Zobowiàzania. Cz Êç ogólna. Adam Brzozowski Jacek Jastrz bski Maciej Kaliƒski El bieta Skowroƒska-Bocian. Wydanie 1

Transkrypt

1

2 Zobowiàzania Cz Êç ogólna Adam Brzozowski Jacek Jastrz bski Maciej Kaliƒski El bieta Skowroƒska-Bocian Wydanie 1 Warszawa 2013

3 Poszczególne rodziały opracowali: Adam Brzozowski rozdz. I, VI, VII, IX, XIII; Jacek Jastrzębski rozdz. X, XI, XII; Maciej Kaliński rozdz. II, III, VIII; Elżbieta Skowrońska-Bocian rozdz. IV, V Redaktor prowadzący: Anna Popławska Opracowanie redakcyjne: Joanna Ołówek, Anna Popławska Opracowanie techniczne: Krzysztof Koziarek Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz skrótów Wstęp ROZDZIAŁ I. Wiadomości wstępne Pojęcie prawa zobowiązań A. Uwagi wstępne B. Miejsce prawa zobowiązań i jego funkcja Prawo zobowiązań a prawo rzeczowe Prawo zobowiązań a prawo na dobrach niematerialnych Prawo zobowiązań a prawo spadkowe Prawo zobowiązań a część ogólna prawa cywilnego Prawo zobowiązań a prawo rodzinne Źródła prawa zobowiązań A. Kodeks cywilny B. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny C. Przepisy pozakodeksowe D. Umowy międzynarodowe E. Systemy norm pozaprawnych jako źródło prawa F. Rola orzecznictwa sądowego i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego odesłanie G. Prawo międzyczasowe w odniesieniu do zobowiązań Systematyka podręcznika ROZDZIAŁ II. Istota zobowiązania Cechy i struktura zobowiązania Dług i odpowiedzialność ROZDZIAŁ III. Treść i rodzaje świadczenia Pojęcie świadczenia Oznaczenie świadczenia Świadczenia w zobowiązaniach przemiennych i z upoważnieniem przemiennym Możliwość świadczenia Rodzaje świadczeń A. Świadczenia jednorazowe, ciągłe i okresowe B. Świadczenia podzielne i niepodzielne C. Świadczenia oznaczone co do tożsamości i co do gatunku D. Świadczenia pieniężne

5 6 Spis treści 1. Nominalizm i waloryzacja E. Odsetki F. Świadczenia uboczne G. Zwrot nakładów i wydatków G. Naprawienie szkody Reżimy odpowiedzialności Zasady odpowiedzialności odszkodowawczej A. Zasada winy B. Zasada bezprawności C. Zasada ryzyka D. Odpowiedzialność absolutna E. Zasada słuszności Związek przyczynowy Pojęcie szkody Ustalenie rozmiarów szkody A. Dodatni i ujemny interes poszkodowanego B. Ciężar dowodu wysokości szkody Świadczenie odszkodowawcze Ograniczenie odpowiedzialności Funkcje odszkodowania Sposoby naprawienia szkody ROZDZIAŁ IV. Wielość dłużników albo wierzycieli Uwagi ogólne Solidarność dłużników A. Konstrukcja prawna B. Istota solidarności C. Źródła solidarności Sytuacja dłużników solidarnych w czasie trwania zobowiązania A. Roszczenia regresowe między współdłużnikami Solidarność wierzycieli A. Istota i źródła B. Sytuacja wierzycieli solidarnych w czasie trwania zobowiązania C. Roszczenia regresowe między współwierzycielami D. Solidarność niewłaściwa Zobowiązania podzielne i niepodzielne A. Zagadnienia ogólne B. Skutki wielości podmiotów przy świadczeniu podzielnym C. Skutki wielości podmiotów przy świadczeniu niepodzielnym ROZDZIAŁ V. Powstanie zobowiązań zagadnienia ogólne ROZDZIAŁ VI. Umowy Umowy jako źródło zobowiązań A. Pojęcie umowy B. Źródła prawa regulującego umowy C. Rodzaje umów w dziedzinie zobowiązań Umowy nazwane i nienazwane Umowy zobowiązujące i rozporządzające

6 Spis treści 7 3. Umowy jednostronnie lub dwustronnie zobowiązujące. Umowy wzajemne Umowy konsensualne i realne Umowy odpłatne i nieodpłatne Umowy przysparzające Umowy kauzalne i abstrakcyjne Umowy losowe Umowy swobodnie negocjowane i umowy adhezyjne Umowy o zobowiązanie rezultatu i umowy o zobowiązanie należytej staranności Umowy konsumenckie Treść i forma umów A. Swoboda umów, pojęcie B. Zasada swobody umów w świetle art k.c C. Granice swobody umów D. Forma umów. Odesłanie Wzorce umowne A. Uwagi ogólne B. Charakter prawny wzorców umownych. Rodzaje wzorców. Zakres regulacji. Pojęcie konsumenta C. Zawarcie umowy przy użyciu wzorca Niedozwolone klauzule umowne Umowa przedwstępna Umowy o świadczenie przez osobę trzecią lub na rzecz osoby trzeciej A. Umowa o świadczenie przez osobę trzecią B. Umowa o zwolnienie dłużnika z obowiązku świadczenia C. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej Dodatkowe zastrzeżenia umowne A. Zadatek B. Umowne prawo odstąpienia C. Odstępne ROZDZIAŁ VII. Bezpodstawne wzbogacenie Pojęcie bezpodstawnego wzbogacenia i jego unormowanie A. Bezpodstawne wzbogacenie jako źródło zobowiązania B. Uregulowanie bezpodstawnego wzbogacenia w Kodeksie cywilnym C. Przesłanki roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia D. Przedmiot roszczenia E. Rozliczenia nakładów F. Zakres obowiązku zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia. Wygaśnięcie obowiązku zwrotu Nienależne świadczenie A. Pojęcie nienależnego świadczenia B. Przypadki nienależnego świadczenia w świetle art k.c C. Przepadek świadczenia D. Gry i zakłady Zbieg roszczeń z bezpodstawnego wzbogacenia z innymi roszczeniami A. Reguła ogólna B. Zbieg roszczeń z bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniami odszkodowawczymi

7 8 Spis treści ROZDZIAŁ VIII. Czyny niedozwolone Uwagi wstępne Odpowiedzialność za własne czyny Wyrządzenie szkody przez kilka osób Szkoda na osobie Krzywda Przedawnienie roszczeń deliktowych Ciężar dowodu Zbieg odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej Odpowiedzialność przedkontraktowa Odpowiedzialność władzy publicznej Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem aktu normatywnego Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem orzeczenia lub decyzji Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem orzeczenia lub decyzji Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną niewydaniem aktu normatywnego Odpowiedzialność na zasadzie słuszności Odpowiedzialność za cudze czyny Odpowiedzialność za powierzenie Odpowiedzialność za zwierzęta Odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie bądź spadnięcie A. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli bądź oderwanie jej części Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z ruchem przedsiębiorstw i użyciem elementarnych sił przyrody Odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem mechanicznych środków komunikacji Odpowiedzialność za szkody poniesione w cudzym lub wspólnym interesie Akcja prewencyjna Odpowiedzialność deliktowa za szkody związane z ludzką prokreacją ROZDZIAŁ IX. Wykonanie zobowiązań Uwagi ogólne o wykonaniu zobowiązań A. Wprowadzenie B. Charakter prawny wykonania zobowiązania C. Zasada ogólna Przedmiot wykonania. Osoby uczestniczące w wykonaniu zobowiązania A. Przedmiot wykonania Jakość świadczenia Wykonanie częściowe Zmiana przedmiotu świadczenia Zarachowanie świadczenia na poczet kilku długów Zobowiązanie przemienne B. Osoby uczestniczące w wykonaniu Dłużnik i osoby trzecie Wierzyciel i osoby działające w jego imieniu Miejsce i czas wykonania A. Miejsce wykonania zobowiązań B. Czas wykonania zobowiązań

8 Spis treści 9 4. Wykonanie zobowiązań z umów wzajemnych Zasada pacta sunt servanda. Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania (klauzula rebus sic stantibus) A. Uwagi ogólne B. Uwagi szczegółowe Prawo zatrzymania Dowody wykonania zobowiązań ROZDZIAŁ X. Skutki niewykonania zobowiązań Uwagi ogólne. Systematyka i zakres regulacji Ogólne założenia odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania Odpowiedzialność odszkodowawcza ex contractu Zakres okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność Niemożliwość świadczenia A. Pojęcie niemożliwości. Zasady ogólne B. Zobowiązania wzajemne Zwłoka i opóźnienie A. Pojęcie zwłoki i opóźnienia. Zasady ogólne B. Zobowiązania wzajemne Kara umowna Zwłoka wierzyciela ROZDZIAŁ XI. Wygaśnięcie zobowiązań Uwagi ogólne Świadczenie w miejsce wykonania Złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego Potrącenie Odnowienie Zwolnienie z długu ROZDZIAŁ XII. Zmiana wierzyciela lub dłużnika Uwagi ogólne Zmiana wierzyciela A. Uwagi ogólne o przenoszeniu praw podmiotowych B. Konstrukcja prawna przelewu C. Ochrona dłużnika przy przelewie wierzytelności D. Wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela (subrogacja ustawowa) Zmiana dłużnika A. Konstrukcja prawna zwalniającego przejęcia długu B. Kumulatywne przystąpienie do długu ROZDZIAŁ XIII. Ochrona wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika Pojęcie, cel i unormowanie ochrony A. Uwagi ogólne B. Ochrona wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika. Stanowisko Kodeksu cywilnego C. Tryb zaskarżenia D. Szczególne przypadki zastosowania roszczeń pauliańskich

9 Wykaz skrótów Akty prawne k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) k.k.s. ustawa z 10 wrześ nia 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 186 ze zm.) k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.a. ustawa z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 267) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) k.s.h. ustawa z 15 wrześ nia 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz ze zm.) pr.bank. ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz ze zm.) p.u.n. ustawa z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłoś ciowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz ze zm.) u.g.n. ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomoś ciami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.) u.k.w.h. ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm.) u.w.l. ustawa z 24 czerwca 1994 r. o własnoś ci lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.) Czasopisma i inne skróty Biul. SN Dz.U. Biuletyn Sądu Najwyższego Dziennik Ustaw (od 2012 r. bez numeru)

10 12 Wykaz skrótów Gd. SP KIO KPP Lexis Nexis MoP nb NP OSNC OSNCP OSNC-ZD OSP OSPiKA Pal. PiP PPH Pr. Gosp. Pr. Spółek PUG RPEiS SC SIS SP SPE ST OSwsG OSAiSN Gdańskie Studia Prawnicze Krajowa Izba Odwoławcza Kwartalnik Prawa Prywatnego Lexis.pl Serwis Prawniczy Lexis Nexis Polska Monitor Prawniczy numer boczny Nowe Prawo Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Izba Prawy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Dodatkowy Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Palestra Państwo i Prawo Przegląd Prawa Handlowego Prawo Gospodarcze Prawo Spółek Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Cywilistyczne Studia Iuridica Silesiana Studia Prawnicze Studia Prawno-Ekonomiczne Samorząd Terytorialny Orzecznictwo Sądów w sprawach Gospodarczych Orzecznictwo Sądów Administracyjnych i Sądu Najwyższego

11 Wstęp Opracowanie kolejnego podręcznika z zakresu częś ci ogólnej prawa zobowiązań nie jest zadaniem łatwym. Podstawowe znaczenie ma skomplikowanie samej materii prawa zobowiązań. Nie bez znaczenia jest też okolicznoś ć, że istniejące podręczniki powstałe pod rządami Kodeksu cywilnego wyszły spod pióra znakomitych polskich cywilistów (profesorowie: Witold Czachórski, Zbigniew Radwański, Alfred Ohanowicz i Józef Górski, Mieczysław Soś niak). Oddawane do rąk Czytelników opracowanie uwzględnia wiele lat doś wiadczeń dydaktycznych autorów, będących wynikiem prowadzenia wykładów kursowych, seminariów i innych zajęć poś więconych problematyce objętej podręcznikiem. Doś wiadczenia te pokazują, jak wiele trudnoś ci nadal sprawia studentom opanowanie zagadnień należących do tzw. częś ci ogólnej prawa zobowiązań. Nie bez znaczenia są też doś wiadczenia autorów wynikające z aktywnego uczestnictwa w praktyce obrotu cywilnoprawnego. Niniejsze opracowanie jest kierowane w pierwszym rzędzie do słuchaczy studiów prawniczych, którzy kontynuują (po częś ci ogólnej i prawie rzeczowym) swoją przygodę, a może należałoby powie dzieć: zmagania, z prawem cywilnym. Dlatego też jest ono próbą zawarcia w prezentowanej Czytelnikom książce możliwie wielu prostych przykładów (w tym orzeczeń sądowych) funkcjonowania tej gałęzi prawa, z uwzględnieniem tego, że prawo cywilne jest prawem dnia codziennego. O ile można sobie wyobrazić całe życie człowieka bez wchodzenia w stosunki karnoprawne, trudniej bez wchodzenia w stosunki administracyjnoprawne, o tyle w rozmaitych stosunkach cywilnoprawnych człowiek pozostaje przez całe swoje życie. Aby przekonać się, jak ważnym działem prawa cywilnego jest prawo zobowiązań, wystarczy uś wiadomić sobie, ile umów każdy z nas zawiera niemalże każdego dnia. Pragniemy wyrazić ponadto nadzieję, że niniejszy podręcznik będzie stanowił także pewną pomoc dla praktyków obrotu cywilnoprawnego. Systematyka opracowania została oparta na podręczniku profesora Witolda Czachórskiego. Podstawowa literatura jest powoływana na początku każdego rozdziału oraz w toku wywodów, w postaci odesłań do literatury i orzecznictwa. Ułatwieniu korzystania z podręcznika służyć mają piktogramy wskazujące na rodzaj informacji objętych poszczególnymi fragmentami tekstu. Autorzy Warszawa, 1 października 2013 roku

12 Rozdział I Wiadomoś ci wstępne Podstawowa literatura. Literatura prawa zobowiązań jest bardzo obszerna. W pierwszej kolejnoś ci przytoczyć należy pozycje literatury powstałe w okresie poprzedzającym wejś cie w życie Kodeksu zobowiązań i pod rządami Kodeksu zobowiązań. Sięganie w szerokim zakresie do doktryny międzywojennej uzasadnione jest ciągłoś cią tendencji rozwojowych występujących w polskim prawie zobowiązań od dłuższego okresu. Istotne znaczenie ma także dorobek judykatury z tamtego okresu. Jako podstawowe pozycje literatury należy więc wskazać: E. Till, Polskie prawo zobowiązań (Częś ć ogólna), Projekt wstępny z motywami, Lwów 1923; R. Longchamps de Bérier, Uzasadnienie projektu Kodeksu zobowiązań (z uwzględnieniem ostatecznego tekstu Kodeksu), Warszawa 1934 i lata następne; R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Lwów (w postaci zeszytów); J. Korzonek, I. Rosenblüth, Kodeks zobowiązań. Komentarz, t. I, Kraków 1934; t. II, Kraków 1935; L. Domański, Instytucje Kodeksu zobowiązań. Częś ć ogólna, Warszawa 1937; Częś ć szczególna, t. 1, Warszawa 1938; F. Zoll, Zobowiązania w zarysie, Warszawa W odniesieniu do prac nad Kodeksem cywilnym zob. W. Czachórski, Przebieg prac nad kodyfikacją prawa cywilnego, SP 1970, nr Współczesne opracowania doktrynalne z zakresu częś ci ogólnej prawa zobowiązań są stosunkowo liczne i nie sposób wymienić ich w sposób wyczerpujący. Należy jednak zwrócić uwagę na opracowania o charakterze podstawowym, a do takich przede wszystkim trzeba zaliczyć systemy prawa. W latach 70. i 80. XX w. ukazywał się System prawa cywilnego (Ossolineum), red. W. Czachórski. W obrębie częś ci ogólnej prawa zobowiązań należy zwrócić uwagę na t. III, cz. 1, red. Z. Radwański, Ossolineum Kolejnym przedsięwzięciem wydawniczym tego typu jest System Prawa Prywatnego, red. Z. Radwański. Częś ci ogólnej prawa zobowiązań poś więcone zostały: t. 5, red. E. Łętowska, Warszawa 2013; t. 6, red. A. Olejniczak, Warszawa Poza Systemami funkcjonuje obecnie kilka dużych komentarzy do Kodeksu cywilnego: Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2013; Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz do art , red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2011; Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia, Zobowiązania, t. I i II, red. G. Bieniek, Warszawa 2011; Kodeks cywilny. Komentarz, t. III, cz. 1, Zobowiązania częś ć ogólna, red. A. Kidyba, Warszawa 2010; Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Zobowiązania, red. K. Osajda, Warszawa Należy ponadto wskazać podręczniki poś więcone prawu zobowiązań. Są to: W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Prawo zobowiązań. Zarys wykładu, Warszawa 2009; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania częś ć ogólna, Warszawa 2012; Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania częś ć szczegółowa, Warszawa Tematyce zobowiązań poś więcono również liczne prace monograficzne. Są one uwzględniane w ramach zestawienia literatury do rozdziałów. Ze względu jednak na znaczenie należy w tym miejscu przywołać prace A. Kleina, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław 1964 i 1969;

13 16 Rozdział I. Wiadomoś ci wstępne E. Łętowskiej, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002; Tendencje rozwoju prawa cywilnego, red. E. Łętowskiej, Ossolineum 1983; Z. Radwańskiego, Teoria umów, Warszawa 1977; A. Stelmachowskiego, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; W. Warkałło, Odpowiedzialnoś ć odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice, Warszawa 1972; wreszcie prace B. Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, T. Pajora, J. Rajskiego, A. Rembielińskiego, M. Soś niaka i liczne monografie A. Szpunara poś więcone wybranym instytucjom zobowiązań. Opracowania z zakresu prawa zobowiązań znajdują się w wielu periodykach prawniczych ( Kwartalnik Prawa Prywatnego, Państwo i Prawo, Przegląd Sądowy, Palestra, Przegląd Prawa Handlowego, Rejent, Monitor Prawniczy, Prawo Spółek, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego i inne). Istotne znaczenie ma także znajomoś ć orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego oraz sądów, przede wszystkim Sądu Najwyższego. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego publikowane są w Orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, natomiast Sądu Najwyższego w urzędowym zbiorze Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zestawienia literatury i orzecznictwa są również dostępne w rozmaitych programach komputerowych, zatem uzyskanie informacji typu bibliograficznego nie nastręcza obecnie większych trudnoś ci. 1. Pojęcie prawa zobowiązań A. Uwagi wstępne 1 Prawo zobowiązań jest wyodrębnionym działem podstawowej gałęzi prawa prywatnego, jaką jest prawo cywilne. Znaczenie prawa zobowiązań w ramach całoś ci systemu prawa cywilnego wynika z roli, jaką pełnią w życiu codziennym stosunki wymiany dóbr i usług między podmiotami prawa cywilnego, reguluje ono bowiem obrót majątkowy między tymi podmiotami. Wymiana dóbr i usług jest zatem podstawowym przedmiotem prawa zobowiązań. Za przedmiot tego działu prawa cywilnego uznaje się jednak także m.in. ochronę dóbr majątkowych, a nawet osobistych dóbr niemajątkowych jednostek i ich zespołów, ilekroć dobra te zostaną naruszone bez dostatecznego usprawiedliwienia. Wypada podkreś lić, że społeczne formy korzystania z dóbr majątkowych, w których wymiana dóbr i usług odgrywa tak istotną rolę, wymagają ochrony prawnej, która też niejednokrotnie może zmierzać do poś redniego przyczynienia się do efektywnoś ci samej wymiany. Wzrasta ponadto znaczenie instytucji, których celem jest zapewnienie, by w miarę możnoś ci każda szkoda poniesiona bez należytego usprawiedliwienia, a umniejszająca majątek danego podmiotu została naprawiona, by każde nieusprawiedliwione przesunięcie majątkowe nie było obojętne z punktu widzenia cywilnoprawnego. B. Miejsce prawa zobowiązań i jego funkcja 2 Prawo zobowiązań w systemie polskiego prawa cywilnego w ś wietle Kodeksu cywilnego i źródeł z nim związanych jest jednym z działów prawa majątkowego, podobnie jak prawo rzeczowe, prawo na dobrach niematerialnych i prawo spadkowe. 1. Prawo zobowiązań a prawo rzeczowe 3 Co do podziału materii między prawem zobowiązań a prawem rzeczowym jako działami prawa cywilnego majątkowego rysuje się on stosunkowo wyraźnie,

14 1. Pojęcie prawa zobowiązań 17 jeżeli uwzględnić dwa kryteria: kryterium przedmiotu i kryterium charakteru więzi prawnej charakterystycznej dla stosunków danego działu. Prawo rzeczowe normuje społeczne formy korzystania z dóbr majątkowych uznanych za rzeczy. Formy tego korzystania są ujmowane przez ustawę pod postacią praw podmiotowych bezwzględnych skutecznych erga omnes. Natomiast prawo zobowiązań normuje społeczne formy korzystania z wszelkich w ogóle dóbr (w tym także i rzeczy) i usług o wartoś ci majątkowej. Formy korzystania z nich są ujmowane przez ustawę pod postacią praw podmiotowych względnych, skutecznych między ś ciś le oznaczonymi osobami (inter partes). W stosunku zobowiązaniowym uprawniony może żądać zachowania się zgodnego z jego uprawnieniem w zasadzie tylko od oznaczonego podmiotu i tylko ten podmiot ma obowiązek to uprawnienie respektować. W praktyce liczne stosunki prawne unormowane przez prawo rzeczowe i prawo zobowiązań często się uzupełniają i warunkują nawzajem. Sprzedaż rzeczy jako stosunek typu zobowiązaniowego przygotowuje w zasadzie przeniesienie własnoś ci ze sprzedającego na kupującego, tj. przygotowuje czynnoś ć typu rzeczowego. Z punktu widzenia pojęć prawnych ustawa traktuje obie te kwestie rozłącznie. W ś wietle sformułowań Kodeksu cywilnego sprzedawca zobowiązuje się przenieś ć własnoś ć rzeczy na kupującego (art. 535 k.c.) i już przez to samo powstaje zobowiązanie. Wykonaniem tego zobowiązania ma być dopiero samo przeniesienie własnoś ci, regulowane przez prawo rzeczowe. Podobnie kupujący jedynie zobowiązuje się wobec kontrahenta do zapłaty ceny. Wykonaniem tego zobowiązania będzie akt zapłaty, tj. przeniesienia własnoś ci oznaczonych jednostek pieniężnych na sprzedawcę. Powiązanie sprzedaży i przeniesienia własnoś ci sprzedanej rzeczy w ujęciu prawa rzeczowego według Kodeksu cywilnego jest silniejsze, albowiem uważa się, że sprzedaż ma z reguły jednocześ nie skutki rzeczowe (art k.c.). Od reguły tej istnieją jednak wyjątki. 2. Prawo zobowiązań a prawo na dobrach niematerialnych Podział materii między obu tymi działami jest przeprowadzony głównie ze względu na przedmiot i charakter unormowania. Prawa na dobrach niematerialnych (rozwinięte w czasach nam współczesnych), jak w szczególnoś ci prawo autorskie, prawo do wynalazku, wzoru i znaku towarowego, odnoszą się do osobnej kategorii dóbr i są unormowane w osobnych aktach ustawowych, bez względu na to, czy społeczne formy korzystania z tych dóbr są ukształtowane pod postacią praw podmiotowych bezwzględnych czy względnych. 4 W ramach obowiązującego u nas porządku prawnego prawami na dobrach niematerialnych zajmują się: ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.); ustawa z 30 czerwca 2000 r. Prawo własnoś ci przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz ze zm.). 3. Prawo zobowiązań a prawo spadkowe Kryterium podziału materii prawa zobowiązań i prawa spadkowego stanowi cel, z punktu widzenia którego są unormowane stosunki prawne. Prawo zobowiązań normuje stosunki odnoszące się do wymiany dóbr i usług inter vivos. Prawo spadkowe normuje natomiast przejś cie praw majątkowych w ogólnoś ci (bez względu na postać 5

15 18 Rozdział I. Wiadomoś ci wstępne tych praw), mortis causa, a więc odnosi się do przejś cia wszelkich praw majątkowych względnych i bezwzględnych z osób zmarłych na osoby żyjące. 4. Prawo zobowiązań a częś ć ogólna prawa cywilnego 6 Stosunek wzajemny między tzw. częś cią ogólną prawa cywilnego i prawem zobowiązań wynika z roli, jaką spełniają przepisy częś ci ogólnej. Znajdują one zastosowanie we wszystkich działach prawa cywilnego, a więc i prawa zobowiązań o ile nic innego w tych działach nie postanowiono. Zawierają one również pewną liczbę najbardziej podstawowych zasad odnoszących się do wszystkich działów, jak np. zasad dotyczących stosowania i interpretacji przepisów prawa lub umów, nadużycia prawa podmiotowego, czynnoś ci prawnych w ogólnoś ci, przedstawicielstwa, biegu terminów, przedawnienia roszczeń itd. Częś ć ogólna, w wyższym stopniu niż inne działy prawa cywilnego, stwarza podstawę do rozwijania pewnych ogólniejszych pojęć prawnych, do konstruowania ogólniejszych teorii przenikających całoś ć materii prawa cywilnego. 5. Prawo zobowiązań a prawo rodzinne 7 8 Prawo rodzinne stanowi przedmiot osobnego unormowania ze względu na charakter stosunków, których dotyczy (Kodeks rodzinny i opiekuńczy tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.). Nie zmienia to faktu, że prawo rodzinne nadal jest jednym z działów prawa cywilnego. W regulowanych przez prawo rodzinne stosunkach przeważa element niemajątkowy, podczas gdy prawo zobowiązań ma na celu unormowanie stosunków w zasadzie wyłącznie majątkowych i niezwiązanych z więzią rodzinną uczestników tych stosunków. W prawie rodzinnym występuje niekiedy moment podporządkowania jednego podmiotu władzy drugiego (dzieci wobec rodziców, pupilów wobec opiekunów). Nie pozostaje to bez wpływu na sposób unormowania stosunków majątkowych. Natomiast w prawie zobowiązań zasadą jest traktowanie uczestników stosunku zobowiązaniowego w taki sam sposób Z punktu widzenia teoretycznoprawnego prawo zobowiązań jako zespół norm prawnych stanowi w zasadzie pewną całoś ć w sobie zamkniętą. Nie oznacza to jednak, że niektóre stosunki prawne typu zobowiązaniowego lub typowi temu pokrewne (np. z uwagi na względny charakter więzi prawnej) nie były unormowane w innych działach prawa cywilnego, a nawet w innych działach prawa w ogóle. Zob. unormowanie w prawie rzeczowym rozrachunków między właś cicielem i posiadaczem rzeczy, z których częś ć ma charakter zobowiązaniowy; unormowanie w prawie autorskim kwestii tzw. umów wydawniczych; unormowanie w prawie spadkowym kwestii zapisów lub długów spadkowych; unormowanie w prawie rodzinnym kwestii zobowiązań małżonków na tle przepisów o ustrojach majątkowych małżeńskich; unormowanie w prawie wodnym kwestii odpowiedzialnoś ci za szkodę powstającą w związku z korzystaniem z zasobów wodnych itd. W dziedzinie zobowiązań stosunkowo znaczna rola przypisywana jest swobodzie kształtowania stosunków odpowiadających woli zainteresowanych. Przejawia się ona w pierwszej kolejnoś ci w sferze stosunków umownych. Prawo obowiązujące stwarza i w tej materii pewne bariery. Są one na ogół nieliczne. Służą temu zresztą instytucje klauzul generalnych zarówno w dziedzinie objętej częś cią ogólną prawa cywilnego, jak i prawa zobowiązań.