Zawartoœæ polichlorowanych bifenyli w ywnoœci pochodzenia zwierzêcego

Transkrypt

1 Medycyna Wet. 21, 66 (4) 259 Praca oryginalna Original paper Zawartoœæ polichlorowanych bifenyli w ywnoœci pochodzenia zwierzêcego ALICJA NIEWIADOWSKA, JAN MUDZKI, STANIS AW SEMENIUK, TOMASZ KILJANEK Zak³ad Farmakologii i Toksykologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-1 Pu³awy Niewiadowska A., mudzki J., Semeniuk S., Kiljanek T. Residues of polychlorinated biphenyls in food of animal origin Summary The paper presents the results of monitoring of PCB residues in food of animal origin for the 12 year period of The residue control plan included analysis of PCB congeners IUPAC No 28, 52, 11, 118, 138, 153 and 18 in a variety of food samples. The residue control program exists in accordance with Council Directive 96/23/EC and legislation of the Ministry of Agriculture and Rural Development. The residue examinations are performed by the National Veterinary Research Institute in Pu³awy (National Reference Laboratory) and Veterinary Inspection Laboratories (ZHW) located in Bia³ystok, Gdañsk, Katowice, Poznañ, Warsaw and Wroc³aw. The determinations of PCB congeners were conducted using capillary gas chromatography with electron capture detection. Over the period of 12 years residues of PCB congeners were determined in samples. The examinations involved the adipose tissue of pigs, cattle, sheep, horses, game (wild boar, roe deer, and deer), chickens, geese, turkeys, ducks and rabbits, farmed fish muscles, cow milk, eggs, honey and import food (mainly marine fish). More than 35% of the samples were found to contain low concentrations of PCBs. In swine and poultry tissues the lowest frequency of PCB residues has been noted. The following highly chlorinated congeners were most frequently detected: PCB 153, PCB 138 and PCB 18. The mean concentrations of indicator PCB congeners were higher in fish and game animals then in other animal species. Generally the levels of PCB congeners were several times lower in comparison to the permitted maximum residue limits in other countries. The regular testing within the national residue control program indicates that Polish food of animal origin contains low levels of these contaminants and is safe for consumers. Keywords: PCB, residues, food safety Produkcjê polichlorowanych bifenyli (PCB) na skalê przemys³ow¹ rozpoczêto w 1929 r. Preparaty PCB znalaz³y szerokie zastosowanie w wielu ga³êziach przemys³u. Najwiêkszym œwiatowym producentem preparatów technicznych PCB (Aroclor) by³a firma Monsanto w USA. Produkowano je równie w Niemczech (Clophen), Francji (Phenochlor, Pyralene), Japonii (Kanechlor), ZSRR (Sovol), Czechos³owacji (Delor), Hiszpanii (Fenoclor) i innych krajach. Ocenia siê, e œwiatowa produkcja PCB przekroczy³a 1,5-2 mln ton, z czego po³owê wykorzystano w produkcji transformatorów i kondensatorów. Od 1971 r. zaczêto wprowadzaæ ograniczenia, a nastêpnie zakazy produkcji i stosowania PCB. W Polsce PCB nie by³y nigdy produkowane na skalê przemys³ow¹. Wyprodukowano tylko niewielkie iloœci (< 1 ton) preparatu Chlorofen i Tarnol. Znaczny natomiast by³ import PCB stosowanych jako sk³adnik olejów w urz¹dzeniach i instalacjach. Importowano tak e urz¹dzenia elektrotechniczne zawieraj¹ce PCB. Podobnie jak w innych krajach, PCB by³y g³ównie stosowane w urz¹dzeniach energetycznych. PCB tworz¹ mieszaninê teoretycznie mo liwych 29 kongenerów ró ni¹cych siê liczb¹ atomów chloru i ich pozycj¹ w podstawieniu bifenylu, od monochlorobifenylu do dekachlorobifenylu. W preparatach technicznych zidentyfikowano 185 kongenerów. Miejsce podstawienia i liczba atomów chloru w cz¹steczce chlorobifenylu decyduje o w³aœciwoœciach chemicznych i fizycznych okreœlonego kongeneru, jego zachowaniu siê w œrodowisku i toksycznoœci. Ze wzglêdu na w³aœciwoœci toksykologiczne i mechanizm dzia³ania toksycznego kongenery PCB dzieli siê na dwie grupy. Grupa 12 kongenerów, w tym non-orto i mono-orto PCB, wykazuj¹cych w³asnoœci toksykologiczne podobne do dioksyn to dioksynopodobne PCB (dl-pcb). W tej grupie najbardziej toksycznymi kongenerami okaza³y siê non-orto chloropodstawione PCB, tj.

2 26 Medycyna Wet. 21, 66 (4) IUPAC nr 77, 81, 126 i 9. Wymienione koplanarne PCB s¹ analogami przestrzennymi dioksyny (2,3,7,8- -TCDD). Poza czterema non-orto koplanarnymi PCB strukturê zbli on¹ do TCDD ma osiem mono-orto kongenerów (PCB nr 15, 114, 118, 123, 156, 157, 7 i 189). Badanie w kierunku wykrycia obecnoœci dioksyn to oznaczanie zawartoœci 7 spoœród 75 kongenerów polichlorowanych dibenzo-p-dioksyn (PCDD), 1 spoœród 135 kongenerów polichlorowanych dibenzofuranów (PCDF) i 12 kongenerów dl-pcb. Pozosta³a grupa kongenerów PCB to niedioksynopodobne (ndl- -PCB) charakteryzuj¹ce siê innym profilem toksykologicznym. W ró nych krajach wyniki badania wystêpowania tej grupy PCB w ywnoœci i w paszach prezentowane s¹ w zró nicowany sposób: jako suma 7 wskaÿnikowych kongenerów PCB oznaczonych numerami IUPAC 28, 52, 11, 118, 138, 153 i 18 (zalecenie UE), suma 6 kongenerów PCB (PCB 28, 52, 11, 138, 153 i 18 zalecenie EFSA), suma 3 kongenerów PCB (PCB 138, 153 i 18), a nawet jako tylko PCB 153 lub suma 1 b¹dÿ 31 wybranych kongenerów (9). Ta sytuacja bardzo utrudnia porównywanie wyników. W Polsce regularne badania nad ocen¹ ska eñ PCB zwierz¹t i ywnoœci pochodzenia zwierzêcego prowadzone s¹ w Pañstwowym Instytucie Weterynaryjnym w Pu³awach od ponad 3 lat (14, 18, 19, 22). Prace te prowadzone by³y corocznie na zlecenie i przy wspó³pracy resortu rolnictwa. Badanie próbek polega³o na oznaczaniu zawartoœci tzw. PCB ca³kowitych. Opiera³o siê ono na wykorzystaniu jako wzorców handlowych mieszanin PCB, najczêœciej Arocloru 126 lub Arocloru 1254 i Wyniki oznaczeñ podawano jako sumaryczn¹ zawartoœæ PCB w przeliczeniu na np. Aroclor 126. Od 2 roku, zgodnie z wymaganiami UE, zawartoœæ PCB oznaczano jako kongenery PCB nr 28, 52, 11, 118, 138, 153 i 18. Sta³a kontrola wykrywania obecnoœci PCB to jedno z podstawowych dzia³añ zapewniaj¹cych bezpieczeñstwo ywnoœci. Badania takie to nie tylko zabezpieczenie zdrowia konsumentów, ale spe³nienie wymagañ dotycz¹cych jakoœci produkowanej ywnoœci dla potrzeb rynku wewnêtrznego oraz w miêdzynarodowym handlu ywnoœci¹. W œwietle strategii Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeñstwa ywnoœci badania kontrolne pozosta- ³oœci chemicznych w ywnoœci pochodzenia zwierzêcego musz¹ byæ zdecydowanie ukierunkowane na wykrywanie zagro eñ dla zdrowia cz³owieka. Wszystkie analizowane substancje zgodnie z obowi¹zuj¹cymi unormowaniami (8, 2, 22) podzielone s¹ na grupê A i grupê B. Do grupy A zalicza siê substancje wykazuj¹ce dzia³anie anaboliczne oraz zwi¹zki chemiczne, których stosowanie u zwierz¹t jest niedozwolone. Natomiast grupa B obejmuje produkty lecznicze, zanieczyszczenia chemiczne oraz inne zanieczyszczenia. Do tej grupy zalicza siê badanie zawartoœci PCB (ndl- -PCB). W 24 r. weterynaryjny krajowy program badañ kontrolnych pozosta³oœci w tkankach zwierz¹t i ywnoœci pochodzenia zwierzêcego zosta³ uznany za zgodny z Dyrektyw¹ Rady 96/23/EC i zatwierdzony przez Uniê Europejsk¹ Decyzj¹ Komisji 24/449/EC. W Polsce aktualn¹ podstaw¹ prawn¹ do prowadzenia kontroli pozosta³oœci chemicznych w ywnoœci pochodzenia zwierzêcego jest Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lipca 26 r. (2). Materia³ i metody Materia³ do badañ stanowi³y próbki tkanki owej ró nych gatunków zwierz¹t oraz mleko krowie, jaja kurze i miód. Próbki do badañ pobierali lekarze Inspekcji Weterynaryjnej zgodnie z uaktualnian¹ ka dego roku instrukcj¹ G³ównego Lekarza Weterynarii i dostarczali je wraz ze œwiadectwem pochodzenia. Próbki pobierane by³y w ró - nych miejscach wytwarzania ywnoœci: w rzeÿniach, w zlewniach mleka, fermach i obiektach hodowlanych. System pobierania próbek ujêty jest w unormowaniach prawnych (5, 6, 2). Okreœlone s¹ w nim gatunki badanych zwierz¹t i rodzaj próbek, a minimalne liczby pobieranych próbek produktów pochodzenia zwierzêcego oraz minimalne liczby zwierz¹t, od których pobiera siê próbki, oblicza siê na podstawie danych o ubojach i produkcji ywnoœci z poprzedniego roku. Badane PCB to wskaÿnikowe kongenery PCB IUPAC nr 28 (2,4,4 -trichlorobifenyl), 52 (2,2,5,5 -tetrachlorobifenyl), 11 (2,2,4,5,5 -pentachlorobifenyl), 118 (2,3,4,4,5-pentachlorobifenyl, dioksynopodobny), 138 (2,2,3,4,4,5 -heksachlorobifenyl), 153 (2,2,4,4,5,5 -heksachlorobifenyl) i 18 (2,2,3,4,4,5,5 -heptachlorobifenyl). Wymienione kongenery s¹ g³ównymi lub wskaÿnikowymi sk³adnikami preparatów technicznych Aroclorów 126, 1254 lub Suma tych kongenerów stanowi od 3% do 5% ca³kowitej zawartoœci PCB (jako Aroclory). Wykrywanie oraz iloœciowe oznaczanie PCB wykonywano metodami kapilarnej chromatografii gazowej z detekcj¹ wychwytu elektronów. W realizacji badañ, oprócz Zak³adu Farmakologii i Toksykologii PIWet-PIB w Pu³awach, uczestniczy³y laboratoria Zak³adów Higieny Weterynaryjnej (ZHW) w Bia³ymstoku, Gdañsku, Katowicach, Poznaniu, Warszawie i Wroc- ³awiu. Laboratoria stosowa³y zwalidowane procedury analityczne (granice oznaczalnoœci od,1 mg/kg do,5 mg/kg) i posiadaj¹ certyfikaty akredytacji na zgodnoœæ z norm¹ PN/EN ISO/IEC 1725 wydane przez Polskie Centrum Akredytacji. Wa nym elementem prowadzonych badañ jest zapewnienie jakoœci i wiarygodnoœci stosowanych w laboratoriach procedur analitycznych. Stworzony zosta³ aktywny program, który obejmuje, miêdzy innymi, regularne uczestnictwo w badaniach bieg³oœci oraz szkoleniach analitycznych. Dla potrzeb programu kontroli pozosta³oœci PIWet- -PIB jako Krajowe Laboratorium Referencyjne organizuje ka dego roku badania bieg³oœci, w których obowi¹zkowo uczestnicz¹ wszystkie laboratoria realizuj¹ce program. Instytut od wielu lat regularnie uczestniczy w miêdzynarodowych badaniach bieg³oœci organizowanych przez Ministerstwo Rolnictwa, Rybo³ówstwa i ywnoœci w Anglii w ra-

3 Medycyna Wet. 21, 66 (4) 261 mach programu FAPAS oraz programach badañ organizowanych przez wspólnotowe laboratoria referencyjne. W omawianym okresie Instytut zorganizowa³ 38 badañ bieg³oœci dla laboratoriów ZHW i uczestniczy³ w ponad 1 badaniach miêdzynarodowych. W badaniach tych uzyskiwano bardzo dobre wyniki. Wartoœci Z-score by³y znacznie ni - sze ni kryterium gwarantuj¹ce, e laboratorium dostarcza wiarygodnych wyników (tzn. wartoœci Z-score miêdzy 2 a +2). Rezultaty wszystkich badañ bieg³oœci potwierdzaj¹, e zarówno Instytut, jak i laboratoria ZHW bior¹ce udzia³ w badaniach pozosta³oœci dostarczaj¹ wiarygodnych wyników, a stosowane przez te laboratoria metody charakteryzuj¹ siê zadowalaj¹cymi parametrami walidacji. Wyniki i omówienie W latach przebadano ³¹cznie próbek tkanek i produktów zwierzêcych, w tym po ponad 42 próbek tkanki owej œwiñ i drobiu (kurczêta rzeÿne, indyki, gêsi i kaczki), oko³o 3 próbek tkanki owej byd³a i 25 próbek mleka krowiego, ponad 1 próbek jaj kurzych, tkanki owej zwierz¹t ³ownych (dziki, sarny i jelenie) oraz próbek tkanki miêœniowej ryb hodowlanych (karpie i pstr¹gi). Zakres badañ obejmowa³ równie tkankê ow¹ koni, królików, owiec oraz miód i ywnoœæ z importu, w tym g³ównie ryby morskie. W pierwszych latach badañ kontrolnych w ka dym roku wykonywano oko³o 2 oznaczeñ zawartoœci PCB, w ostatnich latach zmniejszono liczbê badanych próbek, ale nadal przekracza ona 1. Rodzaj i liczbê badanych próbek w kierunku oznaczeñ zawartoœci PCB zestawiono w tab Wyniki przeprowadzonych badañ wskazuj¹ na obni enie siê czêstoœci wystêpowania PCB w ywnoœci zwierzêcego pochodzenia. W 28 r. tylko w 35% badanych próbek stwierdzano niskie poziomy pozosta³oœci PCB. Najni sz¹ czêstoœæ wystêpowania PCB zanotowano w tkankach œwiñ i drobiu, poni ej 3% próbek z pozosta³oœciami. Najczêœciej wykrywano wy ej chlorowane kongenery: PCB nr 153, 138 i 18. We wczeœniejszych latach obecnoœæ PCB wykrywano w ponad 5% próbek. W tkankach i produktach zwierzêcych wykrywano niskie stê enia kongenerów PCB, na poziomie setnych i tysiêcznych czêœci mg/kg. W badanych ach najwy sze stê enia sumy PCB wystêpowa³y w u ryb morskich (import) i hodowlanych (karp, pstr¹g) oraz zwierz¹t ³ownych. W tkankach œwiñ, byd³a, Tab. 1. Badania zawartoœci PCB w tkankach i produktach zwierzêcych drobiu i innych gatunków zwierz¹t oraz w jajach i w mleku zawartoœæ tych zwi¹zków nie przekracza³a poziomu,1 mg/kg u (ryc. 1). Badania wielu autorów wskazuj¹, e najwy sze stê- enia PCB i pestycydów chloroorganicznych wykrywa siê w ywnoœci pochodzenia morskiego, a wiêc w rybach, przetworach i olejach rybnych, skorupiakach i miêczakach, a tak e w rybach s³odkowodnych. Ryby hodowlane nara one s¹ na te zwi¹zki poprzez pasze, zaœ ska enia ryb wolno yj¹cych zale ¹ przede wszyst- Rok badañ Liczba próbek badanych bez Liczba próbek, n pozosta³oœci (%) z pozosta³oœciami (49,2) 15 (5,8) (49,5) 113 (5,5) (53,4) 929 (46,6) (69,6) 589 (3,4) (7,2) 591 (29,8) (43,) 977 (57,) (48,3) 76 (51,7) (64,6) 454 (35,4) (35,3) (69,1) 376 (3,9) (78,7) 271 (21,3) (35,3) Tab. 2. Badania zawartoœci PCB w tkankach i produktach zwierzêcych w 28 r. Rodzaj próbek Liczba próbek badanych bez pozosta³oœci Liczba próbek, n (%) z pozosta³oœciami z wynikami >,1 mg/kg u Byd³o, (35,3) Œwinie, (74,7) 73 (25,3) Owce/kozy, 21 6 (28,6) 15 (71,4) Konie, 34 4 (11,8) 3 (88,2) 3 (8,8) Kurczêta rzeÿne, (74,9) 46 (25,1) Indyki, (79,5) 8 (2,5) Gêsi, 36 (44,4) 2 (55,6) Kaczki, (7,4) 8 (29,6) Ryby (karp, pstr¹g) (44,1) 33 (55,9) 4 (6,8) Mleko krowie (66,4) 44 (33,6) Jaja kurze (73,7) 35 (26,3) Króliki, 21 6 (28,6) 15 (71,4) Zwierzêta ³owne, (dziki, sarny, jelenie) 89 5 (56,2) 39 (43,8) 7 (7,9) Miód (1) Ryby morskie import (46,9) 43 (53,1) 23 (28,4) Razem (35,3) 37 (2,8)

4 262 Medycyna Wet. 21, 66 (4) mg/kg u,1,8,6,4, Ryby morskie Ryby hodowlane Zwierzêta ³owne Konie Kaczki Indyki Gêsi Króliki Owce Œwinie Kurczêta Jaja Mleko Byd³o Ryc. 1. Zawartoœæ PCB w tkankach i produktach zwierzêcych (mg/kg u) kim od poziomu zanieczyszczeñ wystêpuj¹cych w ró - nych obszarach morskich i akwenach œródl¹dowych. W badaniach krajowych ryb hodowlanych œrednie stê- enia PCB w tkankach pstr¹gów by³y oko³o 1-krotnie wy sze ni w tkankach karpi. Zjawisko to t³umaczy sposób ywienia ryb. Pasze dla ryb wytwarzane s¹ na bazie produktów rybnych, w tym u rybnego i zawieraj¹ wy sze poziomy zwi¹zków chloroorganicznych. Interpretacja wyników oznaczeñ PCB jest utrudniona, poniewa zarówno w kraju, jak i na poziomie Unii Europejskiej lub Kodeksu ywnoœciowego nie ma przepisów reguluj¹cych najwy sze dopuszczalne poziomy PCB w ywnoœci. Dla zalecanych do oznaczeñ wskaÿnikowych kongenerów PCB w niektórych europejskich krajach (np. Niemcy, Holandia) ustalono najwy sze dopuszczalne poziomy w ywnoœci zwierzêcego pochodzenia, które kszta³tuj¹ siê na poziomie setnych i dziesiêtnych czêœci mg/kg (9). Szwecja wprowadzi³a limity tylko dla kongeneru PCB 153 wynosz¹ce od,1 do,1 mg/kg w zale noœci od rodzaju ywnoœci i zawartoœci u. Po kryzysie dioksynowym w Belgii w 1999 r., w krajach UE wprowadzono wymóg prowadzenia badañ zawartoœci wskaÿnikowych kongenerów PCB, jako wstêpnego wskaÿnika oceny ska eñ dioksynami ywnoœci i pasz. Te uregulowania wprowadzono równie w Polsce jako Wytyczne G³ównego Lekarza Weterynarii w 2 r. Wyniki pozosta³oœci PCB (suma kongenerów IUPAC nr 28, 52, 11, 118, 138, 153 i 18) nie powinny przekraczaæ poziomu w przeliczeniu na :,1 mg/ kg w mleku i przetworach mlecznych,,2 mg/kg w miêsie i produktach miêsnych, jajach i ich przetworach, paszach oraz dodatkach do pasz pochodzenia zwierzêcego. Uregulowania te dotyczy³y ywnoœci i pasz w obrocie miêdzynarodowym. Przedstawione wartoœci utrwali³y siê jako tymczasowe limity dla PCB w kraju. Od 27 r., w ramach Komitetu Ekspertów Trwa³e zanieczyszczenia organiczne w ywnoœci, trwaj¹ prace nad ustaleniem i uzgodnieniem dopuszczalnych limitów PCB w ywnoœci i paszach w krajach UE. Jak wynika z dostêpnego piœmiennictwa, obecnoœæ pozosta³oœci PCB w tkankach zwierz¹t rzeÿnych, w mleku, w jajach i ich przetworach stwierdza siê nadal w wiêkszoœci krajów. Wykrywane s¹ niskie stê enia tych zwi¹zków, a przekroczenia dopuszczalnych zawartoœci wystêpuj¹ tylko w pojedynczych przypadkach (1, 3, 4, 11-13, 15, ). W krajach, gdzie prowadzone s¹ systematyczne programy monitoringu i urzêdowej kontroli ywnoœci, stwierdzono obni anie siê poziomów oraz wielkoœci pobieranych chlorowanych wêglowodorów aromatycznych, w tym i PCB, z ywnoœci¹ (4, 7, 9, 12, 17, 18, 21). Badania prowadzone w kraju równie wskazuj¹ na obni enie siê poziomów PCB w ywnoœci zwierzêcego pochodzenia. Ogólna pozytywna ocena wyników badañ zawartoœci PCB zyskuje w pe³ni potwierdzenie w raporcie Komisji Europejskiej, który dotyczy podobnych programów badañ przeprowadzonych w 27 krajach Unii Europejskiej w 27 r. (SANCO/1313/28), a tak e po porównaniu z innymi wynikami badañ monitoringowych (1, 7, 12, 13). Regularna kontrola obecnoœci substancji szkodliwych w ywnoœci i w paszach pozwala na wykrycie przypadków ska eñ, które w ostatnich latach nadal siê zdarzaj¹. W 28 r. w Irlandii podczas urzêdowych badañ kontrolnych stwierdzono podwy szone stê enia PCB w próbkach wieprzowiny. Dalsze badania potwierdzi³y wystêpowanie wysokich stê eñ dioksyn i PCB w próbkach miêsa wieprzowego i jego przetworów oraz pasz, przekraczaj¹ce kilkusetkrotnie dopuszczaln¹ zawartoœæ dioksyn (1). ród³em tych zwi¹zków okaza³a siê ska ona pasza, któr¹ ywiono zwierzêta (œwinie, byd³o) i przy produkcji której zastosowano olej zanieczyszczony dioksynami i PCB. Podobna afera mia³a miejsce w Belgii w 1999 r., gdzie dosz³o do masowego ska enia zwierz¹t (najczêœciej drobiu) i ywnoœci pasze dla zwierz¹t zawiera³y e ska one dioksynami i PCB (2). Prowadzone regularne badania pozosta³oœci chemicznych w ywnoœci pochodzenia zwierzêcego pozwalaj¹ oceniæ j¹ jako bezpieczn¹ dla konsumenta. Zagro enie konsumentów w Polsce ze strony pozosta³oœci PCB w ywnoœci pochodzenia zwierzêcego nie stwarza powodu do niepokoju. Wykrywane stê enia s¹ niskie, du o ni sze od dopuszczalnych limitów w innych krajach. Realizowany weterynaryjny krajowy program badañ kontrolnych pozosta³oœci w tkankach zwierz¹t i ywnoœci pochodzenia zwierzêcego jest

5 Medycyna Wet. 21, 66 (4) 263 dostosowany do standardów Unii Europejskiej i gwarantuje Polsce pe³ny dostêp do œwiatowych rynków ywnoœci. Piœmiennictwo 1.Baars A., Bakker M., Baumann R., Boon P., Freijer J., Hoogenboom L., Hoogerbrugge R., Van Klaveren J., Liem A., Traag W., Vries J.: Dioxins, dioxin-like PCBs and non-dioxin-like PCBs in foodstuffs: occurrence and dietary intake in The Netherlands. Toxicol. Lett. 25, 151, Bernard A., Broeckaert F., De Poorter G., De Cock A., Hermans C., Saegerman C., Houins G.: The Belgian PCB/dioxin incident: Analysis of the food chain contamination and health risk evaluation. Environ. Res. 22, 88, Costabeber I., Santos J., Xavier A., Weber J., Leaes F., Junior S., Emanuelli T.: Levels of polychlorinated biphenyls (PCBs) in meat and meat products from the state of Rio Grande do Sul, Brazil. Food Chem. Toxicol. 26, 44, Darnerud P., Atuma S., Aune M., Bjerselius R., Glynn A., Grawe K., Becker W.: Dietary intake estimations of organohalogen contaminants (dioxins, PCB, PBDE and chlorinated pesticides, e.g. DDT) based on Swedish market basket data. Food Chem. Toxicol. 26, 44, Decyzja 97/747/WE z dnia 27 paÿdziernika 1997 r. ustanawiaj¹ca iloœci i czêstotliwoœæ pobierania próbek, przewidzianych przez Dyrektywê 96/ 23/WE, w sprawie kontroli niektórych substancji i ich pozosta³oœci w niektórych produktach pochodzenia zwierzêcego. Dz. Urz. WE 1997, L 33, Decyzja 98/179/WE z dnia 23 lutego 1998 r. ustanawiaj¹ca szczegó³owe zasady pobierania próbek do celów monitorowania niektórych substancji i ich pozosta³oœci u ywych zwierz¹t i w produktach pochodzenia zwierzêcego. Dz. Urz. WE 1998, L 65, DVFA Danish Veterinary and Food Administration, Food monitoring, Part 1. Chemical contaminants. Publication No. 25:1. 8.Dyrektywa 96/23/WE z dnia 29 kwietnia 1996 r. w sprawie œrodków monitorowania niektórych substancji i ich pozosta³oœci u ywych zwierz¹t i w produktach pochodzenia zwierzêcego. Dz. Urz. WE 1996, L 125, EFSA Opinion of the Scientific Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the Commission related to the presence of non dioxin-like polychlorinated biphenyls (PCB) in feed and food. EFSA Journal 25, 284, EFSA Statement of EFSA on the risk for public health due to the presence of dioxins in pork from Ireland. EFSA Journal 28, 911, Fattore E., Fanelli R., Dellate E., Turrini A., Domenico A.: Assessment of the dietary exposure to non-dioxin-like PCBs of the Italian general population. Chemosphere 28, 73, Glynn A., Aune M., Nilsson I., Darnerud P., Ankarberg E., Bignert A., Nordlander I.: Declining levels of PCB, HCB and p,p -DDE in adipose tissue from food producing bovines and swine in Sweden Chemosphere 29, 74, Glynn A., Wernroth L., Atuma S., Linder C., Aune M., Nilsson I., Darnerud P.: PCB and chlorinated pesticide concentrations in swine and bovine adipose tissue in Sweden : spatial and temporal trends. Sci. Total Environ. 2, 246, Juszkiewicz T., Niewiadowska A.: Pozosta³oœci pestycydów i polichlorowanych dwufenyli w tkankach zwierz¹t, mleku, jajach i œrodowisku w œwietle 15-letnich badañ w³asnych. Medycyna Wet. 1984, 4, Kim M., Kim S., Yun S., Lee M., Cho B., Park J., Son S., Kim O.: Comparison of seven indicator PCBs and three coplanar PCBs in beef, pork, and chicken fat. Chemosphere 24, 54, Lopez y Lopez-Leiton T., Alvarez Pineiro M., Lage Yusty M., Cortizo Davina J.: Levels of seven PCB used as markers of dioxin in commercial pork meat in Spain. J. AOAC Int. 21, 84, Nakata H., Kawazoe M., Arizono K., Abe S., Kitano T., Shimada H., Li W., Ding X.: Organochlorine pesticides and polychlorinated biphenyl residues in foodstuffs and human tissues from China: Status of contamination, historical trend, and human dietary exposure. Arch. Environ. Contam. Toxicol. 22, 43, Niewiadowska A.: Ocena nara enia na pestycydy chloroorganiczne i polichlorowane bifenyle (PCB) pobierane z ywnoœci¹ pochodzenia zwierzêcego. Rozprawa hab., PIWet-PIB, Pu³awy Niewiadowska A., mudzki J.: Chlorowane wêglowodory aromatyczne w ywnoœci zwierzêcego pochodzenia. Roczniki PZH 1996, 47, Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lipca 26 r. w sprawie sposobu postêpowania z substancjami niedozwolonymi, pozosta- ³oœciami chemicznymi, biologicznymi, produktami leczniczymi i ska eniami promieniotwórczymi u zwierz¹t i w produktach pochodzenia zwierzêcego. Dz. U. nr 147, poz. 7, Vaz R.: Average Swedish dietary intakes of organochlorine contaminants via foods of animal origin and their relation to levels in human milk, Food Addit. Contam. 1995, 12, mudzki J., Niewiadowska A., Wojtoñ B.: Weterynaryjny krajowy program badañ kontrolnych pozosta³oœci w tkankach zwierz¹t i ywnoœci pochodzenia zwierzêcego. Medycyna Wet. 25, 61, Adres autora: dr hab. Alicja Niewiadowska, Al. Partyzantów 57, 24-1 Pu³awy; niewiado@piwet.pulawy.pl