Kult Alków (Lela i Polela w mitologii słowiańskiej) w Gaju Limijskim

Transkrypt

1 Kult Alków (Lela i Polela w mitologii słowiańskiej) w Gaju Limijskim Autor: Wieczorna Image not found Dziś wiemy że Gaj Limijski znajdował się na terytoirium obecnym ziem Polski, dzięki zapisowi dawnych danych kartograficznych na antycznej mapie z ok. 150 r.n.e. Nie była to jednak góra Ślęża, ale- sądząc z prac współczesnych- raczej okolice Sierakowa nad Wartą. Miał tam miejsce

2 kult na tyle ciekawy, że warto oddać głos źródłom historycznym. Fot. Alkowie w wersji słowiańskiej, wykopalisko z wyspy jeziora Tollensee, źródło: ( ) 43. Na tyłach Markomanów i Kwadów mieszkają Marsygnowie, Kotynowie, Osowie i Burowie. Spośród nich Marsygnowie i Burowie językiem i kulturą przypominają Swebów. Język celtycki u Kotynów, pannoński u Osów, a również to, że godzą się na składanie trybutów, dowodzi, że nie są oni Germanami. Część trybutów nakładają na nich Sarmaci, część Kwadowie jako na cudzoziemców. Kotynowie ku ich większej hańbie kopią nawet żelazo. Wszystkie te ludy zasiedliły w niewielkim stopniu równiny, raczej górskie lasy oraz szczyty [i grzbiet] gór. Rozdziela bowiem i przecina Swebię nieprzerwane pasmo górskie, za którym żyją liczne ludy. Z nich najszerzej rozciąga się związek Lugiów, podzielony na liczne plemiona. Wystarczy wymienić najważniejsze: Hariowie, Helwekonowie, Manimowie, Helizjowie, Nahanarwalowie. U Nahanarwalów zobaczyć można gaj, miejsce starożytnego kultu, któremu przewodzi kapłan w kobiecym stroju; mówią, że bogami są tam -tłumacząc na pojęcia rzymskie Kastor i Polluks. Taki jest ich charakter, nazywają się Alci. Nie ma tam ani posągów, ani śladu obcego ceremoniału czczą ich jednak jako braci i jako młodzieńców.

3 Publiusz Korneliusz Tacyt, Germania [w:] P. Cornelius Tacitus, Germania, tłum. T. Płóciennik, wstęp, komentarz J. Kolendo, Poznań 2008, s on-line: Fischerinsel (dosł. Wyspa Rybacka) wyspa jeziorna w Niemczech, w kraju związkowym Meklemburgia-Pomorze Przednie, w powiecie Mecklenburgische Seenplatte, w pobliżu Neubrandenburga. Położona jest w południowej części jeziora Tollensesee, naprzeciwko miasta Penzlin. Wyspa ma 150 m długości oraz 40 m szerokości i porośnięta jest drzewami. W połowie wyspy, na wschodnim jej krańcu stoi zrujnowana chata rybacka z 1729, która była użytkowana jeszcze w latach 70. XX wieku. Nocowali w niej rybacy, którzy wykonywali swój zawód na jeziorach Tollensesee oraz na pobliskim Lieps. Wykopaliska archeologiczne Przez długi czas na wyspie trwały badania, ponieważ twierdzono, iż znajdowało się na niej główne legendarne centrum kultu słowiańskich Wieletów Radogoszcz. W roku 1969 podczas wykopalisk archeologicznych przeprowadzonych pod kierunkiem niemieckiego archeologa Adolfa Hollnagela, odkryto w warstwie datowanej na XI XIII wiek dwie figury kultowe z drewna dębowego. Pierwsza, o wysokości 1,78 m, przedstawia umieszczone na kolumnie dwa zrośnięte ze sobą męskie popiersia z dużymi oczami, nosami i wąsami. Znalezisko to zdaniem badaczy może potwierdzać istnienie u Słowian kultu bliźniaczych bóstw (por. Lel i Polel)[1]. Druga figura, mierząca 1,57 m, przedstawia postać żeńską z wyraźnie zaznaczonym biustem. Są to jedyne znane monumentalne słowiańskie rzeźby kultowe wykonane w drewnie[2]. on-line: Sklawinowie i Antowie.Uważają bowiem, że jeden tylko Bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata.. Prokop z Cezarei VI wiek. Pisma wybrane Strona 690 on-line: books.google.pl/books?id=omdhaaaamaaj Jan Paweł Woronicz, Małgorzata Nesteruk 1993 Widok krótkiego opisu Więcej wydań

4 Lemizoletu starego budowa wg Bielskiego Lech założył Gniezno na miejscu, gdzie kiedyś gieografowie starzy kładli Limissaleum miasto (s. 42); Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach: Strona 59 on-line: books.google.pl/books?id=-txbaaaayaaj Józef Kostrzewski 1961 czczonym przez Silingów, oparte na przekazie Tacyta o świętym gaju u Nahanarwalów i nazwie jego przekazanej przez Ptolemeusza w ziemi Lugiów- Omanów: Limios alsos czy też Alkios alsos 137. Prace Komisji Archeologicznej Tomy 4-5 Strona 132 on-line: books.google.pl/books?id=h3riaaaamaaj It is also fairy tale to speak of a Germanic site of cult on the mountain Ślęża because Tacitus and Ptolemy mention distinctly not a mountain but a holy grove Limios alsos Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach: Strona 59, on- line: books.google.pl/books?id=-txbaaaayaaj Józef Kostrzewski 1961 czczonym przez Silingów, oparte na przekazie Tacyta o świętym gaju u Nahanarwalów i nazwie jego przekazanej przez Ptolemeusza w ziemi Lugiów- Omanów: Limios alsos czy też Alkios alsos Przegląd zachodni Tom 22 Strona 226 on-line: books.google.pl/books?id=9mpmaaaamaaj Instytut Zachodni dowolnie informację Thietmara o słowiańskim miejscu kultu na Ślęży na okres późnolateński i rzymski, przypisując je Silingom, jakkolwiek według mapki Ptolemeusza siedziby Silingów położone są daleko ną zachód od gaju Limios alsos. MK. Ptolemaus, Geographia, wyd. C. Muller, C. Fischer, wyd. 2, Parisiis 1901, s. 67, 1. II, c. 11, 13: podaje: Limiosaleon bądź Limios alsos. Szersza literatura: L. Schmidt, Dunheide, Limios alsos (Altschlesien, t. 9, s ). Archeologia Tom 30 Strona 25 on-line: books.google.pl/books?id=1z0haqaamaaj Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 2006

5 Dla lokalizacji Nahanarwalów punktem wyjścia jest opisany przez Tacyta święty gaj znajdujący się na terenie tego ludu, gdzie czczono boską parę Alków (wg Tacyta odpowiedniki Kastora i Polluksa) (Tacitus, Germ., 43) Najdawniejsze dzieje ziem polskich Tom 1 Strona 254 on-line: books.google.pl/books?isbn= Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski 1998 Na obszarach zajętych przez Nahanarwalów znajdowało się miejsce kultu, święty gaj. Etnografia polska Tomy Strona 141 on-line: books.google.pl/books?id=un0jaqaaiaaj Instytut Historii Kultury Materialnej (Polska Akademia Nauk) 2004 Ich porównanie do innej słynnej starożytnej świętej góry Słowian Sobótki, gdzie zachowały się intrygujące kamienne rzeźby, nie jest zatem dokładne. Wici i topory: studyum nad geneza i znaczeniem godeł polskich i zawołań Strona 50 on-line: books.google.pl/books?id=ccghaaaaiaaj Adam Szela gowski 1914 Ale skoro u Germanów dla bóstwa zwierzęcego koni była ta sama nazwa, co na święty gaj, to okazuje się, że to były Tacyt przytem jeszcze w opisie gaju Nahanarwalów dodaje, że kapłan jego nosił zwierzchni ubiór kobiecy Życie codzienne na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich: Strona 228 on-line: books.google.pl/books?id=nwsdaaaamaaj Jerzy Wielowiejski 1976 Pisał on, że w obrębie terytorium lugijskiego plemienia Nahanarwalów znajdował się święty gaj, którego strażnikiem był kapłan w stroju niewieścim. Oddawano tam cześć dwu bratnim bóstwom o imieniu Alcis ( ) Archeologia o początkach Słowian: materiały z konferencji, Kraków, Strona 112 on-line: books.google.pl/books?id=qusraqaaiaaj Piotr Kaczanowski, Michał Parczewski, Uniwersytet Jagielloński. Instytut Archeologii 2005

6 Znajdował się on w gaju (lucus), a na jego czele stał kapłan noszący strój kobiecy. do stwierdzenia, że Tacyt nie mówi bezpośrednio o roli politycznej tego ośrodka kultu w kraju Nahanarwalów. 120 TACITUS Of these the Lygians are most numerous and extensive, and spread into several communities. It will suffice to mention the most puissant; even the Arians, Helvicones, Manimians; Elysians and Naharval-ians. Amongst the Naharvalians is shown a grove, sacred to devotion extremely ancient. Over it a Priest presides apparelled like a woman; but according to the explication of the Romans, tis Castor and Pollux who are here worshipped. This Divinity is named Alois. There are indeed no images here, no traces of an extraneous superstition: yet their devotion is addressed to young men and to brothers. Macieja z Miechowa głoszący, że Polacy Czcili Ledę, matkę Kastora i Polluksa, i bliźnięta zrodzone z jednego jaja, Kastora i Polluksa, co się słyszy po dziś dzień u śpiewających najdawniejsze piesni Łada, Łada, Ileli, Ileli, Poleli z klaskaniem i biciem w ręce. Ładą nazywają (jak śmiem twierdzić według świadectwa słowa żywego) Ledę, a nie Marsa, Kastora Leli, Polluksa Poleli. Sam w dzieciństwie widziałem trzy z takich bałwanów, częściowo potłuczone, leżące niedaleko obejścia dominikańskiego kościoła świetej Trójcy w Krakowie, dawno już zebrane. [39] on-line: Na wyspie Fischerinsel (Tollensee) w Meklemburgii odkryto (1969) słowiański, zachodniolechicki posąg wyobrażający bliźnięta, kojarzony powszechnie przez badaczy (A.Gieysztor, W.Szafrański, A. Kempiński) z boskimi bliźniętami - Lelem i Polelem. W tym samym miejscu odkryto również figurkę wyobrażającą postać kobiecą. ( ) terminem alces, określany był w pismach Juliusza Cezara łoś. Pokrewny jest mu angielski elk, czy łotewskie alnis łoś. Występuje tutaj zbieżność z nazwą świętego gaju alk, który jednak może nazwę brać od imienia bogów.

7 Hafty z motywami bliźniaczych bóstw, motywy mitologiczne z terenu Szwecji, Finlandii, Rosji i Norwegii. Więcej:Studiobooks.homestead.comhttp:// on-line: on-line: Albowiem Swewią przecina i dzieli nieprzerwane gór pasmo (Karpaty i Sudety), za któremi wiele narodów mieszka, a miedzy niemi nayobszerniejsze maią. dzierżawy Ligowie (Lugiorum), z wielu powiatów złożeni. Dość wyliczyć nayznacznieyszych. Aryow, Helwekonów, Manimow. Eelizyow. Naharwalow. Naharwalowie pokazuią u siebie gay, starożytnym nabożeństwem poświęconą. Strażnikiem, iego pop, w odzieniu niewieścim. Oddaią cześć bogom, iacy są w tłomaczeniu Rzymskim Kastor i Pollux, przyznaiąc im moc też samą. Nazwisko ich Alcis: nie widać żadnego posągu, ani żadnych obcych obrządków, prócz tego. że ich iako braci i młodzieńców wielbią. [...] sed deos interpretatione Romana Castorem Pollucemque memorant. Ea vis

8 numini, nomen Alcis. Nulla simulacra, nullum peregrinae superstitionis vestigium; ut fratres tamen, ut iuvenes venerantur. Oddaią cześć bogom, iacy są w tłomaczeniu Rzymskim Kastor i Pollux, przyznaiąc im moc też samą. Nazwisko ich Alcis: nie widać żadnego posągu, ani żadnych obcych obrządków, prócz tego. że ich iako braci i młodzieńców wielbią. (zahttp:// (Nowe Ateny Benedykt Chmielowski). Lelum i Polelum, podobno Castorem i Pollucem gwiazdy, a w życiu nierozerwalnych przyjaciół, dlatego ich Polacy przy wesołych kompaniach wzywali jako conservatrores przyjaźni. Tychże samych bożków wzywali i Czechowie, a przy tym i innych którychem się naczytał in Republika Bohemica. Antiquitas Tomy Strona 9 on-line: books.google.pl/books?id=yavmaaaamaaj Eugeniusz Konik, Uniwersytet Wrocławski im. Bolesława Bieruta 1992 Tacyt w Germanii pisał: U Nahanarwalów wskazuje się gaj, który jest siedzibą dawnego kultu. i komentator Germanii, Adam Naruszewicz sądził, że wymieniony przez autora rzymskiego święty gaj znajdował się właśnie na Łysej Górze Prahistoria ziem polskich Tom 5 Strona 431 books.google.pl/books?isbn= Witold Hensel, Jerzy Wielowiejski, Instytut Historii Kultury Materialnej 1981 I tak Tacyt donosi w Germanii (43) o świętym gaju jako ośrodku kultu Nahanarwalów, którzy należeli do związku plemiennego Lugiów Słownik mitologii ludów indoeuropejskich Strona 23 on-line: books.google.pl/books?id=5ruraqaaiaaj Andrzej M. Kempiński 1993

9 plemię Nahanarwalów. Alków identyfikowano z -» Kastorem i Polluksem (Polydeukesem; zob. DlOSKUROW1E-1). Siedzibą Alków był święty gaj, a kultowi przewodniczył kapłan odziany w strój kobiecy (Tac, Germ., 43). za on-line: Najstarszym i najbardziej poważanym plemieniem byli Semnoni, na ich terytorium (między środkową Łabą a Odrą) leżał święty gaj, do którego przybywali posłowie ze wszystkich swebskich plemion, by składać ofiary ( ) Na terytorium Nahanarwalów znajdował się ośrodek kultowy poświęcony bliźniaczym Alkom, identyfikowany z Limios alsos Gajem Limijskim (Ptolemeusza), ( ) Dodając opis Hariów Tacyta i tajemniczy kult Nahanarvalów w świętym gaju, a do tego kult bogini Nethrus o znanych nam symbolach również kultywowany w świętym gaju! ( ) W tym przypadku aż nadto specyficzne. Dwa sąsiadujące ze sobą zespoły plemienne kultywują w świętym gaju. Dodając opis Hariów Tacyta i tajemniczy kult Nahanarvalów w świętym gaju, a do tego kult bogini Nethrus o znanych nam symbolach również kultywowany w świętym gaju! ( ) No i dobrze, bo to inaczej matrona (matres) staroceltyckie opiekuńcze bóstwo chtoniczne, symbolizujące płodność, urodzaj, a zarazem związane ze śmiercią i światem zmarłych. Znane z licznych przedstawień figuralnych z Galii i Nadrenii, J. Gąssowski, Mitologia Celtów, Warszawa 1979, s Nasuwa mi się tu jeszcze jedno spostrzeżenie w sprawie drugiego plemienia lugijskiego, Nahanarvalów, których Tacyt scharakteryzował jako kultywujących dwa bóstwa. Pomijając już tę kwestię, że porównał je dosłownie nasz rzymski historyk do kultu Kastora i Polluksa, chciałbym zwrócić uwagę, że odbywał się on w świętym gaju. Jest to analogia do kultu plemienia Semnonów, którzy podobnie za miejsce swej religii wybierali gaj. Semnonowie należeli też do tych plemion, które skupiały się wokół bogini Nethrus Matki Ziemi, opiekunki urodzaju, płodności, ale również zemsty i nocy. A zatem zrzeszone pod nazwą Lugiorum gentes/nomen plemiona Hariów i Nahanarwalów mogły pełnić rolę swojego rodzaju kast plemiennych. Mogły to też być cechy charakterystyczne owych plemion, czyli to co Tacytowi najbardziej obiło się o uszy, czy o oczy na temat owych plemion. Jedno nie ulega wątpliwości, że panuje dużo analogii w kulcie, ale też i w cechach charakteru

10 poszczególnych plemion. Według mnie jest ich aż nadto, by można było postawić jakąś sensowną tezę. on-line: Natomiast W. Szafrański ( ) archeolog i religioznawca uważał, że protoplastami polskich Lelków (Lel i Polel) mogli być celtyccy Alkowie bóstwa lunarne związane z chtoniczną opiekunką dusz zmarłych przodków. Opierał się na relacji Tacyta, że w świętym gaju celtyckich Nahanarwalów czczono dwa bóstwa o imieniu Alcis, będących braćmi przypominającymi rzymskiego Kastora i Polluksa, a strażnikiem tego świętego gaju miał być kapłan w kobiecej szacie. Nie było tam żadnego posągu kultowego. W nazwie Alcis próbował autor doszukiwać się etymologicznego związku ze słowiańskimi bliźniętami boskimi: Lelum i Polelum. Po odrzuceniu przyrostka i końcówki zostaje bowiem rdzeń al, który podobno wykazywać ma pokrewieństwo z lel, o treści semantycznej, mającej również charakter chtoniczny, jak celtyccy Alkowie. Lala córka Łady, lunarnej bogini płodności oznaczała wtedy świat pozagrobowy, a bocian jako nosiciel dusz nazywany bywał lelkiem. Leli wspominane jest też na Łysej Górze, obok Łady i Body, w Powieści świętokrzyskiej z 1538 (1550) roku ( BrMit): na Łysej Górze był kościół trzech bałwanów, które zwano Łado, Boda, Leli [ ] tedy Dobrawa, pokaziwszy ich bożnicę, kazała zbudować kościół ku czci św. Trójcy. Późniejsi odnosili to do r. 1006, tj. do mniemanego roku założenia klasztoru. Prahistoria religii na ziemiach polskich Strona 275, on-line: books.google.pl/books?id=mrrkaaaaiaaj Włodzimierz Szafrański 1987 świętym gaju na obszarze lugijskiego plemienia celtyckich Nahanarwalów, lokalizowanym przez Henryka Łowmiańskiego koło Ślęży, pisze Tacyt (około ). Limios alsos X (Limiosaleon U) w: Reallexikon der germanischen Altertumskunde: Vulgarrecht Strona on-line: books.google.pl/books?isbn= Johanne Hoops, Heinrich Beck, Dieter Geuenich 2006

11 2,11,13 genannte Polis Limios alsos ins Spiel gebracht wird hinterließen und damit einer ganzen Landschaft Schlesien den Namen ga- ben, umfaßte ihr Siedelgebiet zusätzlich noch Mittelschlesien links der Oder Polish Western Affairs Tom 7 Strona 277, on-line: books.google.pl/books?id=owuwaqaamaaj,1966 archaeologists concerning a Germanic site of cult on Mount Sleia which they base on Taci- tus s information on the sacred grove of the Nahanarvals and on the name of the site of cult Limios Alsos in the territory of the Lugians (Lugii Omani) Beiträge zur Geschichte von Stadt und Stift Essen Wydanie 57 Strona 10, on-line: books.google.pl/books?id=kd1aaqaaiaaj Dort ist der Ort Limios Alsos verzeichnet auf Längengrad 41 und Breite Trage ich dies auf die Karte, so trifft Limios-Alsos heißt also Hafen Aliso, im Gegensatz zum Lager, das etwas östlicher lag. Publikacje o Limios alsos: Schmidt, L. : Dunheide, Limios alsos. Altschlesien 9, 1940, S Archiv für Anthropologie, Völkerforschung und kolonialen Kulturwandel Tomy Strona 114, on-line: books.google.pl/books?id=fsqzaaaamaaj, Deutsche Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte 1932 Einzelne Erwähnungen, so die Tropaea Drusi1), Tentoburgion 2), ferner der Limios alsos = Heiliger Hain der Naharvalen Opr. Adam Fularz na podst. Google i wymienionej literatury [1] Kronika Polska Marcina Bielskiego