących pojęcia gospodarstwa rolnego, można już przystąpić do bliższej analizy wyrażania przeniesienie własności gospodarstwa rolnego lub jego części na cele nierolnicze", określającego wyłączenie ze zwolnienia od opłaty skarbowej. Wyłączenie to może odnosić się do przeniesienia własności całego" gospodarstwa oraz do przeniesienia własności części gospodarstwa rolnego. Wspólną jego przesłanką, w obu sytuacjach, jest nierolniczy cel tej czynności. Warto przy tym zauważyć, że częściami rolniczej jednostki wytwórczej, w rozumieniu omawianego rozporządzenia, nie będą np. maszyny rolnicze czy pojazdy samochodowe, lecz nieruchomości wydzielone z gospodarstwa rolnego. Te nieruchomości mogą stanowić podstawę do zorganizowania produkcji rolnej (gospodarstwa rolnego) przez nabywcę. Wątpliwości w praktyce budzi nie tyle zwolnienie od opłaty skarbowej przeniesienia własności całego gospodarstwa rolnego, co przeniesienia części", zwłaszcza gdy jego przedmiotem jest niewielka działka gruntu. Kodeks cywilny, w brzmieniu nadanym ustawą z 28 VII 1990r., nie ogranicza możliwości dokonywania takiego podziału, a tym samym dopuszcza powstawanie niewielkich obszarowo gospodarstw rolnych. Dla potrzeb zwolnienia od opłaty skarbowej najbardziej istotne będzie ustalenie, czy we wskazanych sytuacjach przeniesienie własności następuje na cele rolnicze czy na nierolnicze. Przepisy omawianego rozporządzenia nie określają, co należy rozumieć przez cele nierolnicze". Do wyjaśnienia tego wyrażenia niewiele wnosi tłumaczenie, że nieruchomość powinna odpowiadać wymogom przewidzianym w art.46 1 i 55 3 k.c. Dlatego należy sięgnąć do ustawy z 26 III 1982r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych 11. Otóż, ustawa ta w art. 4 pkt 12 określa przeznaczenie gruntów na cele nierolnicze, jako ustalenie innego niż rolniczy sposobu ich użytkowania. W tym kontekście nabycie własności gospodarstwa rolnego lub jego części na cele nierolnicze", związane jest ze zmianą dotychczasowego (rolniczego) sposobu użytkowania gruntów. 50

7 Zwolnienie od opłaty skarbowej... Powstaje wobec tego pytanie: na jakiej podstawie ustalić powyższą okoliczność w trakcie dokonywania czynności? O kierunku wykorzystywania danej nieruchomości przesądza plan zagospodarowania przestrzennego. Zmiana przeznaczenia gruntu rolnego na nierolniczy wymaga zachowania określonej procedury i spełnienia wymogów, przewidzianych w ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Jeśli więc nabywana nieruchomość przeznaczona jest na cele produkcji rolnej, to nabywca nie może tego przeznaczenia samowolnie" zmienić. Wyłączenie zaś, bez zezwolenia, gruntów rolnych z produkcji rolnej, podlega sankcjom przewidzianym w ustawach o ochronie środowiska i o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Z tego względu, jeśli przy dokonywaniu czynności przedkładane jest zaświadczenie o przeznaczeniu nabywanej nieruchomości na cele produkcji rolnej, to tym samym nie można twierdzić, że przeniesienie własności następuje na cele nierolnicze. Dlatego uzasadnione jest zwolnienie tej czynności od opłaty skarbowej. Natomiast niedopuszczalne byłoby zwolnienie, gdyby nabywana nieruchomość miała ustalone inne przeznaczenie, niż na cele produkcji rolnej. Gdy przedmiotem przeniesienia własności będzie tylko" nieruchomość (poza budynkami lub ich częściami położonymi w miastach), to czynność będzie zwolniona od opłaty skarbowej, jeżeli nieruchomość ta zostanie włączona do gospodarstwa rolnego ( 63 pkt 2 r.o.s.). To obostrzenie nie dotyczy wszak nabycia nieruchomości rolnej, lecz nieruchomości w ogóle. Odnoszenie takiej przesłanki do zwolnienia od opłaty skarbowej przeniesienia własności nieruchomości rolnej, jak sugeruje Ministerstwo Finansów w powołanym piśmie, nie ma uzasadnienia w analizowanym rozporządzeniu. Można nadto przypomnieć, że to nie włączenie nieruchomości do gospodarstwa rolnego przesądza ojej kwalifikacji jako nieruchomości rolnej. Nabywca może zorganizować prowadzenie produkcji rolnej na nieruchomości rolnej o niewielkiej powierzchni. Trzeba jednakże zauważyć, że włączenie nabywanej nieruchomości rolnej do gospodarstwa rolnego nabywcy, ułatwia określenie celu nabycia, a więc i ustalenie zwolnienia z opłaty skarbowej. 51

8 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. 4. Podsumowanie W świetle przeprowadzonych rozważań nie ulega wątpliwości, że właściwą podstawą do ustalenia zwolnienia od opłaty skarbowej umów przenoszących własność gospodarstwa rolnego lub jego części są zaświadczenia o przeznaczeniu nabywanej nieruchomości na cele produkcji rolnej. Wyrażają one bowiem obiektywny stan rzeczy. Określone w nich przeznaczenie nieruchomości (często z bliższym określeniem bez prawa zabudowy") jest wiążące dla nabywcy - właściciela. Kontrolę sposobu wykorzystywania gruntu, w tym ewentualnego wyłączenia z produkcji rolnej, sprawują właściwe organy. Natomiast notariusz nie ma - z punktu widzenia sporządzanego aktu - obowiązku przeprowadzenia badania w powyższym zakresie. Jeśli zaświadczenie, co do rolnego charakteru nieruchomości, zostanie przedłożone do czynności, to ewentualne powołanie oświadczenia nabywcy, że nabywa tę nieruchomość w celu prowadzenia produkcji rolnej ( a więc na cele rolnicze ), nie wnosi nowych elementów do oceny zwolnienia od opłaty skarbowej. Nie jest natomiast zasadny pogląd, że nabycie nieruchomości (rolnej) na cele rolnicze następuje wtedy, gdy nieruchomość ta zostanie włączona do gospodarstwa rolnego. Taka interpretacja, zawarta w cytowanym piśmie Ministerstwa Finansów, nie ma uzasadnienia w omawianym przepisie. Jest to, nie znajdująca oparcia w rozporządzeniu o opłatach skarbowych, próba rozciągnięcia przepisu pkt 2 63, dotyczącego obrotu nieruchomościami, na obrót nieruchomościami rolnymi. W przyszłości, by wyeliminować tego typu sytuację, należałoby postulować bardziej precyzyjne sformułowanie omawianego przepisu. Można to osiągnąć poprzez uzależnienie zwolnienia od opłaty skarbowej, również od zachowania określonej wielkości, w odniesieniu do nabywanej nieruchomości rolnej lub włączenia jej do gospodarstwa rolnego nabywcy. Takie rozwiązanie służyłoby ograniczaniu nadmiernego podziału gospodarstw rolnych. 52

9 Zwolnienie od opłaty skarbowej... Przypisy 1. Dz.U. Nr 53, poz.253 (powoływane dalej jako r.o.s.). 2. Dz.U. Nr 4, poz. 23 i Nr 74, poz.443 oraz z 1992r. Nr 21, poz pkt 2 ppkt b (Dz.U. Nr 9, poz.52 z późn. zm.) 4. Zob. pytanie prawne i propozycję jego rozstrzygnięcia, przygotowaną przez notariusza R.Stawowego na konferencję w Turawie k.opola w 1990 r. 5. Zob. pismo Wydziału Notariatu Ministerstwa Sprawiedliwości z 22 V 1991r. (SC VII 5010/153/90), skierowane do prezeeów sądów wojewódzkich. Argumentację zawartą w tym piśmie powtarza T.Matuszewski, Opłata skarbowa. Komentarz wraz z tekstami aktów prawnych, Skierniewice 1991, s Zob. pismo Ministerstwa Finansów z 29 X 1992r. (Nr 6-D /92), skierowane do izb skarbowych. 7. Omawiam je bliżej w artykule Pojęcie gospodarstwa rolnego według kodeksu cywilnego (Rozważania na tle art k.c.)", Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1991, z. 3, s. 59 i nast. oraz w monografii Koncepcja gospodarstwa rolnego w prawie rolnym", Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1992, zwłaszcza rozdział III. 8. Bliżej R.Budzinowski, Pojęcie.., s W świetle obowiązującego stanu prawnego nie jest zupełnie jasne, kiedy nieruchomość rolna traci charakter rolny. 10. Tak T.Matuszewski, Opłata skarbowa, s Tak F.Błahuta, J.St.Piątowski, J.Policzkiewicz, Gospodarstwa Rolne. Obrót, dziedziczenie, podział, Warszawa 1973, s Dz.U. Nr 11, poz.89 z późn. zm. 53