Początki struktury cerkiewnej na ziemiach ruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego
|
|
- Julian Domański
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Piotr Chomik Białystok Początki struktury cerkiewnej na ziemiach ruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego Po chrzcie Rusi Kijowskiej rozpoczął się proces ewangelizacji ziem ruskich. Kościół uzyskał poparcie państwa i dzięki temu mógł prowadzić działalność misyjną na obszarach zamieszkiwanych przez pogan. Dlatego też Kościół ruski rozszerzał stopniowo swoje wpływy również w kierunku ziem przyszłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Metropolia kijowska jako sześćdziesiąta z kolei metropolia patriarchatu konstantynopolitańskiego została ustanowiona około 997 roku. Do tego czasu w stolicy Wielkiego Księstwa Kijowskiego przebywał jedynie biskup misyjny. Można założyć, że biskup misyjny przybył do Kijowa wraz z księżną Anną w roku 989. Pierwszym biskupem z tytułem metropolity został Teofilakt przeniesiony z metropolii Sebasty. Przeniesienie to nastąpiło przed 991 r., przed śmiercią patriarchy Mikołaja Chrysoberga. Drugim metropolitą był Jan, chociaż źródła ruskie wspominają u schyłku X w. jeszcze o dwóch metropolitach Michale i Leonie. Zajmowanie godności przez te postaci w X w. jest bardzo wątpliwe 1. Wraz z powołaniem metropolii kijowskiej ustanowiono sufraganie biskupie. Kijowskie biskupstwo metropolitalne obejmowało ziemię kijowską, białoruską i litewską. Obok metropolitalnego soboru św. Zofii w Kijowie w późniejszym okresie ważne miejsce odgrywał Nowogródek Litewski z soborem św. św. Borysa i Gleba 2. Struktura diecezjalna Kościoła ruskiego na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego zaczęła kształtować się pod koniec wieku XI. 1 A. Poppe, Państwo i Kościół na Rusi w XI w., Warszawa 1968, s Mitropolita Makarij, Istorija Russkoj Cerkwi, t. IV, Moskwa 1866, s. 132; W. Zaikin, Ustrój wewnętrzny Kościoła ruskiego w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI w. do unii lubelskiej, Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie, R. X, nr 2, Lwów 1930, s. 135; L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce. Studia nad historią Kościoła Katolickiego w Polsce, pod red. J. Kłoczowskiego, t. II, cz. 2, Kraków 1969, s. 811; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Białystok 2003, s. 59.
2 70 Piotr Chomik Biskupstwo smoleńskie zostało wyodrębnione z eparchii perejesławskiej 3 w 1136 roku w wyniku starań księcia smoleńskiego Rościsława Mścisławowicza ( ). Rozwój ekonomiczny Smoleńszczyzny, jaki nastąpił w latach trzydziestych XII wieku i trwał do jego końca spowodował uniezależnienie polityczne tych ziem. To z kolei wywołało chęć uniezależnienia struktur cerkiewnych od eparchii perejesławskiej i powołanie własnej diecezji. Początkowo, za czasów ojca księcia Rościsława, księcia Mścisława, na skutek sprzeciwu biskupa perejesławskiego, nie udało się powołać eparchii smoleńskiej. Problem erygowania nowej diecezji powrócił dopiero po śmierci władyki perejesławskiego Markela w 1134 roku 4. Książę Rościsław wystawił dokument fundacyjny, uposażający biskupstwo i określający kompetencje sądu cerkiewnego 5. W tym też roku pierwszym biskupem smoleńskim został Manuel. Według ustaleń A. Poppego, miało to miejsce pomiędzy marcem a majem 1136 r. 6 Potwierdza to data konsekracji Manuela podana przez latopis Nikonowski 26 kwietnia 7. A. Poppe pisał: Jeśli nawet jest to domysł, to wyjątkowo trafny, mieści się bowiem w granicach czasowych niezależnie ustalonego okresu obsady katedry smoleńskiej 8. W imieniu biskupa Manuela sporządzono drugą część dokumentu fundacyjnego. Dokument ten był zobowiązaniem odbiorcy (biskupa) do honorowania woli sprawcy fundatora. Ponadto biskup Manuel zobowiązywał się do nieoddawania czegokolwiek z zapisanego w funduszu majątku nowopowstałej eparchii 9. Na mocy funduszu biskup i duchowieństwo nowo erygowanej katedry biskupiej uzyskali od księcia dziesięcinę z dwóch źródeł. Pierwsze: od dochodów pieniężnych z wyłączeniem grzywien sądowych i daniny zwanej poludje 10 skarbu książę- 3 Perejasław był stolicą diecezji, która obejmowała w końcu XI w. ziemię perejasławską, smoleńską i suzdalską. Szerzej na ten temat patrz niżej. Je. Gołubinskij, Istorija Russkoj Cerkwi, t. I, cz. 1, Moskwa 1911 (reedycja 1997), s ; A. Poppe, Uwagi o najstarszych dziejach Kościoła na Rusi, cz. 1, Przegląd Historyczny, t. LV, 1964, z. 3, s ; G. Podskalsky, Chrześcijaństwo i literatura teologiczna na Rusi Kijowskiej ( ), Kraków 2000, s ; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie..., s L. W. Aleksiejew, Ustaw Rostisława Smolenskogo 1136 goda i process fieodalizacji Smolenskoj ziemli, [w:] Słowianie w dziejach Europy, Poznań 1974, s Je. Gołubinskij, Istorija russkoj cerkwi, t. I, cz. 1, s ; A. Poppe, Fundacja biskupstwa smoleńskiego, Przegląd Historyczny, t. LVII, z. 4, Warszawa 1966, s A. Poppe, Ibidem. 7 Połnoje Sobranije Ruskich Letopisiej (dalej: PSRL), t. 1, Moskwa 1962, kol A. Poppe, Fundacja biskupstwa smoleńskiego, s Ibidem, s Poludje oznaczało początkowo pochody księcia do najdalszych zakątków swojego księstwa, gdzie zachowały się jeszcze wspólnoty niepłacące daniny. Pochody zbrojne zmuszały te wspólnoty do płacenia tychże danin. W znaczeniu przytoczonym w tekście poludje, to jesienny, zbrojny
3 Początki struktury cerkiewnej na ziemiach ruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego 71 cego z 32 ośrodków targowych i miejskich. Drugie: z części obszaru księstwa smoleńskiego. Ogółem podstawowe dochody biskupa i kleru katedralnego wynosiły około 350 grzywien, co jak zauważa A. Poppe, nie było sumą pokaźną 11. Prócz wielu ziem zapisanych łącznie z daniną biskupstwu, w dokumencie erygującym biskupstwo jest mowa o dwóch siołach (Drośnieńskim i Jasieńskim), które wraz z ogrodem warzywnym, jeziorami i sianożęciami miały stanowić własność biskupią 12. W akcie fundacyjnym znalazł się też zapis o sankcjach, jakie groziły metropolicie kijowskiemu Michałowi ( ), hierarchom pierejesławskim i w końcu biskupom smoleńskim w wypadku likwidacji nowo utworzonej eparchii. Sankcje te były bardzo konkretne: pozbawienie nadań uposażających nowe biskupstwo. Biskup Manuel natomiast we fragmencie dokumentu fundacyjnego, swego autorstwa kieruje groźbę klątwy pod adresem swoich następców na katedrze i sam zabezpiecza się przed pokusą likwidacji eparchii. Jest to niejako deklaracja lojalności biskupa Manuela wobec księcia smoleńskiego, że nie da się skusić propozycją objęcia bardziej znakomitej katedry 13. Możliwość taka istniała, bowiem w latach nie była obsadzona katedra perejasławska. Ewentualne objęcie jej przez Manuela groziło likwidacją biskupstwa smoleńskiego. Wspomniana powyżej data wyświęcenia biskupa Manuela (marzec maj 1136 r.) zamknęła proces powstania nowej diecezji. Manuel został mianowany przez Rościsława wcześniej i wówczas też musiały zostać określone podstawy materialne fundowanego biskupstwa zapisane w dokumencie z 1136 r. Wyznaczenie więc przez Rościsława dochodów biskupstwa należy odnieść do roku 1134, to znaczy na ten okres, kiedy do Smoleńska zaczęła wpływać krótkotrwała danina suzdal-zaleska. Danina ta nadana wcześniej i przejściowo utracona trafiła do dokumentu z 1136 r. 14 Na rzecz 1134 r. wskazuje również śmierć biskupa perejasławskiego Marka (Markela) 6 stycznia tegoż roku. Śmierć ta przyspieszyła decyzję Rościsława. Również metropolita kijowski Michał wobec wakatu na katedrze perejesławskiej sprzyjał inicjatywie księcia smoleńskiego. Biskupstwo perejesławskie było większe terytorialnie od biskupstwa kijowskiego i jego okrojenie leżało w interesie metropolity. Metropolita Michał przebypochód księcia po Smoleńszczyźnie, w celu zebrania daniny. W XII w. poludje było pośrednią formą daniny, pomiędzy daniną kontrybucją, a daniną feudalną rentą. L. W. Aleksiejew, Ustaw Rostisława Smolenskogo 1136 goda, s A. Poppe, Państwo i Kościół..., s L. W. Aleksiejew, Ustaw Rostisława Smolenskogo 1136 goda..., s. 87; A. Kijas, Własność kościelna na Rusi, [w:] Słowianie w dziejach Europy, s A. Poppe, Fundacja biskupstwa smoleńskiego, s Dziesięcina z tej daniny wpływała wcześniej na rzecz katedry smoleńskiej. O sytuacji politycznej towarzyszącej nadaniu tej daniny oraz jej związkach z czasem i okolicznościami założenia biskupstwa smoleńskiego zob. Ibidem, s
4 72 Piotr Chomik wał w Smoleńsku w listopadzie 1134 r. i w lutym 1135 r., jak pisał A. Poppe: pokojowa polityka Rościsława znajdowała całkowite uznanie metropolity i nie miał on powodów odmawiać księciu tego, co również było korzystne dla samej metropolii 15. W tym czasie Kijów był areną walk pomiędzy Monomachowiczami i Olegowiczami. Metropolita Michał (Grek z pochodzenia) dokładał starań, by położyć kres tym walkom. Podczas swego przypadkowego pobytu w Nowgorodzie w 1134 r. protestował przeciwko wojnie Mścisławowiczów z ich wujem księciem Jerzym Dołgorukim i za te protesty został osadzony w lochu. W 1136 r. pod Kijowem stały gotowe do bitwy wojska Monomachowiczów i Olegowiczów, ale książę kijowski Jaropełk, ustąpił Olegowiczom, najprawdopodobniej pod wpływem metropolity Michała. W 1140 roku Olegowicze ponownie stanęli pod Kijowem, aby wygnać stamtąd kolejnego Monomachowicza Wiaczesława. Rozpoczęło się oblężenie miasta, ale przed napastnikami pojawił się metropolita Michał i oznajmił, że Wiaczesław, nie chcąc rozlewu krwi, zrzeka się tronu. Nowym księciem został Wsiewołod Olegowicz 16. W 1146 roku na tronie kijowskim zasiadł brat Rościsława Smoleńskiego, Izasław i rozpoczął konflikt z hierarchią cerkiewną. Konflikt ten był spowodowany wysunięciem na kijowski tron metropolitalny znanego ze swej wiedzy teologicznej, pochodzącego ze Smoleńska, mnicha kijowskiego monasteru zarubskiego, Klimenta Smolatycza (27 lipca 1147 r.) 17. Aby obejść ustaloną tradycją 15 Ibidem, s A. Kartaszew, Oczerki po istorii russkoj cerkwi, t. 1, Moskwa 1993, s Latopis hustyński pod rokiem 1140 podawał: Wsiewołod Olegowicz, żądny władzy, gdy usłyszał o śmierci Jaropełkowej i że Wiaczesław, brat jego, siadł na władaniu Kijowskim, natychmiast wybrawszy się ze Światosławem, bratem swoim i mnóstwem ludzi, poszedł na Wiaczesława. I gdy przyszedł ku Kijowowi marca 4 dnia, pustoszył ogniem i mieczem. Wiaczesław zaś, nie chcąc przelewu krwi, posłał do niego metropolitę Michała, prosząc o pokój i zostawił mu władanie Kijowskie, a sam poszedł na swoją włość do Turowa, a Wsiewołod objął wadanie Kijowskie. H. Suszko, Latopis hustyński, Opracowanie, przekład i komentarze, Slavica Wratislaviensia CXXIV, Wrocław 2003, s L. W. Aleksiejew, Smolenskaja ziemla, s Z powodu uczoności Klimenta zarzucano mu niekiedy, że uważa się za filozofa, czemu dawał odpór w swoich listach; zob. Posłanije napisannoje Klimientom, Mitropolitom russkim, swiaszczenniku Fomie i objasniennoje Afanasijem-Monachom, [w:] Pamiatniki litieratury drewniej Rusi, XII wiek, Moskwa 1980, s Niejasne są także okoliczności wysunięcia na tron metropolitalny Klimenta Smolatycza. Według A. Katraszewa poprzednik Klimenta metropolita Michał wyjechał do Konstantynopola w 1145 r. w sprawach cerkiewnych i tam pozostał do swojej śmierci (A. Kartaszew pozostawia sprawę otwartą czy było to w roku 1147 czy później). A. Kartaszew, Oczerki po istorii..., s Natomiast A. Poppe, uważał, że metropolita Michał złożył swój urząd w wyniku zawinionego przez siebie kryzysu politycznego metropolita uwikłał się w spór o sukcesję kijowskiego stolca senioralnego. Przypuszczenie, jakoby Michał został usunięty przez wrogo do niego usposobionego Izjasława nie znajduje potwierdzenia, ponieważ, jak pisał A. Poppe, spór o obsadzenie stolca metropolitalnego w lipcu 1147 opiera się na założeniu jego wakansu. Pozostaje także nierozstrzygnięta sprawa powrotu metropolity Michała do
5 Początki struktury cerkiewnej na ziemiach ruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego 73 zgodę patriarchy Konstantynopola na wybór metropolity, biskup czernihowski Onufry zaproponował, by metropolitę wybrał sam tylko synod biskupów ruskich. Dwaj spośród zebranych biskupów Manuel ze Smoleńska i Nifont z Nowogrodu oświadczyli, że w takiej sytuacji nie są do wyboru upoważnieni. Dla rozwiązania takiej sytuacji zastosowano wybieg. Wprowadzenia na urząd dokonano przy użyciu znajdujących się w Kijowie relikwii głowy św. Klemensa Rzymskiego. Zgodę na to wyraziło sześciu biskupów. Kliment został wybrany metropolitą 21 lipca 1147 r. Według G. Podskalskiego dwóch wymienionych powyżej biskupów odmówiło uznania nowego metropolity, A. Kartaszew podawał, że biskupów sprzeciwiających się metropolicie było trzech (trzecim był biskup połocki Kosma) 18. Z tego względu biskup smoleński w okresie późniejszym w obawie przed Klimentem opuszczał często Smoleńsk, pozostali wymienieni biskupi również musieli opuszczać swoje stolice. Niejasny jest stosunek do tego konfliktu Rościsława Smoleńskiego, który tolerował opuszczanie Smoleńska przez swego biskupa. Gdy w 1154 roku (lub w 1155 r.) Izjasław umarł, jego miejsce zajął właśnie Rościsław. Objąwszy tron kijowski, Rościsław nie występował jednak przeciwko Klimentowi, być może dlatego, że sam niezbyt pewnie czuł się na stolcu kijowskim. I rzeczywiście jeszcze w tym samym roku Rościsław został obalony przez księcia Jerzego Dołgorukiego. Książę Jerzy był przeciwnikiem Klimenta, dlatego szybko osadził na tronie metropolitalnym Konstantyna Greka ( ). Nominację tę z radością powitał zarówno biskup smoleński Manuel, jak i biskup połocki Kosma, (biskup nowogrodzki Nifont zmarł tuż przed intronizacją Konstantyna) kończył się bowiem dla nich okres niepewności. Od czasu nominacji Konstantyna mogli bez przeszkód pełnić swoje biskupie funkcje 19. Biskupstwo smoleńskie początkowo obejmowało swym zasięgiem terytorium księstwa smoleńskiego i ziemię mścisławską 20. Obszar diecezji zmniejszył się po zajęciu ziemi mścisławskiej przez Litwę w drugiej połowie XIV wieku. W 1395 r. Smoleńsk znalazł się w granicach państwa litewskiego. Biskupowi smoleńskiemu podlegała większość ziem dawnego księstwa smoleńskiego, za- Kijowa. Grób jakiegoś metropolity Michała w kijowskim monasterze pieczerskim mógłby przemawiać za zakończeniem życia w Kijowie. Grób ten mógłby jednak należeć również do metropolity Michała z lat 70. XII w. A. Poppe, Metropolici i książęta Rusi Kijowskiej, [w:] G. Podskalsky, Chrześcijaństwo i literatura teologiczna, s Ibidem, s ; A. Kartaszew, Oczerki po istorii, s Ibidem, s. 173; L. W. Aleksiejew, Smolenskaja ziemla, s A. Poppe, Państwo i Kościół..., s. 155; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie..., s. 64; G. Podskalsky, Chrześcijaństwo i literatura teologiczna..., s. 434.
6 74 Piotr Chomik jętego przez Litwę, z miastami Drohobuż, Wiaźma, Biała, Toropiec i Wieliż. Świątynią katedralną był sobór Bogurodzicy w Smoleńsku 21. Najstarszy przekaz o istnieniu biskupstwa w Połocku pochodzi z początku XII wieku. Dotyczy on wyświęcenia Miny na biskupa Połocka 13 grudnia 1105 roku. Zachował się też zapis o jego śmierci 20 czerwca 1116 roku, oraz informacja o tym, że pochodził z mnichów Ławry Kijowsko-Pieczerskiej 22. Biskupstwo połockie zostało założone jeszcze przed wyświęceniem Miny, ale jak pisze A. Poppe nie można przyjmować za wiarygodny przekaz źródłowy późnej tradycji łączącej założenie biskupstwa w Połocku z działalnością chrystianizacyjną księcia Włodzimierza 23. Wzmianka o wyświęceniu Miny na biskupa połockiego, połączona jest w Powieści Lat Minionych z informacją o wyświęceniu Amfilofeusza na biskupa Włodzimierza 27 sierpnia 1105 roku oraz Łazarza na biskupa Perejasławia 12 grudnia 1105 r. W obu tych ośrodkach katedry biskupie istniały już wcześniej, a zatem również w Połocku musiało być podobnie 24. Warto tu dodać, że Połock pełnił wówczas ważną rolę polityczną. Włodzimierz I wyznaczył w nim siedzibę najstarszego syna Izasława, który zmarł w 1001 r. Fakt ten był wyrazem zaznaczenia się w ziemi połockiej tendencji odśrodkowych w stosunku do Kijowa. Po Izasławie bowiem umocnili się w Połocku jego synowie, podczas gdy na całym pozostałym obszarze Rusi panowali potomkowie innego syna Włodzimierza Jarosława Mądrego. W Połocku władzę sprawował wnuk Włodzimierza Braiczesław Izjasławowicz. Zmarł on w 1044 roku i władzę przejął jego syn Wsiesław, który w późniejszym okresie to podejmował z potomkami Jarosława wspólne akcje zbrojne, to wyprawiał się przeciwko nim (w 1065 r. rozpoczął akcję wojenną z zamiarem zdobycia władzy nad Nowogrodem, ale poniósł klęskę w bitwie na Niemidze 3 marca 1067 r. 25 Walki 21 L. W. Aleksiejew, Ustaw Rostisława Smolenskogo 1136 goda, s. 111; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie..., s ; T. M. Trajdos, Biskupi prawosławni w monarchii Jagiełły, Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce, z. 66, Kraków 1986, s A. Poppe, Państwo i Kościół..., s. 170; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie, s A. Poppe, Państwo i Kościół..., s Por. G. Szejkin, Połockaja jeparchia. Istoriko-statisticzeskoje obozrenije, Minsk 1997, s Do dzisiaj niektórzy białoruscy uczeni podają, że eparchia połocka została założona w 992 roku, pierwszy biskup nosił imię Nicefor, był grekiem, a w 1092 r. objął katedrę kijowską. U. Arłou, Tajamnicy połackaj historii, Minsk 2002, s. 38, 40. Twierdzeń tych nie potwierdzają źródła, ponadto Nicefor Grek był metropolitą kijowskim w latach Pewne jest, że ten właśnie metropolita konsekrował w 1105 r. biskupa Minę z Połocka. A. Poppe, Metropolici i książęta..., s A. Poppe, Państwo i Kościół..., s Ibidem, s ; L. W. Aleksiejew, Połockaja ziemla. Oczerki istorii siewiernoj Biełorussii w IX XIII ww., Moskwa 1966, s. 243.
7 Początki struktury cerkiewnej na ziemiach ruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego 75 ciągnęły się jeszcze przez lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XI wieku 26, chociaż również wtedy podejmowano próby zbliżenia, czego szczytowym punktem było małżeństwo syna Wiesława, Gleba mińskiego z Anastazją córką Jarosława Izjasławowicza 27. Opisana sytuacja pozwala zrozumieć, dlaczego nowo mianowany w 1105 roku biskup połocki Mina pochodził z monasteru pieczerskiego w Kijowie. Mianowanie biskupa nawet w sytuacji rozbicia politycznego księstwa zależało od akceptacji kandydatury przez siły lokalne, nie tylko książąt, ale też możnych i duchowieństwa. Tym bardziej zwyczaj taki istnieć musiał za czasów Wsiesława, stąd do przyjęcia mogła być dla niego jurysdykcyjna zależność jego biskupstwa od metropolity kijowskiego. Według A. Poppego, kandydat z klasztoru blisko związanego z połocką rodziną książęcą dawał niewątpliwie rękojmię bezstronności 28. Dobre stosunki kijowskiego monasteru pieczerskiego z Połockiem ustaliły się jeszcze za życia Wsiesława, jak to wynika z portretu tego księcia przedstawionego w Powieści minionych lat: Gdy matka bowiem urodziła go, miał błonę na głowie, rzekli zaś czarodzieje matce jego: Tę błonę nawiąż nań, niech nosi ją do końca żywota swojego. I nosi ją Wsiesław i do dziś dnia na sobie; dlatego nie jest czuły na przelew krwi 29. Świadectwem żywych kontaktów Wsiesława z duchowieństwem i religijności tego księcia jest znajomość przez niego kultu pierwszych świętych ruskich, św. św. Borysa (Romana) i Gleba (Dawida), świętych niesprzeciwiających się śmierci, kanonizowanych w 1020 r. 30 Nieprzypadkowo bowiem jego czterej synowie nosili książęce i chrześcijańskie imiona swych świętych przodków: Borys, Roman, Dawid, Gleb. W tym czasie książęta tylko wyjątkowo nosili na co dzień imiona chrześcijańskie. Imiona synów Wsiesława rzucają zatem z jednej strony światło na stopień schrystianizowania życia dworu księcia połockiego, z drugiej zaś na bliskie kontakty z tym środowiskiem cerkiewnym, które inicjowało kult Borysa i Gleba, czyli środowiskiem kijowskim 31. W okresie panowania Wsiesława została też wzniesiona w Połocku monumentalna (31,5 m długości i 26,4 m szerokości) murowana świątynia Mądrości 26 H. Łowmiański, Geneza ziemi połockiej, [w:] tenże, Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich, Poznań 1986, s A. Poppe, Państwo i Kościół..., s Ibidem. 29 Powieść minionych lat, przełożył i opracował F. Sielicki, Wrocław Warszawa, Kraków 1999, s U. Arłou, Tajamnicy połackaj historii, s. 39. Relikwie świętych Borysa i Gleba w 1072 r. zostały przeniesione do cerkwi św. Zofii w Kijowie, o czym zaświadcza Powieść minionych lat, s O znaczeniu kultu św. św. Borysa i Gleba zob.: G. Fiedotow, Święci Rusi, Białystok Bydgoszcz, 2002, s A. Poppe, Państwo i Kościół..., s
8 76 Piotr Chomik Bożej. Ta pięcionawowa cerkiew nawiązywała architektonicznie do cerkwi katedralnych w Kijowie i Nowogrodzie. Wzorem natomiast dla budowniczych połockich była Sofia nowogrodzka. Ponieważ budowa Sofii nowogrodzkiej rozpoczęta w 1045 r., została zakończona w 1050 r., to budowę cerkwi Mądrości Bożej w Połocku należy datować na drugą połowę XI wieku. Poświęcenie świątyni miało szczególną wymowę, albowiem wezwanie to na całej Rusi nosiły wówczas tylko sobory w Kijowie i Nowogrodzie. Poświęcenie odzwierciedlało ambicje Połocka dorównania głównym centrom politycznym Rusi Kijowskiej 32. Eparchia połocka rozciągała się na obszary ziemi połockiej i witebskiej. Obszar jurysdykcji tego biskupstwa zmniejszał się wraz z kurczeniem się granic księstwa połockiego. Po oderwaniu w 1358 r., przez Wielkie Księstwo Litewskie dzielnicy mścisławskiej od wielkiego księcia Smoleńska i utworzenia z niej udziału kniaziowskiego Szymona Lingwena także ten obszar podporządkowano eparchii połockiej. W wiekach XIII XIV w skład eparchii wchodziły miasta: Nowogródek, Słuck, Mińsk, Druck, Izasław, Łohojsk, Łukomla i Orsza. Biskupi połoccy cieszyli się szerokim autorytetem. Władyka połocki nosił tytuł arcybiskupa otrzymany zapewne w czasach Witolda za lojalność i wierność wobec polityki hospodara 33. O istnieniu biskupstwa w Czernihowie w czwartym dziesięcioleciu XI wieku pośrednio świadczy rozpoczęta przed 1036 r. przez księcia czernihowskiego Mścisława budowa katedry Zbawiciela (Przemienienia Pańskiego) 34. Jak pisał A. Poppe, nie ma podstaw, aby fundację murowanej katedry łączyć z erygowaniem biskupstwa w politycznie samodzielnym już Czernihowie. Oznacza to, że biskupstwo czernihowskie musiało istnieć już wcześniej. Przed wzniesieniem katedry murowanej funkcjonowała zapewne, podobnie jak w wielu innych ośrodkach cerkiewnych, świątynia drewniana. Biskupstwo w Czernihowie musiało istnieć już w czasach Włodzimierza I, o czym świadczą zapisy w Latopisie Nikonowskim, a także fakt, że Czernihów jako ruski ośrodek kościelny znany był w Bizancjum już w X wieku. Budowę wspomnianej wyżej katedry ukończono przed 1076 rokiem 35. Natomiast w latach sześćdziesiątych XI wieku nastąpił wzrost znaczenia biskupstwa czernihowskiego, które ze zwykłej sufraganii metropolity kijowskiego 32 Ibidem, s ; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie..., s ; U. Arłou, Tajamnicy połackaj historii, s. 47; L. W. Aleksiejew, Połockaja ziemla..., s ; Połacki Safijski Sabor, [w:] Encykłapedyja Historii Biełarusi, t. 5, Minsk 1999, s A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie..., s. 62; G. Szejkin, Połockaja jeparrchia..., s ; T. M. Trajdos, Biskupi prawosławni..., s ; S. M. Kuczyński, Ziemie czernihowsko-siewierskie pod rządami Litwy, Warszawa 1936, s. 197, Powieść minionych lat, s. 117; PSRL, t. I, kol. 150; A. Poppe, Państwo i Kościół..., s Ibidem; Je. Gołubinskij, Istorija russkoj cerkwi..., t. 1, cz. 1, s , 668; A. Kartaszew, Oczerki po istorii..., s
9 Początki struktury cerkiewnej na ziemiach ruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego 77 urosło do rangi metropolii tytularnej. O tym, że biskup czernihowski był traktowany jak metropolita, świadczy wzmianka zawarta w opisie wspomnianego już przeniesienia relikwii św. Borysa i Gleba do cerkwi św. Zofii w Kijowie w 1072 roku stanowiącego część Opowieści o męczeństwie i cudach Borysa i Gleba. Opis wymienia dwóch metropolitów, Jerzego kijowskiego i drugiego Neofita czernihowskiego, co świadczy, że dla autora opisu godność cerkiewna Neofita była oczywista. Opis, o którym mowa, powstał przed 1076, a wersja zamieszczona w Powieści minionych lat jest jego późniejszą redakcją 36. Metropolia czernihowska (podobnie jak perejasławska) była metropolią tytularną, a zatem tymczasową. Istota tej instytucji polegała na tym, że biskup podnoszony był do godności metropolity osobiście dożywotnio lub na czas określony, po czym taka metropolia stawała się na powrót biskupstwem podległym swojej macierzystej metropolii. Pozycja metropolii tytularnych bliska była statusowi prawnemu arcybiskupstw autokefalicznych, które podobnie jak metropolie tytularne nie posiadały sufraganów i podlegały patriarsze. Nadawanie przez cesarzy bizantyjskich honorowej rangi metropolity biskupom zdarzało się w XI wieku dość często. Nadana ranga zwalniała od jurysdykcji metropolii macierzystej dożywotnio lub na określony czas. Niektórzy badacze praktykę taką, tłumaczyli niestałością polityki Bizancjum wobec Rusi w XI wieku. Próby ustanowienia metropolii tytularnych na Rusi w wiekach XII XIV spotykały się już ze stanowczym sprzeciwem Patriarchatu w Konstantynopolu 37. Awans kościelny Czernihowa miał charakter polityczny. Po śmierci Jarosława Mądrego w 1054 r., ukształtował się na Rusi układ sił, który obok księcia kijowskiego, najstarszego syna Jarosława, Izjasława postawił dwóch jego braci, księcia czernihowskiego Światosława i księcia perejasławskiego Wsiewołoda. Podejmowane przez nich wspólnie decyzje w sprawie wypraw wojennych, ustawodawstwa czy obsady pozostałych stolców książęcych pozwalają mówić o porozumieniu pomiędzy trzema Jarosławowiczami, określanym niekiedy mianem triumwiratu. Ta równowaga sił wymagała także odpowiednika na gruncie cerkiewnym. Ponadto 36 A. Poppe, Państwo i Kościół..., s ; tenże, Uwagi o najstarszych dziejach Kościoła na Rusi, cz. II, Przegląd Historyczny, t. LV, z. 4, 1964, s. 558; Opowieść o męczeństwie i cudach Borysa i Gleba powstała około 1072 roku na podstawie różnych wariantów żywota Borysa i Gleba napisanych w pierwszej połowie XI wieku. Opis przeniesienia relikwii Borysa i Gleba zawarty w Powieści minionych lat wśród uczestników uroczystości ogóle nie wymienia władyki czernihowskiego. Powieść minionych lat, s. VI, A. Poppe, Państwo i Kościół..., s. 168; J. Mejendorf, Wizantija i moskowskaja Rus, Paris 1990, s Próbę ustanowienia drugiej, oprócz kijowskiej, metropolii podjął w połowie XII wieku książę suzdalski Andrzej Bogolubski. Metropolia ta miała mieć siedzibę we Włodzimierzu Klaziemskim. Patriarcha Konstantynopola Łukasz Chryzoberg odmówił prośbie Andrzeja Bogolubskiego i metropolia nie powstała. Biskupstwo we Włodzimierzu Klaziemskim powstało dopiero w 1214 r. Je. Gołubinskij, Istorija russkoj cerkwi, t. 1, s ; por. M. Hruszewskij, Istorija Ukraini-Rusi, t. III, do roku 1340, Kiiw 1992, s
10 78 Piotr Chomik również Bizancjum zależało na dobrych i przyjaznych związkach z książętami ruskimi, szczególnie w ciężkim dla niego okresie braku stabilizacji wewnętrznej i zewnętrznych nacisków. Kreowanie nowych metropolii, pełniących też rolę bizantyjskich ambasad, ułatwiało kontakty z książętami, od których w równym stopniu zależała polityka państwowa Rusi. Metropolia czernihowska przestała istnieć, gdy sytuacja polityczna uległa zmianie i gdy zmarł metropolita Neofit. Jego następca, biskup Jan objął swój urząd przed 1088 r. Na istnienie metropolii czernihowskiej (a także perejasławskiej) jeszcze w połowie lat osiemdziesiątych XI w. zdaje się wskazywać list metropolity kijowskiego Jana II do antypapieża Klemensa III z około 1085 r., w którym metropolita pozdrawia Klemensa w imieniu własnym i będących z nim metropolitów 38. W podobnej sytuacji jak Czernihów znajdował się Perejesław, będący stolicą diecezji, która obejmowała w końcu XI w. ziemię perejasławską, smoleńską i suzdalską. Erygowanie diecezji nastąpiło na początku XI wieku. Murowana katedra Michała Archanioła konsekrowana przez metropolię Efrema w 1089 r., została wzniesiona na miejscu drewnianej pod tym samym wezwaniem. Kult św. Michała jako patrona rycerstwa walczącego z poganami, popularny w Bizancjum, na Rusi upowszechnił się wraz z przyjęciem chrześcijaństwa. Wybór patrona dla katedry perejasławskiej nie był przypadkowy. Ziemia perejasławska, zagrożona najazdami koczowników, posiadała swego biskupa za panowania Jarosława Mądrego. Można też przyjąć za wiarygodne źródła ruskie, które ustanawiają biskupstwo perejasławskie w latach panowania Włodzimierza I. Biskupstwo to mogło powstać wraz z budową potężnego grodu po zwycięstwie nad Pieczyngami w 992 r. Dla utrwalenia sukcesu Włodzimierz zbudował niewątpliwie potężny gród, w którym musiał wznieść też świątynię, której na tych rubieżach dobrze pasowało wezwanie archistratega mocy niebiańskich 39. Wspomniany powyżej metropolita Efrem, nie był pierwszym metropolitą perejesławskim, bowiem przed nim metropolitą był Leon, który z kolei najprawdopodobniej był następcą metropolity Piotra (mógł też być jego poprzednikiem, za czym przemawiają dane dotyczące metropolii w Czernihowie). Efrem został wyświęcony na metropolitę najprawdopodobniej po 15 lipca 1077 r., a przed październikiem 1078, czyli zanim książę perejesławski Wsiewołod objął stolec kijowski po poległym w bitwie Izjasławie. Efrem niewątpliwie był ostatnim 38 A. Poppe, Państwo i Kościół..., s A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie..., s. 60; A. Poppe, Państwo i Kościół..., s O poświęceniu katedry perejesławskiej przez metropolitę Efrema zaświadcza Powieść minionych lat pod rokiem 1089: Tegoż lata poświęcona była cerkiew Świętego Michała perejesławska, przez Jefrema metropolitę tej cerkwi, którą to zbudował wielką, była bowiem pierwej w Perejasławcu metropolia, s. 161; por. Je. Gołubinskij, Istoria russkoj cerkwi, t. 1, cz. 1, s. 686.
11 Początki struktury cerkiewnej na ziemiach ruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego 79 biskupem Perejesławia noszącym tytuł metropolity, bowiem w roku 1101 na katedrze perejesławskiej spotykamy biskupa Szymona 40. Znaczenie kościelne Perejesławia zmalało w pierwszej połowie XII wieku, wraz upadkiem politycznego znaczenia tego miasta. Jak podaje A. Poppe w Notitiae ateńskiej 1371 z około 1170 r., Perejesław figuruje dopiero na szóstym miejscu po erygowanym zdecydowanie później biskupstwie we Włodzimierzu Wołyńskim 41. Powstanie biskupstwa we Włodzimierzu Wołyńskim przypisuje się księciu Włodzimierzowi I, pod koniec X wieku, kiedy to książę miał postawić we Włodzimierzu biskupa Stefana 42. Jednakże, jak podawał A. Poppe, twierdzenia takiego nie da się obronić. Fakt zaś wyznaczenia Włodzimierzowi roli siedziby księcia-juniora, sprawującego władzę z nadania władcy kijowskiego, nie potwierdza jeszcze istnienia tamże siedziby biskupiej. Nie otrzymały bowiem początkowo swoich biskupstw również inne miasta wyznaczone na ośrodki udziałów książęcych 43. Bardziej prawdopodobny jest pogląd o założeniu biskupstwa włodzimierskiego w drugiej połowie XI wieku. Pierwszym świadectwem o istnieniu biskupstwa we Włodzimierzu Wołyńskim jest wzmianka z żywota św. Teodozjusza Pieczerskiego o mianowaniu Stefana biskupem włodzimierskim. Żywot ten został napisany przez Nestora przed 1088 rokiem. Również wzmianka z Powieści minionych lat pod rokiem 1086 o dawaniu przez księcia włodzimierskiego Jaropełka dziesięciny Świętej Bogarodzicy, świadczyć może o tym, że biskupstwo zostało założone przed rokiem Biskup włodzimierski Stefan był założycielem klasztoru Bogurodzicy Blacherneńskiej na Kłowie koło Kijowa, skąd 40 A. Poppe, Państwo i Kościół..., s. 167; G. Podskalsky, Chrześcijaństwo i literatura, s ; Je. Gołubinskij, Istoria russkoj cerkwi, t. 1, cz. 1, s A. Poppe, Państwo i Kościół..., s O dziejach politycznych ziemi perejesławskiej zob. M. Hruszewskij, Istorija Ukraini-Rusi, t. II, XI XIII w., Kiiw 1992, s Szerzej na temat metropolii czernihowskiej i perejesławskiej zob.: A. Poppe, Uwagi o najstarszych dziejach Kościoła na Rusi, cz. II, Przegląd Historyczny, t. LV, z. 4, 1964, s ; tenże, Uwagi, cz. III, Przegląd Historyczny, t. LVI, z. 4, 1965, s Je. Gołubinskij, Istoria russkoj cerkwi, t. 1, cz. 1, s A. Poppe, Państwo i Kościół..., s Jaropełk został księciem-juniorem (namiestnikiem) z woli księcia kijowskiego Wsiewołoda po śmierci Izjasława w październiku 1078 r. Jaropełk mia ł ambicje być księciem samodzielnym, o czym zaświadczają wydarzenia opisane w Powieści minionych lat pod rokiem Jak zaświadcza kronikarz Jaropełk był pobożny, wrażliwy na potrzeby Cerkwi. Proces chrystianizacji zachodnich ziem Rusi Kijowskiej nie był opóźniony w stosunku do Naddnieprza, czego dowodem jest istnienie w latach sześćdziesiątych XI wieku klasztoru Święta Góra pod Włodzimierzem. Nazwa klasztoru może wskazywać na związki z życiem monastycznym na Św. Górze Athos. Jaropełk w trosce o krzewienie chrześcijaństwa na podległej mu ziemi mógł zabiegać u księcia Wsiewołoda i metropolity kijowskiego Jana o biskupa. Starania te jeszcze za życia Jaropełka mogły zakończyć się sukcesem. Powieść lat minionych, s. 159; A. Poppe, Państwo i Kościół, s
12 80 Piotr Chomik został powołany na urząd biskupi, prawdopodobnie jeszcze przed śmiercią Jaropełka, czyli przed 22 listopada 1086 roku. Nie jest również pewne, czy Stefan był rzeczywiście pierwszym biskupem włodzimierskim. Wiadomo natomiast, że uczestniczył on w uroczystym przeniesieniu relikwii św. Teodozjusza do cerkwi monasteru Pieczerskiego w Kijowie, 14 sierpnia 1091 roku. Biskup Stefan zmarł 27 kwietnia 1094 r. i został pochowany w swoim macierzystym klasztorze pieczerskim. Włodzimierska katedra Zaśnięcia NMP również nawiązywała swoim wezwaniem do soboru monasteru pieczerskiego. Fakty te potwierdzają pośrednio erygowanie diecezji w drugiej połowie XI wieku. Do połowy XII wieku obszar diecezji włodzimierskiej obejmował cały Wołyń, Polesie z Brześciem, Słonimem, Grodnem, Wołkowyskiem i Kobryniem, a także tereny nad Bugiem z Mielnikiem, Grody Czerwieńskie i Przemyskie oraz porzecze górnego Dniestru z Haliczem. W miarę powstawania nowych diecezji obszar biskupstwa kurczył się i w końcu XIII wieku obejmował zachodni i południowy Wołyń (powiaty włodzimierski i krzemieniecki) oraz południowe i środkowe Podlasie (ziemia brzeska, bielska i drohiczyńska). Od początku XIV wieku Włodzimierz był wymieniany na pierwszym miejscu wśród sufraganii metropolii halickiej i od tego też czasu biskupi włodzimierscy nosili tytuł prothotronosa 45. Powstanie biskupstwa w Turowie również niekiedy odnosi się do czasów księcia Włodzimierza. Biskupstwo to miało być ufundowane w 1005 r. Tradycja dotycząca tej daty powstała w XIV wieku, kiedy to według A. Poppego, dla uzasadnienia terytorialnego zasięgu diecezji sfałszowany został przywilej fundacyjny z datą 1005 roku. Upowszechnieniu poglądu o założeniu biskupstwa sprzyjał też zapis Powieści minionych lat pod rokiem 988 o książęcych udziałach synów Włodzimierza, gdzie Turowowi przypadła ranga trzeciego z kolei ośrodka (po Nowogrodzie i Połocku) siedziby Świętopełka I. Świadectwo Powieści minionych lat powstało jednak pod koniec XI wieku lub na początku wieku XII i łączy się z pozycją tego ośrodka za Świętopełka II. Ponadto w czasie o którym mowa (początek XI w.), stolicą dzielnicy Świętopełka I był Pińsk. O nieistnieniu w tym czasie biskupstwa w Turowie świadczy też pośrednio fakt przebywania w nim przybyłego w świcie poślubionej przez Świętopełka I, córki Bolesława Chrobrego biskupa Rheinberga, który próbował tu akcji misyjnej 46. Wzrost znaczenia Turowa nastąpił za czasów księcia kijowskiego Wsiewołoda ( ), kiedy to w 1088 r. dzielnicę turowską otrzymał we władanie wspomniany powyżej Świętopełk II. Po śmierci Świętopełka w 1113 roku, ziemia turowska przeszła 45 Powieść lat minionych, s , ; J. Fijałek, Średniowieczne biskupstwa Kościoła wschodniego na Rusi i Litwie, Kwartalnik Historyczny R. X, 1896, s. 494; A. Poppe, Państwo i Kościół..., s ; M. Trajdos, Biskupi prawosławni..., s ; G. Podskalsky, Chrześcijaństwo i literatura..., s. 56; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie..., s Powieść lat minionych, s. 95; Je. Gołubinskij, Istorija russkoj cerkwi, t. 1, cz. 1, s. 681; A. Poppe, Państwo i Kościół..., s
13 Początki struktury cerkiewnej na ziemiach ruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego 81 w ręce Włodzimierza Monomacha, który odebrał ją Jarosławowi, synowi Świętopełka II. Do tego czasu odnosi się świadectwo latopisu ławrientiewskiego o wyświęceniu Cyryla. Co prawda miejsce siedziby biskupiej pozostało nienazwane, ale można przypuszczać, że chodzi o Turów, bowiem w grę oprócz Turowa mógł wchodzić jedynie Rostów, który wówczas był administrowany przez biskupów perejesławskich 47. Czy jednak Cyryl był pierwszym biskupem Turowa? Jak wspomniałem, wzrost znaczenia politycznego i kulturalnego Turowa nastąpił w czasach Świętopełka II i już wtedy istniały warunki przemawiające za powołaniem w Turowie biskupstwa. Wtedy mogło nastąpić wyjście Turowa spod cerkiewnej jurysdykcji biskupów włodzimierskich. Świętopełk II przeniósł się do Turowa z Nowogrodu, a objęcie nowego stolca podkreślało jego prawo do władztwa kijowskiego po śmierci Wsiewołoda i jednocześnie stanowiło wzrost znaczenia Turowa. W pertraktacjach pomiędzy Wsiewołodem a Świętopełkiem prowadzonych w latach musiała wyłonić się kwestia biskupstwa, którego w Turowie do tej pory prawdopodobnie nie było. Przybycie tutaj Świętopełka z Nowogrodu ma ogromne znaczenie, bowiem jako książę nowogrodzki Świętopełk musiał doceniać znaczenie posiadania biskupstwa, fakt ten bowiem podkreślał rangę i znaczenie księstwa dzielnicowego. Skoro Turów w czasach Świętopełka usamodzielnił się politycznie zrozumiałe jest, że dążono również do samodzielności kościelnej. Metropolitą kijowskim był wówczas Jan II, w czasach którego kwestie powstawania nowych biskupstw były powszechne. Można to odnieść do Turowa, co pozwalałoby datować powstanie biskupstwa turowskiego na rok Katedra turowska w XIV XVI wieku nosiła wezwanie Zaśnięcia NMP, co mogłoby wskazywać, że jej pierwszy biskup pochodził z monasteru pieczerskiego 48. Niewątpliwie biskupstwo turowskie istniało już od jakiegoś czasu w roku 1144, bowiem wówczas na biskupa turowskiego wyświęcony został Joachim, który dwa lata później był represjonowany wraz z księciem turowskim Wiaczesławem przez księcia kijowskiego Izjasława Mścisławowicza 49. Kolejnym świadectwem jest zabytek literacki Słowo o mnichu Marcinie, pochodzący z XII wieku. Opowieść ta dotyczy cudownego uleczenia chorego na przepuklinę mnicha przez św. św. Borysa i Gleba. Mnich Marcin był kucharzem u trzech biskupów turowskich Szymona, Ignacego i Joachima, a przez czwartego, Jerzego, został zwolniony z obowiązków ze względu na podeszły wiek. W 1182 roku biskupem turowskim był już Ławrencjusz. Przed nim, nie później niż w 1169 r., 47 Ibidem, s , A. Mielnikau, Kirył, episkap turauski. Żyćcio, spadczyna, swietapohliad, Minsk 2000, s A. Poppe, Państwo i Kościół..., s ; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie..., s PSRL, t. II, kol. 314, 330; A. Poppe, Państwo i Kościół..., s. 185; G. Podskalsky, Chrześcijaństwo i literatura..., s. 57.
14 82 Piotr Chomik na katedrę turowską został powołany słynny kaznodzieja Cyryl z Turowa. Jerzy, następca Joachima, pełnił zatem swój urząd w latach 50. i być może jeszcze pierwszej połowie lat 60. XII wieku. A zatem biskupstwo w Turowie istniało bez wątpienia już przed wspomnianym rokiem Wymienieni bowiem zostali tu poprzednicy biskupa Joachima Szymon i Ignacy, co w żadnym razie nie oznacza, że Szymon był pierwszym biskupem Turowa. Można natomiast ustalić, kiedy Szymon był biskupem. Skoro Jerzy, który zwolnił mnicha Marcina z obowiązków był biskupem w latach 50. i 60., to Szymon był biskupem w czasach gdy mnich Marcin był młodym człowiekiem, około 1120 r. 50 Obszar diecezji turowskiej ulegał zmianom. Początkowo eparchia turowska obejmowała całe Polesie, czyli dawne księstwo turowsko-pińskie. W wieku XIV biskupi turowscy czasowo zarządzali terenami południowego Podlasia (Brześć), Rusi Czarnej (Nowogródek, Grodno, Słonim, Wołkowysk, Słuck, Kopyl), a także północno-wschodnim skrajem Wołynia. Rezydencją biskupią w połowie wieku XIV stał się monaster leszczyński na przedmieściach Pińska 51. Beginnings of the Church structure on the Ruthenian lands and the Grand Duchy of Lithuania The diocesan structure of the Ruthenian Church on the Grand Duchy of Lithuania lands began its formation at the end of the XI century. The Smolensk bishopric was separated from Pereeslav diocese in 1136 as a result of Smolensk prince Rostsislav Mstsislavovich s ( ) efforts. The Smolensk bishopric covered Smolensk Duchy as well as Mstsislav land. The oldest information concerning the existence of the bishopric in Polock dates back to the XII century. The Polock diocese covered Polock and Witebsk lands. Tchernigov, Vladimiv of Volyn and Turov bishopric were established in the XI century. In the beginning Turov diocese covered all territory of Polesie, i.e. former Turov-Pinsk Duchy. In the XIV century Turov s bishops temporary governed the areas of South Podlasie (Brest), Black Ruthenia (Novgorodek, Grodno, Slonim, Volkovysk, Sluck, Kopyl) as well as North-Eastern pieces of Volyn. In the middle of the XV century the Leshchynsky monastery, located at Pinsk suburbs, became a bishop s residence. 50 Je. Gołubinskij, Istorija russkoj cerkwi, t. 1, cz. 1, s. 679; A. Poppe, Państwo i Kościół, s ; A. Mielnikau, Kirył, episkap turauski, s. 55; G. Podskalsky, Literatura, s. 57; M. Hruszewskij, Istorija Ukrainy-Rusi, s Je. Gołubinskij, Istorija russkoj cerkwi, t. 1, cz. 1, s. 680; M. Trajdos, Biskupi prawosławni, s ; A. Mironowicz, Kościół prawosławny w państwie, s. 63.
1. Pochodzenie Słowian
Słowianie i Węgrzy 1. Pochodzenie Słowian Do V w. zamieszkiwali tereny między Karpatami, Prypecią a Dnieprem W V wieku początek ekspansji osadniczej Początkowo zajmowali tylko tereny opuszczone przez barbarzyńców,
artykuły Przynależność diecezjalna Brześcia do końca XVI wieku Antoni Mironowicz (Białystok)
Antoni Mironowicz (Białystok) Przynależność diecezjalna Brześcia do końca XVI wieku artykuły Brześć, położony u ujścia Muchawca do Bugu, znajdował się na jednym z głównych europejskich szlaków komunikacyjnych.
Monarchia Kazimierza Wielkiego
Monarchia Kazimierza Wielkiego 1333-1370 1. Początek rządów Jako jedyny spadkobierca odziedzicza tylko Wielkopolskę i Małopolskę; ok. 40% terenów Polski z 1138r. Niezależne pozostaje Mazowsze; w rękach
Rozbicie dzielnicowe
Rozbicie dzielnicowe 1. Testament Bolesława Krzywoustego Krzywousty obawiał się sporu między synami 2 zasady: 1. Zasada pryncypatu jeden z synów sprawuje władzę nad pozostałymi braćmi 2. Zasada senioratu
Ks. Józef Krętosz. Wschodnie katolickie obrządki w Polsce
Ks. Józef Krętosz Wschodnie katolickie obrządki w Polsce Księgarnia św. Jacka Katowice 2008 SPIS TREŚCI Contents... 7 Wstęp... 9 Rozdział i. Cerkiew prawosławna na ziemiach Ruskich rzeczypospolitej do
Chełmno ul. Franciszkańska 8. kościół pw. Wniebowzięcia NMP i Sanktuarium MB Bolesnej ("Fara")
Chełmno ul. Franciszkańska 8 kościół pw. Wniebowzięcia NMP i Sanktuarium MB Bolesnej ("Fara") Opis kościoła: Jacek i Maria Łempiccy, Święci w Polsce i ich kult w świetle historii, Kraków 2008, str. 74-75,
Sąsiedzi Polski w XII-XIII wieku
Sąsiedzi Polski w XII-XIII wieku 1. Marchia Brandenburska Cesarzowe niemieccy ingerowali w sprawy książąt dzielnicowych W XIII w. walki wewnętrzne w Rzeszy = mniejsze zainteresowanie podzieloną Polską
Ikona obraz sakralny, powstały w kręgu kultury bizantyńskiej wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub
Ikona obraz sakralny, powstały w kręgu kultury bizantyńskiej wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne. Charakterystyczna dla chrześcijańskich Kościołów
La t o p i s y. v o l. 4. Pod redakcją Marzanny Kuczyńskiej i Urszuli Pawluczuk
La t o p i s y Akademii Supraskiej v o l. 4 Kalendarz w życiu Cerkwi i wspólnoty Pod redakcją Marzanny Kuczyńskiej i Urszuli Pawluczuk Białystok 2013 Spis treści Antoni Mironowicz Znaczenie chrztu Rusi
Zestaw pytań o Janie Pawle II
Zestaw pytań o Janie Pawle II 1. Jakie wydarzenie miało miejsce 18.02.1941r? 2. Dokąd Karol Wojtyła przeprowadził się wraz z ojcem w sierpniu 1938 r? 3. Jak miała na imię matka Ojca Św.? 4. Kiedy został
Zofia Antkiewicz. Olesko
Zofia Antkiewicz Olesko Miasta wielu religii. Topografia sakralna ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, pod redakcją Melchiora Jakubowskiego, Maksymiliana Sasa i Filipa Walczyny, Muzeum Historii Polski,
966 rok założenie Akademii Krakowskiej 1410 rok chrzest Mieszka I 1364 rok zjazd w Gnieźnie 1000 rok bitwa pod Grunwaldem
Lekcja Temat: Lekcja powtórzeniowa. 1. Połącz każdą datę z odpowiednim wydarzeniem. DATA 997 rok unia Polski z Litwą 1226 rok misja świętego Wojciecha w Prusach 1385 rok koronacja Bolesława Chrobrego na
Pytania konkursowe. 3. Kim z zawodu był ojciec Karola Wojtyły i gdzie pracował? 4. Przy jakiej ulicy w Wadowicach mieszkali Państwo Wojtyłowie?
Pytania konkursowe 1. Podaj imię i nazwisko Jana Pawła II. 2. Podaj imię brata Karola Wojtyły. 3. Kim z zawodu był ojciec Karola Wojtyły i gdzie pracował? 4. Przy jakiej ulicy w Wadowicach mieszkali Państwo
Historia Polski Klasa V SP
Temat: Bolesław Krzywousty i jego testament. Historia Polski Klasa V SP Bolesław Krzywousty ur. 20 sierpnia 1086, zm. 28 października 1138. Był synem Władysława Hermana i Judyty Czeskiej. Książę Śląski,
Próby zjednoczenia Królestwa Polskiego
Próby zjednoczenia Królestwa Polskiego 1. Ziemie polskie w połowie XIII w. Drzewo genealogiczne s.427; pomocne przy pojawianiu się imion Po 1241 r. o ziemie śląska walczą synowie Henryka Pobożnego; podzielili
Początki państwa polskiego
Początki państwa polskiego 1. Państwo Mieszka I (960-992) Piastowie opanowali Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze, siedziby Lędzian Władcą plemienia Polan był Mieszko I Informacje o państwie mieszka pochodzą
KAZIMIERZ ODNOWICIEL. Zuzanna Jankowska Zespół Szkół w Pobiedziskach im. Kazimierza Odnowiciela Klasa 6e
KAZIMIERZ ODNOWICIEL Zuzanna Jankowska Zespół Szkół w Pobiedziskach im. Kazimierza Odnowiciela Klasa 6e Kazimierz I Karol Odnowiciel Kazimierz Karol, zwany Odnowicielem, urodził się 25 lipca 1016 roku.
Polska w czasach Bolesława Chrobrego. Historia Polski Klasa V SP
Polska w czasach Bolesława Chrobrego Historia Polski Klasa V SP Misja chrystianizacyjna św. Wojciecha. 997 r. Zjazd Gnieźnieński 1000 r. Koronacja Bolesława Chrobrego 1025r. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna
Spis treści. Część I. Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Państwo patrymonialne (połowa X w. 1320)
Spis treści Do Czytelnika 5 Część I Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Państwo patrymonialne (połowa X w. 1320) 1.1. Początki i rozwój państwa polskiego (do 1138). Rozbicie dzielnicowe i dążenia
Uroczystości nadania tytułu bazyliki mniejszej Sanktuarium Królowej Męczenników
Uroczystości nadania tytułu bazyliki mniejszej Sanktuarium Królowej Męczenników W Bydgoszczy 15 września odbyły się uroczystości, podczas których odczytano bullę papieską, podnoszącą do godności bazyliki
Teleturniej historyczny
Teleturniej historyczny 1. Co oznacza przydomek Chrobry? a) piękny b) wielki c) wspaniały d) mężny d) lekarski 2. Wskaż poprawną kolejność przedstawionych władców. a) Bolesław Krzywousty, Mieszko I, Bolesław
Parafia neounicka w Grabowcu 1935-1937 (praca w trakcie opracowywania)
Historia Grabowca: parafia neounicka w Grabowcu 1 Historia Grabowca Parafia neounicka w Grabowcu 1935-1937 (praca w trakcie opracowywania) Renata Kulik, Henryk Kulik 2 Historia Grabowca: parafia neounicka
PLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną)
PLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną) NR PROGRAMU: DKOS 4015 90/02. I. Dzieje najdawniejsze - źródła archeologiczne i materialne do dziejów najdawniejszych, - systemy periodyzacji
WYKAZ PODRĘCZNIKÓW I ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH DO NAUKI RELIGII PRAWOSŁAWNEJ W GIMNAZJUM. - opracowany przez: Ewę Podgórzak
WYKAZ PODRĘCZNIKÓW I ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH DO NAUKI RELIGII PRAWOSŁAWNEJ W GIMNAZJUM - opracowany przez: Ewę Podgórzak HISTORIA KOŚCIOŁA PODRĘCZNIK DO NAUCZANIA RELIGII W SZKOŁACH POWSZECHNYCH Prawosławna
Piotr z Gumowa [Gumowski] (k. XIV w ) - wójt tykociński
Piotr z Gumowa [Gumowski] (k. XIV w. - 1459) - wójt tykociński Urodził się przypuszczalnie w końcu XIV w. Pochodził ze szlachty osiadłej w Gumowie, najprawdopodobniej w powiecie łomżyńskim, parafii lubotyńskiej.
T Raperzy. SSCy8
Władysław Łokietek T Raperzy https://www.youtube.com/watch?v=w4vrx- SSCy8 Panowanie Władysława Łokietka Polska w czasach Wladysława Łokietka Rodowód Władysława Łokietka Przydomek Imię otrzymał po swoim
Początki rządów Jagiellonów
Początki rządów Jagiellonów 1. Andegawenowie na polskim tronie Łokietek i Kazimierz Wielki dogadywali się w sprawie sukcesji z Węgrami (Kazimierz Wielki w 1339 r. w Wyszehradzie) 1370 r. umiera Kazimierz
HISTORIA USTROJU POLSKI. Autor: Marian Kallas
HISTORIA USTROJU POLSKI Autor: Marian Kallas Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski Część I Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Powstanie Polski i zmiany terytorialno-administracyjne
Spis treści. Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski. Do Czytelnika Przedmowa... 13
Spis treści Do Czytelnika.............................................. 11 Przedmowa................................................ 13 Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski Część
TROCHĘ O HISTORII MIASTA. Grodno XVI wiek
TROCHĘ O HISTORII MIASTA. Grodno XVI wiek Grodno HISTORIA Grodno jest jednym z najstarszych miast na Białorusi. Za datę założenia miasta uważa się rok 1128. Miasto położone jest na obu wysokich brzegach
Instrukcja dotycząca zakresu i sposobu uzyskania osobowości pranej przez instytucje kościelne na podstawie prawa polskiego (art. 4 ust.
Instrukcja dotycząca zakresu i sposobu uzyskania osobowości pranej przez instytucje kościelne na podstawie prawa polskiego (art. 4 ust. 3 Konkordatu) 1. W związku z wejściem w życie Konkordatu między Stolicą
Dzieje Cerkwi prawosławnej na terenie diecezji grodzieńskiej do roku 1900
Adam Pytel* Rocznik Teologiczny LVIII z. 3/2016 s. 339-375 Dzieje Cerkwi prawosławnej na terenie diecezji grodzieńskiej do roku 1900 Słowa kluczowe: Grodno, Grodzieńszczyzna, Wilno, Wileńszczyzna, Cerkiew,
PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE
PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Zadanie 1. (0 1) 6. Dziedzictwo antyku. Uczeń: 1) charakteryzuje
Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski
Spis treści Do Czytelnika Przedmowa Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski Część I Dawne państwo polskie (do 1795) Rozdział 1. Powstanie Polski i zmiany terytorialno-administracyjne
Podlasie to płótno, wypełnione jaskrawymi barwami. Jest to region wieloetniczny i wielokulturowy. Na tym terenie od stuleci współistnieje wiele
Rozmaitość Podlasia Podlasie to płótno, wypełnione jaskrawymi barwami. Jest to region wieloetniczny i wielokulturowy. Na tym terenie od stuleci współistnieje wiele religii: katolicyzm, prawosławie, judaizm,
P u s t e l n i a O. Archimandryty Gabriela. w Odrynkach
P u s t e l n i a O. Archimandryty Gabriela w Odrynkach Antoni Mironowicz P u s t e l n i a O. Archimandryty Gabriela w Odrynkach Pustelnia św.św. Antoniego i Teodozego Pieczerskich Odrynki 2015 Pustelnia
ARKUSZ II - MODEL ODPOWIEDZI I SCHEMAT OCENIANIA
ARKUSZ II - MODEL ODPOWIEDZI I SCHEMAT OCENIANIA Zadania od 41. do 59. związane z analizą źródeł wiedzy historycznej (30 punków) Zasady oceniania: za rozwiązanie wszystkich zadań z arkusza II można uzyskać
Biskupstwo Krasnystawskie n.e.
11.05.2014 Biskupstwo Krasnystawskie 1490-1664 n.e. Autor: Wieczorna Image not found http://wieczorna.pl/uploads/photos/middle_ W 1490 r. biskup Maciej ze Starej Łomży przeniósł za zgodą Kazimierza Jagiellończyka
Prawosławne szkolnictwo teologiczne w II Rzeczpospolitej
Prawosławne szkolnictwo teologiczne w II Rzeczpospolitej Ks. dr Artur Aleksiejuk Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie Wydział Pedagogiczny Demografia 30 września 1921 pierwszy spis powszechny
Znaczenie Chrztu Polski w tworzeniu zrębów państwowości
Znaczenie Chrztu Polski w tworzeniu zrębów państwowości A U T O R : K L A U D I A J A R O S Z A D R E S S Z K O Ł Y: 6 4-310 LW Ó W E K U L. G I M N A Z J A L N A 1 K O R Z Y S TA Ł A M Z P O M O C Y PA
2 sierpnia 1983r. św. Maria Franciszka Kozłowska otrzymuje objawienia Dzieła Wielkiego Miłosierdzia, co staje się momentem zwrotnym w dziejach
2 sierpnia 1983r. św. Maria Franciszka Kozłowska otrzymuje objawienia Dzieła Wielkiego Miłosierdzia, co staje się momentem zwrotnym w dziejach Zgromadzenia Sióstr i początkiem Zgromadzenia Kapłanów Mariawitów
Włodzimierz Skukowski Święci Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Studia Warmińskie 39,
Włodzimierz Skukowski Święci Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej Studia Warmińskie 39, 495-498 2002 WŁODZIMIERZ SKUKOWSKI Studia Warmińskie Studium Języków Obcych xxxix (2002) Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego,
Trasa wycieczki: Drewniane cerkwie i kościoły Bielska Podlaskiego
Trasa wycieczki: Drewniane cerkwie i kościoły Bielska Podlaskiego czas trwania: 1 dzień, typ: piesza, liczba miejsc: 8, stopień trudności: bardzo łatwa Opis wycieczki to małe miasteczko, którego korzenie
Anna Korzycka Rok IV, gr.1. Mapa i plan w dydaktyce historii. Pytania. Poziom: szkoła podstawowa, klasa 5.
Anna Korzycka Rok IV, gr.1 Mapa i plan w dydaktyce historii. Pytania Poziom: szkoła podstawowa, klasa 5. 1. Na podstawie mapy Polska za Bolesława Chrobrego podaj miejscowości będące siedzibami arcybiskupa
Powtórka przed egzaminem mapy
Powtórka przed egzaminem mapy 1. Starożytność. a) Najstarsze starożytne cywilizacje. A Egipt, B Palestyna, Izrael, Jerozolima, C Mezopotamia, D Grecja b) Starożytna Grecja. A góra Olimp, B Ateny, C- Olimpia
WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ
WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ Poniżej zapisano ogólne i szczegółowe wymagania podstawy programowej kształcenia ogólnego z historii na III etapie kształcenia,
5. POLSKA PIERWSZYCH PIASTÓW
5. POLSKA PIERWSZYCH PIASTÓW 1) Kiedy odkryto pierwsze ślady człowieka w Polsce? a) 600 tysięcy lat temu b) 40 tysięcy lat temu c) 500 tysięcy lat temu d) 10 tysięcy lat temu 2) Plemiona, których nazwy
Polska a ziemie ruskie za dynastii Piastów Autor tekstu: Bartłomiej Gajek
Polska a ziemie ruskie za dynastii Piastów Autor tekstu: Bartłomiej Gajek Historia Polski zaczyna się od ziem gnieźnieńskich, na których zamieszkiwało nieznane z nazwy plemię. W pamiętnym roku 966 pierwszy
Kryzys monarchii piastowskiej
Kryzys monarchii piastowskiej 1. Panowanie Mieszka II (1025-1031, 1032-1034) Koronacja w 1025r.; w testamencie chrobry pominął Bezpryma i Ottona Zaangażował się w konflikt z Niemcami (wyprawy na Saksonię)
ARCYBISKUP METROPOLITA CZĘSTOCHOWSKI
ARCYBISKUP METROPOLITA CZĘSTOCHOWSKI S T A T U T K O L E G I U M K O N S U L T O R Ó W A R C H I D I E C E Z J I C Z Ę S T O C H O W S K I E J Wstęp Kolegium Konsultorów jest to zespół kapłanów wyłonionych
Płocka katedra ma szansę na status Pomnika Historii. Jest wniosek
Płocka katedra ma szansę na status Pomnika Historii. Jest wniosek Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Płocku jedna z trzech w Polsce gdzie spoczywają dawni władcy Polski ma szansę na uzyskanie
B Ó G M I Ł O Ś Ć H O N O R O J C Z Y Z N A W I A R A O J C Z Y Z N A P A M I Ę Ć S Z L A C H E T N O Ś Ć W O L N O Ś Ć
B Ó G M I Ł O Ś Ć H O N O R O J C Z Y Z N A W I A R A O J C Z Y Z N A P A M I Ę Ć S Z L A C H E T N O Ś Ć W O L N O Ś Ć KRÓLEWSKI AKT NOMINACYJNY NA PRYMASA KRÓLESTWA POLSKIEGO LEHATUS NATUS My, z Bożej
Hubert Mącik Cmentarz przy ul. Walecznych w Lublinie dokument różnorodności kulturowej Lublina
Hubert Mącik Cmentarz przy ul. Walecznych w Lublinie dokument różnorodności kulturowej Lublina Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego 4, 273-276 2012 Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego
Szlak Rodowych Gniazd Lubomirskich II. Zamek Lubomirskich III IV. Rynek w Rozwadowie, kościół farny VI.
Szlak Rodowych Gniazd Lubomirskich Park Charzewicki I. Wzdłuż obrzeża parku biegnie długa aleja. Drzewa jakiego gatunku rosną w większości po obu jej stronach? Zasugeruj jakim celom owa aleja mogła służyć?
Wiara w świecie bizantyńskim
Wiara w świecie bizantyńskim Mary Cunningham przełożył Tadeusz Szafrański Instytut Wydawniczy Pax Warszawa Dla Richarda, Emily i Jamesa Mozaika nad głównym wejściem do narteksu kościoła Hagia Sophia w
15. ANEKS. Ludwikowo - rodzinny dom Mączyńskich tu urodził się ks. Kazimierz Mączyński. Rodzinny dom
82 15. ANEKS Ludwikowo - rodzinny dom Mączyńskich tu urodził się ks. Kazimierz Mączyński Rodzinny dom 82 Ludwikowo - fundamenty starego kościoła 83 Ludwikowo - dzisiejsza kaplica parafialna kiedyś była
Autorzy: Sara Pawelska Patrycja Rychter
Autorzy: Sara Pawelska Patrycja Rychter Opiekunowie: mgr Magdalena Cieślak mgr Paulina Chłopkowska Zespół Szkół nr 1 im. Stefana Garczyńskiego ul. Powstańców Wielkopolskich 43, 64-360 Zbąszyń Telefon:
38. Otwarce wystawy Sztuka Sakralna ziemi Chełmskiej 1992 r. we wnętrzu dawnej cerkwii unickiej pw. Św. Mikołaja
38. Otwarce wystawy Sztuka Sakralna ziemi Chełmskiej 1992 r. we wnętrzu dawnej cerkwii unickiej pw. Św. Mikołaja 39. Otwarcie sesji naukowej Dop piekna nadprzyrodzonego. Rozwój sztuki sakralnej od X do
WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Sygn. akt II PK 220/06 WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Sąd Najwyższy w składzie : Dnia 20 marca 2007 r. SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący) SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca) SSN Herbert Szurgacz
Powiatowy Konkurs Historyczny Polska Piastów etap szkolny (klucz odpowiedzi)
Honorowy Patronat Pan Jarosław Szlachetka Poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej Pan Józef Tomal Starosta Powiatu Myślenickiego Pan Paweł Machnicki Burmistrz Gminy i Miasta Dobczyce Pan Paweł Piwowarczyk
22 października ŚW. JANA PAWŁA II, PAPIEŻA. Wspomnienie obowiązkowe. [ Formularz mszalny ] [ Propozycje czytań mszalnych ] Godzina czytań.
22 października ŚW. JANA PAWŁA II, PAPIEŻA Wspomnienie obowiązkowe [ Formularz mszalny ] [ Propozycje czytań mszalnych ] Godzina czytań II Czytanie 1 / 5 Z Homilii św. Jana Pawła II, papieża, wygłoszonej
Mieszkańcy grodu i podgrodzia POCZĄTKI PAŃSTWA POLSKIEGO
Mieszkańcy grod i podgrodzia POCZĄTKI PAŃSTWA POLSKIEGO Początki państwa polskiego Znacie jż legendę o powstani państwa polskiego, poznajcie teraz fakty. https://www.yotbe.com/watch?v=apmigj0pi-u http://platforma.historiadlapolonii.pl/pload/files/slowianie/mieszkoi.mp4
KONKURS HISTORYCZNY DLA UCZNIÓW SZKÓŁ GIMNAZJALNYCH ETAP SZKOLNY KLUCZ ODPOWIEDZI
KONKURS HISTORYCZNY DLA UCZNIÓW SZKÓŁ GIMNAZJALNYCH ETAP SZKOLNY KLUCZ ODPOWIEDZI Zadanie 1. (0-2 pkt) A. TAK; ten sam kodeks; dotyczą tego samego kodeksu Uwaga: jeśli uczeń napisał NIE zero punktów za
Pieczęć Olsztyna IV WIEK
Pieczęć Olsztyna IV WIEK Pierwowzorem herbu Olsztyna była sekretna pieczęć, którą jeszcze w 1526 roku pieczętowano dokumenty. W drugiej połowie XVI w. na pieczęci pojawiła się postać wędrowca trzymającego
Życie Konstantego Bajko
Życie Konstantego Bajko Dnia 6 marca 1909 roku w Białowieży na świat przychodzi Konstanty Bajko. Pochodził z chłopskiej, białoruskiej rodziny, syn Potapa i Marii, posiadał polskie obywatelstwo. 1915-1921-Bieżeństwo,
Il. 101Germigny-des-Pres (Francja) kościół Zbawiciela, (po 800), a- przekrój pionowy, b- schemat, c- plan, d- widok obecny.
Il. 101Germigny-des-Pres (Francja) kościół Zbawiciela, (po 800), a- przekrój pionowy, b- schemat, c- plan, d- widok obecny. Il. 102 Perigueux (Dordogne) (Francja) kościół z ok.1120, a-plan, b- widok na
Polska historiografia milczy na temat tego Pokoju. Milczy też Papież, który był gwarantem tego Pokoju.
KRÓLA POLSKI WOJCIECHA EDWARDA I na 1000-lecie Pokoju w Budziszynie Dzisiaj, 30 stycznia A.D.2018 mija 1000 lat od podpisania przez Imperium Słowian i Europy, pod przywództwem Cesarza Bolesława Wielkiego
KrESY NAJPIEKNIEJSZE ZAKATKI
ADAM DYLEWSKI KrESY, NAJPIEKNIEJSZE, ZAKATKI Kresy NAJPIĘKNIEJSZE zak ątki Wstęp 4 Najdalej na północ 17 Województwo dorpackie 18 Dorpat 21 Województwo parnawskie 22 Parnawa 25 Województwo wendeńskie
Spis treści. Wstęp... DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R... 1
Spis treści Wstęp... XI DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R.... 1 Rozdział I. Monarchia patrymonialna... 3 Część I. Powstanie państwa polskiego... 3 Część II. Ustrój polityczny... 5 Część III. Sądownictwo...
Komentarz. Poniżej znajdują się wybrane twierdzenia opinii, które są zgodne z argumentacją przytoczoną we Wniosku NASZ URSYNÓW:
Komentarz Klubu Radnych i Stowarzyszenia NASZ URSYNÓW do opinii prawnej Biura Prawnego m.st. Warszawy przygotowanej na zlecenie Burmistrza Dzielnicy Ursynów dotyczącej zbadania przesłanek do stwierdzenia
Historia kościoła i parafii p.w. Narodzenia NMP w Jazowsku
Historia kościoła i parafii p.w. Narodzenia NMP w Jazowsku Utworzenie rzymskokatolickiej parafii w Jazowsku należy datować w przybliżeniu na drugą połowę XIII wieku. Zapewne w tym samym okresie wybudowano
Łuck Kijów Czernichów- Biała Cerkiew-Berdyczów-Kamieniec Podolski-Lwów
Łuck Kijów Czernichów- Biała Cerkiew-Berdyczów-Kamieniec Podolski-Lwów Dzień 1 Wyjazd z Polski wg poniższego rozkładu: 9.30 Warszawa, Plac Bankowy przy hotelu Saskim 13.15 Lublin, parking pod zamkiem (przy
HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)
2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM PODSTAWOWY (PP) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po
Rok liturgiczny (kościelny)
Rok liturgiczny (kościelny) Adwent Okres Narodzenia Pańskiego Okres zwykły cz. I Wielki Post Triduum Paschalne Okres Wielkanocny Okres zwykły cz. II Przeczytajcie fragment Składu apostolskiego. Jakie fakty
BADANIE DIAGNOSTYCZNE
Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2011/2012 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI GRUDZIEŃ 2011 Numer zadania 1. 2.
Radom, 18 października 2012 roku. L. dz. 1040/12 DEKRET. o możliwości uzyskania łaski odpustu zupełnego w Roku Wiary. w Diecezji Radomskiej
Bp Henryk Tomasik: Dekret o możliwości uzyskania łaski odpustu zupełnego w Roku Wiary w Diecezji Ra Radom, 18 października 2012 roku L. dz. 1040/12 DEKRET o możliwości uzyskania łaski odpustu zupełnego
DZIEJE POLITYCZNE OBODRZYCÓW OD IX WIEKU DO UTRATY NIEPODLEGŁOŚCI W LATACH
i jego dzieło O Obodrzycach i książce o nich UWAGI WSTĘPNE Stan badań Określenie przedmiotu Podział na okresy Najstarsze wiadomości o Obodrzycach Nazwa Wędrówka na zachód Rozsiedlenie plemion obodrzyckich
Polska pierwszych Piastów materiały do sprawdzianu
Polska pierwszych Piastów materiały do sprawdzianu Temat: Słowianie i pierwsze państwa słowiańskie 1. Słowianie zanim przyjęli chrześcijaństwo wyznawali politeizm czyli wiarę w wielu bogów, do najważniejszych
HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)
2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM ROZSZERZONY (PR) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po
10. Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała na mocy unii lubelskiej w roku: (0-1)
10. Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała na mocy unii lubelskiej w roku: (0-1) A. 1496 B. 1505 C. 1569 D. 1572 11. Korzystając z poniższego fragmentu drzewa genealogicznego Jagiellonów, oceń prawidłowość
notka z pielgrzymki 2016 Szczęść Boże!
notka z pielgrzymki 2016 Szczęść Boże! Dnia 25 czerwca 2016 roku z parafii pw. Św. Teresy Benedykty od Krzyża wyruszyła parafialna pielgrzymka autokarowa do Pakości i Gniezna. Nad duchową stroną wyprawy
EUCHARYSTIA Aleksander Schmemann Białystok 1997 Książka dotyczy sakramentu Świętej Eucharystii w aspekcie duchowości prawosławnej.
EUCHARYSTIA Aleksander Schmemann Białystok 1997 Książka dotyczy sakramentu Świętej Eucharystii w aspekcie duchowości prawosławnej. WSPÓŁCZESNA TEOLOGIA PRAWOSŁAWNA Karl Christian Felmy Białystok 2005 Autor
Spis treêci. I. Wprowadzenie do historii. II. Początki cywilizacji. Od autorów... 8
Od autorów....................................... 8 I. Wprowadzenie do historii 1. Dzieje historia historiografia...................... 12 Czym jest historia?............................... 12 Przedmiot
Liturgia jako święta gra. Elementy teatralizacji w tzw. Mszy Trydenckiej
Maciej Olejnik Liturgia jako święta gra. Elementy teatralizacji w tzw. Mszy Trydenckiej Wprowadzenie: Przedmiotem mojej pracy jest problem przenikania świata teatru do katolickiej liturgii łacińskiej.
BERAT MIASTO TYSIĄCA OKIEN
BERAT MIASTO TYSIĄCA OKIEN BERAT (alb. Berati) -jedno zwiększych miast ok. 60 tys. mieszkańców, położone w środkowej Albanii, nad rzeką Osum. Drugie, obok Gijokastry, albańskie miasto-muzeum, zwane -ze
Wpisany przez Administrator czwartek, 07 kwietnia :25 - Poprawiony czwartek, 07 kwietnia :47
1. Określenie sakramentu kapłaństwa. Sakrament kapłaństwa (święcenie kapłańskie) jest to sakrament Nowego Prawa, ustanowiony przez Chrystusa Pana. W sakramencie tym udzielona zostaje duchowa władza i dana
JAKIE SĄ NAJSTARSZE KOŚCIOŁY W BIELSKU BIAŁEJ?
JAKIE SĄ NAJSTARSZE KOŚCIOŁY W BIELSKU BIAŁEJ? MENU: 1.Bielsko-Biała 2. Kościół św. Stanisława 3. Katedra św. Mikołaja 4. Kościół Trójcy Przenajświętszej 5. Kościół św. Barbary Bielsko-Biała miasto na
Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Diecezji Pelplińskiej ul. Bpa Dominika 11; Pelplin
Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Diecezji Pelplińskiej ul. Bpa Dominika 11; 83-130 Pelplin e-mail: ksmdp@o2.pl www.pelplin.ksm.org.pl Nr rachunku: 18 1160 2202 0000 0000 5342 0223 Kalendarz formacyjny
TYTUŁ II POKREWIEŃSTWO I POWINOWACTWO
TYTUŁ II POKREWIEŃSTWO I POWINOWACTWO 2. Protokół podpisuje osoba, która przyjęła oświadczenie, oraz osoba, która je złożyła, chyba że nie może ona go podpisać. Przyczynę braku podpisu należy podać w protokole.
Wpis ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomość nabytą w trybie uwłaszczenia
Rejent" * rok 7 * nr 2(70) luty 1997 r. Aleksander Oleszko Wpis ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomość nabytą w trybie uwłaszczenia W praktyce wieczystoksięgowej dostrzeżono wątpliwości,
Trójca Święta wzór doskonałej wspólnoty
Trójca Święta wzór doskonałej wspólnoty Prawda o Bogu w Trójcy Jedynym należy do największych tajemnic chrześcijaństwa, której nie da się zgłębić do końca. Można jedynie się do niej zbliżyć, czemu mają
La t o p i s y. Pod redakcją Marzanny Kuczyńskiej. Białystok 2015
La t o p i s y Akademii Supraskiej 6 Cerkiew w drodze Pod redakcją Marzanny Kuczyńskiej Białystok 2015 Rada Naukowa Arcybiskup Białostocki i Gdański Jakub (Białystok), Arcybiskup Wrocławski i Szczeciński
Temat: Sakrament chrztu świętego
Temat: Sakrament chrztu świętego UWAGA! Do spotkania należy przygotować obrzędy chrztu świętego (powinny być dostępne w zakrystii) oraz w miarę możliwości drugą część spotkania przeprowadzić w kościele
Lekcja 4 na 28 stycznia 2017
Lekcja 4 na 28 stycznia 2017 Czy Duch Święty jest siłą wypływającą od Boga, czy też boską Osobą równą Ojcu i Synowi? Czy ta kwestia ma znaczenie i czy wpływa ona na nasze relacje z Bogiem? Jezus i Duch:
Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Diecezji Pelplińskiej ul. Bpa Dominika 11; Pelplin
Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Diecezji Pelplińskiej ul. Bpa Dominika 11; 83-130 Pelplin e-mail: ksmdp@o2.pl www.pelplin.ksm.org.pl Nr rachunku: 18 1160 2202 0000 0000 5342 0223 Kalendarz formacyjny
MICHAIŁ DARAGAN. Życzliwy gubernator i jego dokonania
MICHAIŁ DARAGAN Życzliwy gubernator i jego dokonania RODZINA Szlachecka rodzina Daraganów bierze swój początek z dwóch ziem ukraińskich. Najstarszym znanym przodkiem gubernatora był jego pradziadek Iwan
SCENARIUSZ LEKCJI. Klasa: V a Przedmiot: historia i społeczeństwo Nauczyciel: mgr Małgorzata Borowska. Temat lekcji: Wielkie religie średniowiecza.
SCENARIUSZ LEKCJI Klasa: V a Przedmiot: historia i społeczeństwo Nauczyciel: mgr Małgorzata Borowska Temat lekcji: Wielkie religie średniowiecza. Cele lekcji: Na lekcji uczniowie: poznają przyczyny i skutki
WOJEWÓDZKI KONKURS PRZEDMIOTOWY Z HISTORII DLA UCZNIÓW GIMNAZJÓW 2011/2012 TEST ELIMINACJE SZKOLNE N A K L E I Ć K O D
ŁÓDZKIE CENTRUM DOSKONALENIA NAUCZYCIELI I KSZTAŁCENIA PRAKTYCZNEGO WOJEWÓDZKI KONKURS PRZEDMIOTOWY Z HISTORII DLA UCZNIÓW GIMNAZJÓW 2011/2012 TEST ELIMINACJE SZKOLNE Numer identyfikacyjny N A K L E I
VI. Karty pracy i załączniki do scenariuszy
VI. Karty pracy i załączniki do scenariuszy 6. Ateny i Sparta historia polityczna starożytnej Grecji Karta pracy Zadanie 1. Opracuj kalendaria pięciu najważniejszych twoim zdaniem wydarzeń z dziejów politycznych
KONKURS HISTORYCZNY DLA UCZNIÓW SZKÓŁ GIMNAZJALNYCH
1. Zadanie c, f, d, a, e, b KONKURS HISTORYCZNY DLA UCZNIÓW SZKÓŁ GIMNAZJALNYCH KLUCZ ODPOWIEDZI ETAP REJONOWY 4 punkty za prawidłowe uporządkowanie, 2 punkty przy jednym błędzie, 0 punktów przy więcej