ZASIĘG ODDZIAŁYWANIA SZKOLNICTWA PONADGIMNAZJALNEGO NA PRZYKŁADZIE MIASTA POZNANIA

Transkrypt

1 STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA 2016, vol. 4, no. 6 DOI: /SOEP Marzena Walaszek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej marwal@amu.edu.pl ZASIĘG ODDZIAŁYWANIA SZKOLNICTWA PONADGIMNAZJALNEGO NA PRZYKŁADZIE MIASTA POZNANIA Streszczenie: Celem artykułu było zaprezentowanie wyników badań przestrzennego oddziaływania placówek szkolnictwa ponadgimnazjalnego w Poznaniu oraz ukazanie możliwości wykorzystania tego typu badań w procedurze delimitacji miejskich obszarów funkcjonalnych. Badanie zostało przeprowadzone w 2013 roku przez Centrum Badań Metropolitalnych UAM w Poznaniu w 60 szkołach ponadgimnazjalnych samorządowych i 3 szkołach ponadgimnazjalnych niesamorządowych, dzięki czemu uzyskano wysoką próbę badawczą. Wyniki badań stanowią cenny materiał poznawczy dotyczący terytorialnego pochodzenia uczniów, a kierunki i natężenie dojazdów do szkół odzwierciedlają rangę i znaczenie ośrodka miejskiego. Słowa kluczowe: szkolnictwo ponadgimnazjalne, terytorialne pochodzenie uczniów, miejski obszar funkcjonalny. Klasyfikacja JEL: I21. SPATIAL RANGE OF SECONDARY EDUCATION ON THE EXAMPLE OF POZNAN Abstract: The aim of this article is to present the results of studies of the spatial range of secondary schools in Poznań and the possibility of using this type of research in the procedure of delimitation of urban functional areas. The survey was conducted in 2013 by the Center for Metropolitan Research of Adam Mickiewicz

2 130 Marzena Walaszek University in Poznań, in 60 public and 3 private secondary schools, which contributed to a high research sample. The results of the study are a valuable source of information about the territorial origin of secondary school students, and the direction and intensity of commuting to schools reflects the importance and significance of an urban center. Keywords: secondary schools, territorial origin of secondary school students, urban functional area. Wstęp Dojazdy do szkół są ważnym elementem powiązań przestrzenno-funkcjonalnych, a ich rozmiar i kierunki zależą od wielkości ośrodka szkolnictwa średniego [Plaza 2012]. Dostępność przestrzenna szkolnictwa jest jednym z czynników wpływających na poziom wykształcenia ludności [Guzik 2003]. Dostępność przestrzenna, czasowa i ekonomiczna 1 wpływają na zadowolenie mieszkańców z usług edukacyjnych, a przede wszystkim warunkują możliwość skorzystania z nich. W świetle teorii W. Christallera [1933] miasta są ośrodkami centralnymi nie ze względu na położenie centralne, ale dlatego, że pełnią one funkcje centralne. Funkcje tego rodzaju obejmują działalności o znaczeniu ponadlokalnym, a zaliczyć do nich można m.in.: handel, usługi kulturalne, oświatowe, zdrowotne, finansowe, a także niektóre działy przemysłu. Zgodnie z teorią miejsc centralnych, miasto jest centrum funkcjonalnym zaplecza i kształtuje to zaplecze w istotny sposób. Miasto wykonuje w stosunku do swego otoczenia funkcje cen tralne, wpływając na wytwarzanie się na zapleczu więzi gospodarczych, społecznych i kulturowych [Maik 1992]. Delimitacja obszarów metropolitalnych w Polsce jest wyrazem zmiany paradygmatu planowania przestrzennego kraju, a więc odejściem od planowania sektorowego na rzecz planowania terytorialnego. Dokumentem, który wyznacza najważniejsze cele rozwojowe kraju na najbliższe 15 lat, jest Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK 2030). Zasadniczym celem aktualnej polityki rozwoju przestrzennego kraju jest wzmacnianie rozwoju tych obszarów, które są głównymi miejscami koncentracji ludności i ich aktywności społeczno-gospodarczych, a zatem posiadają naj- 1 Pojęcie dostępności przestrzennej, ekonomicznej i czasowej jest związane z możliwością skorzystania z oferty edukacyjnej. Według Koźlak [2012] pojęcie dostępności odnoszone jest do stopnia łatwości, w jakim mieszkańcy danego obszaru uzyskują dostęp do zatrudnienia, edukacji, służby zdrowia, sklepów, rozrywki, społecznych lub innych rodzajów działalności.

3 Zasięg oddziaływania szkolnictwa ponadgimnazjalnego na przykładzie miasta Poznania 131 silniejsze endogeniczne potencjały rozwoju. Takimi obszarami są obszary metropolitalne, które w KPZK 2030 określono mianem obszarów funkcjonalnych. Specjalnie wyodrębnioną w KPZK 2030 kategorią tych obszarów są obszary funkcjonalne ośrodków wojewódzkich, w tym metropolitalnych, które charakteryzują się m.in.: dużym potencjałem gospodarczym, szeroką ofertą usług wyższego rzędu, znaczną zewnętrzną atrakcyjnością turystyczną oraz wysokim stopniem rozwoju nauki i innowacji. Zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, obszar metropolitalny to obszar wielkiego miasta oraz powiązanego z nim funkcjonalnie bezpośredniego otoczenia, ustalony w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. Dla obszaru metropolitalnego uchwala się plan zagospodarowania przestrzennego jako część planu zagospodarowania przestrzennego województwa [Ustawa z dnia 27 marca 2003 r., art. 38]. Za uchwalenie ww. planu odpowiadają organy samorządu województwa, planowanie metropolitalne jest zatem elementem planowania regionalnego. Delimitacja poznańskiego obszaru metropolitalnego przeprowadzona została w 2006 roku przez Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu (WBPP) przy zastosowaniu zróżnicowanych wskaźników społeczno-gospodarczych oraz uwzględnieniu dostępności komunikacyjnej oraz środowiska przyrodniczego. Wyznaczony przez WBPP Poznański Obszar Metropolitalny objął swym zasięgiem miasto centralne Poznań i 45 gmin. W 2013 roku Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego opracowało dokument Zasady i kryteria wyznaczania obszarów funkcjonalnych w województwie wielkopolskim. W dokumencie tym kryteria delimitacji zostały poszerzone o wskaźniki funkcjonalne, odzwierciedlające realne przepływy ludności ze strefy podmiejskiej w kierunku miasta centralnego (dojazdy do pracy). W delimitacji poznańskiego obszaru metropolitalnego, opracowanej przez WBPP, dojazdy do placówek edukacyjnych nie zostały uwzględnione. Należy również podkreślić, że podstawowe wskaźniki delimitacji obszarów funkcjonalnych zostały wskazane w dokumencie Kryteria delimitacji miejskich obszarów funkcjonalnych ośrodków wojewódzkich opracowanym przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (MRR) w 2013 roku (m.in. liczba wyjeżdżających do pracy najemnej do rdzenia miejskiego obszaru funkcjonalnego na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym powyżej 50, liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców jako stosunek do średniej wojewódzkiej powyżej 75%). Dobór wskaźników delimitacji obszarów funkcjonalnych jest w praktyce dowolny, co oznacza, że mogą być uwzględniane także inne

4 132 Marzena Walaszek wskaźniki. Za szczególnie cenne należy uznać wskaźniki dotyczące relacji zaplecza z miastem centralnym, które nie są przedmiotem badań statystki publicznej. Do tego typu wskaźników należy zaliczyć m.in. dojazdy ludności do usług zlokalizowanych w mieście centralnym (w tym do usług publicznych: edukacyjnych i zdrowotnych). Badania terytorialnego pochodzenia uczniów w szkołach ponadgimnazjalnych niewątpliwie odzwierciedlają relacje funkcjonalne pomiędzy miastem centralnym a jego zapleczem. Ponadlokalne zasięgi oddziaływania szkolnictwa najdogodniej jest badać na przykładzie szkół ponadgimnazjalnych. Szkolnictwo ponadgimnazjalne to usługa wyższego rzędu, a placówki szkolne są mniej licznie rozmieszczone w przestrzeni niż szkoły podstawowe czy gimnazja, co powoduje zjawisko zwiększonej mobilności uczniów, czyli codziennych dojazdów do tych szkół nawet z odległości kilkudziesięciu kilometrów. Lokalizacja szkół średnich przeważnie w ośrodkach rangi powiatowej powoduje, że ich zasięg jest często ponadgminny, a nawet ponadpowiatowy. W Polsce badania dotyczące zasięgów oddziaływań szkół są w ostatnich latach przedmiotem ekspertyz sporządzanych na zlecenie organów samorządowych lub rządowych. Należałoby tutaj wymienić m.in. prace badawcze Guzika [2003], Bajerskiego [2011], Plazy [2012], Walaszek [2012] i Bula [2013] czy ekspertyzę Śleszyńskiego, Czapiewskiego i Kozaka [2011], a także Analizę powiązań funkcjonalnych na obszarze województwa śląskiego [2012] opracowaną przez Regionalne Centrum Analiz Strategicznych. Badania oddziaływania szkolnictwa ponadgimnazjalnego, obok badań dojazdów do pracy, znajdują zastosowanie w określaniu stref oddziaływań ośrodków miejskich, w tym zasięgów obszarów metropolitalnych. Obszary metropolitalne w Polsce zostały wyznaczone w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, choć decyzję o ich ostatecznym kształcie pozostawiono samorządom województw (na podstawie własnych badań i analiz samorząd województwa może określać zasięg miejskich obszarów funkcjonalnych metropolitalnych, ale również regionalnych czy subregionalnych). Przykładem badań dojazdów do szkół pondgimnazjalnych, wykonanych na potrzeby delimitacji miejskich obszarów funkcjonalnych, są m.in. badania dotyczące Inowrocławia, Grudziądza i Włocławka, opracowane dla Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego przez Centrum Badań Metropolitalnych UAM w Poznaniu [Określenie specyfiki 2013]. Zaprezentowane w niniejszym artykule badania dojazdów do szkół ponadgimnazjalnych miasta Poznania zostały wykonane na potrzeby delimitacji miejskiego obszaru funkcjonalnego przez Centrum Badań Metropoli-

5 Zasięg oddziaływania szkolnictwa ponadgimnazjalnego na przykładzie miasta Poznania 133 talnych UAM w Poznaniu na zlecenie Stowarzyszenia Metropolia Poznań, i stanowiły jedno z wielu kryteriów, na podstawie których wyodrębniona została strefa silnych i słabszych oddziaływań okolicznych gmin z miastem Poznań [Delimitacja 2014]. Jak już zasygnalizowano, delimitacja Poznańskiego Obszaru Metropolitalnego została również wykonana w 2006 roku przez Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu, choć nie uwzględniła ona badań zasięgów oddziaływań szkolnictwa ponadgimnazjalnego [Delimitacja 2006]. 1. Podmiot, źródła i metody badań Badaniem objęto szkoły ponadgimnazjalne samorządowe i niesamorządowe dla młodzieży, bez szkół specjalnych i bez szkół dla dorosłych. Aktualna baza teleadresowa szkół wraz z danymi dotyczącymi liczby uczniów w poszczególnych szkołach ponadgimnazjalnych została udostępniona przez Wydział Oświaty Urzędu Miasta Poznania wg stanu na dzień 30 września 2013 roku na podstawie danych z Systemu Informacji Oświatowej. Baza zawierała m.in. dane dotyczące liczby uczniów i oddziałów szkolnych w szkołach ponadgimnazjalnych dla młodzieży: samorządowych (61 szkół) i niesamorządowych (21 szkół). Badanie przeprowadzono w dwóch etapach, drogą bezpośrednią, poprzez skierowanie do dyrekcji szkół ankiet dotyczących miejsc zamieszkania uczniów pozamiejscowych (spoza Poznania). Na pierwszym etapie badania, który trwał od 30 października do 15 listopada 2013 roku, uzyskano zwrot ankiet na poziomie 75% wszystkich szkół ponadgimnazjalnych. W dniu 20 listopada 2013 roku ponowiono prośbę o udział szkół w badaniu i uzyskano kolejne brakujące ankiety. Ostatecznie w badaniu udział wzięło 60 szkół ponadgimnazjalnych samorządowych oraz trzy niesamorządowe (trzy licea). Badaniem objęto uczniów samorządowych szkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży, co stanowiło 98,4% wszystkich uczniów szkół tego typu w Poznaniu, oraz 263 uczniów niesamorządowych szkół ponadgimnazjalnych kształcących się w trybie dziennym, co stanowiło 12,9% uczniów (a więc ogółem uczniów). Wśród ogólnej liczby uczniów objętych badaniem, 9128 stanowili uczniowie pozamiejscowi (46%). Jak wykazało badanie, prawie połowa wszystkich uczniów kształcących się w szkołach ponadgimnazjalnych w Poznaniu w roku szkolnym 2013/2014 dojeżdżała spoza Poznania. Jak już zasygnalizowano, badaniem objęto też niesamorządowe szkoły ponadgimnazjalne dla młodzieży, chcąc uzyskać jak najszerszą perspektywę

6 134 Marzena Walaszek badania. W szkołach tego typu w Poznaniu w roku szkolnym 2013/2014 naukę rozpoczęło 2030 uczniów w 21 placówkach. Spośród tych szkół, w badaniu udział wzięły trzy szkoły ponadgimnazjalne prowadzone przez instytucje niesamorządowe (Publiczne Salezjańskie Liceum Ogólnokształcące w Poznaniu im. bł. Piątki Poznańskiej z 60 uczniami, Liceum Akademickie Da Vinci przy Wyższej Szkole Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa z 29 uczniami i Liceum Ogólnokształcące Sióstr Urszulanek Unii Rzymskiej ze 174 uczniami). Uzyskanie większej próby wśród uczniów kształcących się w szkołach niesamorządowych okazało się niemożliwe ze względu na niski zwrot ankiet z tych szkół, co argumentowano przede wszystkim zbyt dużą czasochłonnością sporządzenia takiego zestawienia. Udział w badaniu znacznej większości szkół ponadgimnazjalnych samorządowych i trzech szkół niesamorządowych pozwolił na opracowanie niezwykle cennego materiału badawczego. Warto podkreślić, że zebrane dane dotyczące miejsca zamieszkania uczniów pozamiejscowych są aktualne (pozyskane zostały na rok szkolny 2013/2014). Dane dotyczące dojazdów do szkół ponadgimnazjalnych w Poznaniu analizowano w granicach województwa wielkopolskiego. Uznano, zgodnie z sugestiami dyrekcji szkół, że uczniowie spoza tego województwa zamieszkują w internatach i bursach bądź na stancjach, dlatego nie stanowią grupy uczniów dojeżdżających do szkół codziennie. Analiza zebranych danych dotyczących liczby uczniów dojeżdżających do szkół ponadgimnazjalnych do Poznania pozwoliła na określenie kryteriów delimitacji strefy o silnym oddziaływaniu szkolnictwa ponadgimnazjalnego i strefy słabszych powiązań (tabela 1). Tabela 1. Kryteria delimitacji Kryterium Liczba uczniów dojeżdżających do miasta Udział uczniów dojeżdżających z danej gminy w grupie młodzieży w wieku lat Strefa o silnym oddziaływaniu szkolnictwa 100 uczniów Strefa o słabszych powiązaniach w dojazdach do szkół uczniów 25% 5 24% Kryteria przyjęte w tabeli są logiczne i poparte szczegółową analizą materiału badawczego, z którego wynika, że pewne gminy wyraźnie odstają pod względem wartości liczbowych od pozostałych. Uznano, że gminy

7 Zasięg oddziaływania szkolnictwa ponadgimnazjalnego na przykładzie miasta Poznania 135 cechujące się liczbą uczniów dojeżdżających poniżej 50 osób oraz odsetkiem uczniów dojeżdżających z danej gminy poniżej 5% to gminy, których powiązania ze szkolnictwem ponadgimnazjalnym w Poznaniu są bardzo słabe. Przemawia za tym fakt, że wielu z tych uczniów, co wielokrotnie sygnalizowały placówki szkolne w trakcie badania, zamieszkuje w bursach przyszkolnych, dlatego nie można ich uznać za codziennie dojeżdżających do szkół z miejscowości, w których są na stałe zameldowani. 2. Stan szkolnictwa ponadgimnazjalnego w Poznaniu W Poznaniu w roku szkolnym 2012/2013 zlokalizowanych było 77 szkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży, w których kształciło się uczniów. Liczba uczniów tych szkół znacznie przewyższyła liczbę osób w wieku lat zamieszkujących Poznań, co oznacza, że miasto Poznań cechuje silnie rozwinięta funkcja edukacyjna. Ze względu na duże oddziaływanie Poznania w zakresie szkolnictwa ponadgimnazjalnego należy uznać, że jest to ważna funkcja subregionalna, która wpływa na rozwój potencjałów aglomeracji poznańskiej, m.in. na wysokie wykształcenie społeczeństwa, stanowi zaplecze dla kształcenia wykwalifikowanych pracowników, jest miejscem pracy dla osób zatrudnionych w sektorze oświaty. Miasto Poznań przyciąga uczniów z innych miejscowości, co już samo w sobie jest czynnikiem pozytywnie kształtującym kapitał społeczny miasta (wysokie wykształcenie i kwalifikacje) oraz lokalny i ponadlokalny rynek pracy. W roku szkolnym 2013/2014 spośród wszystkich typów szkół ponadgimnazjalnych w Poznaniu najliczniej reprezentowane były licea ogólnokształcące (31 szkół), działające jako jednostki samodzielne lub w zespołach szkół ogólnokształcących bądź zawodowych. Licea ogólnokształcące były najchętniej wybierane przez młodzież kształciło się w nich uczniów, co stanowiło 58,5% uczniów szkół samorządowych ponadgimnazjalnych dla młodzieży. W zespołach szkół zawodowych w roku szkolnym 2013/2014 funkcjonowało 10 liceów ogólnokształcących dla młodzieży, w których naukę pobierało 1674 uczniów, w 62 oddziałach szkolnych (średnio 27 uczniów na oddział szkolny). Dodatkowo w Poznaniu funkcjonowało 10 liceów, które prowadziły kształcenie jako jednostki samodzielne, niewchodzące w skład zespołu szkół zawodowych. W roku szkolnym 2013/2014 uczęszczało do nich 5421 uczniów w 186 oddziałach szkolnych (średnio 29 uczniów na oddział szkolny). Ponadto w roku szkolnym 2013/2014 prowadzono kształ-

8 136 Marzena Walaszek cenie w 11 liceach ogólnokształcących w ramach zespołów szkół ogólnokształcących, w których naukę pobierało 4548 uczniów w 160 oddziałach szkolnych (29 uczniów na oddział). W zespołach szkół zawodowych funkcjonowało 19 techników dla młodzieży, w których w 266 oddziałach naukę pobierało 6808 uczniów. W Poznaniu w roku szkolnym 2013/2014 uruchomiono kształcenie w 9 zasadniczych szkołach zawodowych, w których naukę podjęło 1316 uczniów w 51 oddziałach szkolnych (średnio 26 uczniów na oddział szkolny). Ogółem w roku szkolnym 2013/2014 w szkołach ponadgimnzajalnych samorządowych dla młodzieży w Poznaniu kształciło się uczniów w 731 oddziałach szkolnych (średnio 26 uczniów na oddział szkolny) por. tabela 2. Tabela 2. Charakterystyka samorządowych i niesamorządowych szkół ponadgimnazjalnych w Poznaniu w roku szkolnym 2013/2014 Typ szkoły Liczba szkół Liczba uczniów Liczba oddziałów Średnia liczba uczniów na oddział Licea ogólnokształcące w zespołach szkół zawodowych Licea ogólnokształcące samodzielne Licea ogólnokształcące w zespołach szkół ogólnokształcących Ogółem licea ogólnokształcące Licea profilowane w zespołach szkół zawodowych Technika Zasadnicze szkoły zawodowe Ogółem szkoły ponadgimnazjalne samorządowe Szkoły ponadgimnazjalne niesamorządowe b.d. b.d. Źródło: Na podstawie danych Wydziału Oświaty Urzędu Miasta Poznania (b.d. brak danych).

9 Zasięg oddziaływania szkolnictwa ponadgimnazjalnego na przykładzie miasta Poznania Wielkość i kierunki dojazdów do szkół ponadgimnazjalnych Jak wynika z przeprowadzonego badania, największa liczba uczniów w roku szkolnym 2013/2014 dojeżdżała do Poznania z gmin powiatu poznańskiego. Łącznie z tego terenu dojeżdżało 7378 uczniów, co stanowiło aż 80,8% wszystkich uczniów dojeżdżających. Wśród gmin powiatu poznańskiego najwięcej uczniów w roku szkolnym 2013/2014 dojeżdżało z gminy miejskiej Luboń aż 809 (rysunek 1). Drugą pozycję pod względem liczby uczniów dojeżdżających zajął Swarzędz z liczbą 709 uczniów. W przedziale uczniów znalazły się gminy: Czerwonak (656), Tarnowo Podgórne (601), Komorniki (577), Mosina (537) oraz Dopiewo (534), a w przedziale uczniów gminy: Pobiedziska (439), Kórnik (413), Suchy Las (405) oraz Stęszew (351). W przedziale uczniów dojeżdżających znalazły się gminy: Rokietnica, Kostrzyn, Murowana Goślina, Buk, Kleszczewo, Puszczykowo, a także gminy spoza powiatu poznańskiego: Duszniki, Kaźmierz i Czempiń. W przedziale uczniów znalazły się gminy: Oborniki, Szamotuły i Opalenica. W przedziale uczniów dojeżdżających znalazło się 26 gmin. Należy uznać, że są to gminy, które wykazują bardzo słabe powiązania z miastem Poznaniem w zakresie szkolnictwa ponadgimnazjalnego. Są to dojazdy sporadyczne i ze względu na znaczne odległości uczniowie często zamieszkują na stancjach lub w bursach szkolnych i nie podejmują migracji codziennych do szkół (tzw. wahadłowych) por. tabela 3. Kryterium udziału liczby uczniów dojeżdżających w grupie wiekowej lat, jako odpowiadającej poziomowi kształcenia w szkole ponadgimnazjalnej, ukazuje, jaka część młodzieży zamieszkałej w danej gminie kształci się w Poznaniu. Pod tym względem wartością powyżej 60% cechowały się gminy: Komorniki (65,9%), Luboń (65,4%), Dopiewo (64,6%), Suchy Las (63,2%) oraz Tarnowo Podgórne (60,8%). W przedziale 50 60% znalazły się natomiast gminy: Czerwonak (56,3%), Kleszczewo (55,5%) oraz Stęszew (50%). Nieco mniejsze, ale również wysokie wartości przyjęły gminy: Rokietnica (48,8%), Pobiedziska (45,5%), Mosina (40,3%) oraz Kórnik (40,1%). W przedziale 30 40% znalazły się gminy: Puszczykowo (39,6%), Duszniki (36%), Kaźmierz (34,9%), Swarzędz (34,1%), Kostrzyn (31,5%) i Buk (30,4%) por. rysunek 2. Dojazdy uczniów do poznańskich szkół ponadgimnazjalnych wykazują głównie zasięg powiatowy, a liczba uczniów dojeżdżających zależy nie tylko od rangi szkoły, ale przede wszystkim od fizycznej odległości. Taki wynik badania jest także odzwierciedleniem organizacji przestrzennej szkolnictwa ponadgimnazjalnego, dla którego organem prowadzącym jest samorząd powiatowy.

10 138 Marzena Walaszek 45 Rysunek 1. Liczba uczniów zamiejscowych w szkołach ponadgimnazjalnych Poznania (powyżej 50 uczniów) Źródło: Na podstawie badań ankietowych

11 Zasięg oddziaływania szkolnictwa ponadgimnazjalnego na przykładzie miasta Poznania 139 Tabela 3. Liczba uczniów dojeżdżających i udział tych uczniów w grupie wiekowej lat (w zestawieniu uwzględniono gminy powyżej 50 uczniów dojeżdżających) Lp. Gmina Powiat Liczba uczniów dojeżdżających do Poznania Liczba osób w wieku lat Odsetek uczniów w wieku lat dojeżdżających do Poznania 1 Luboń poznański ,4 2 Swarzędz poznański ,1 3 Czerwonak poznański ,3 4 Tarnowo Podgórne poznański ,8 5 Komorniki poznański ,9 6 Mosina poznański ,3 7 Dopiewo poznański ,6 8 Pobiedziska poznański ,5 9 Kórnik poznański ,1 10 Suchy Las poznański ,2 11 Stęszew poznański ,0 12 Rokietnica poznański ,8 13 Kostrzyn Wielkopolski poznański ,5 14 Murowana Goślina poznański ,6 15 Buk poznański ,4 16 Kleszczewo poznański ,5 17 Puszczykowo poznański ,6 18 Duszniki szamotulski ,0 19 Kaźmierz szamotulski ,9 20 Czempiń kościański ,0 21 Oborniki obornicki ,4 22 Szamotuły szamotulski ,3 23 Opalenica nowotomyski ,4 Źródło: Na podstawie badań ankietowych.

12 140 Marzena Walaszek Udział (w %) 45 Rysunek 2. Udział uczniów dojeżdżających w grupie wiekowej lat uczęszczających do szkół ponadgimnazjalnych w Poznaniu Źródło: Na podstawie badań ankietowych

13 Zasięg oddziaływania szkolnictwa ponadgimnazjalnego na przykładzie miasta Poznania 141 Odsetek liczby osób w grupie wiekowej lat kształcących się w szkołach ponadgimnazjalnych Poznania jest związany z fizyczną odległością od tej szkoły (im większa odległość, tym mniejszy udział młodzieży kształcącej się w szkołach ponadgimnazjalnych w Poznaniu). W przypadku gmin, w których zlokalizowane są szkoły ponadgimnazjalne (np. w powiecie poznańskim: Swarzędz, Kórnik, Puszczykowo, Murowana Goślina), udział młodzieży w wieku lat zamieszkałej w danej gminie w liczbie uczniów dojeżdżających do szkół ponadgimnazjalnych w Poznaniu jest mniejszy niż w gminach, w których szkół tego typu nie ma. Największym udziałem w dojazdach do szkół charakteryzują się gminy północno-zachodniego i wschodniego pierścienia, a więc te, w których szkoły ponadgimnazjalne nie funkcjonują (Komorniki, Luboń, Dopiewo, Suchy Las, Tarnowo Podgórne, Kleszczewo, Stęszew 50 66%). Są to również gminy, w których w ostatnich latach proces suburbanizacji był najbardziej intensywny. Na kolejnych pozycjach znalazły się na przykład gminy: Mosina, Kórnik, Puszczykowo, Swarzędz, a więc te, w których znajdują się szkoły ponadgimnazjalne, ale mimo to udział osób w wieku lat kształcących się w szkołach ponadgimnazjalnych w Poznaniu jest wysoki (to ok. 1/3 osób w wieku lat zamieszkującej w tych gminach). 4. Strefy dojazdów do szkół Biorąc pod uwagę przyjęte w opracowaniu kryteria delimitacji, wyodrębniono strefy (gminy) silnych i słabszych powiązań w zakresie dojazdów do szkół ponadgimnazjalnych Poznania (rysunek 3). Do strefy o silnych powiązaniach w zakresie szkolnictwa ponadgimnazjalnego zaliczono 19 gmin: 17 gmin powiatu poznańskiego (Luboń, Swarzędz, Czerwonak, Tarnowo Podgórne, Komorniki, Mosina, Dopiewo, Pobiedziska, Kórnik, Suchy Las, Stęszew, Rokietnica, Kostrzyn, Murowana Goślina, Buk, Kleszczewo, Puszczykowo) i dwie gminy z powiatu szamotulskiego (Duszniki i Kaźmierz). Gmina Czempiń, pomimo bezwzględnej znacznej liczby uczniów (107 uczniów), nie spełniła kryterium odsetka młodzieży kształcącej się w Poznaniu w grupie wiekowej lat (18%, a więc o 7 punktów procentowych mniej od wymaganego), zaliczona została zatem do gmin o słabszych powiązaniach w zakresie dojazdów do szkół w Poznaniu. Do strefy o słabszym oddziaływaniu szkolnictwa ponadgimnazjalnego zaliczono cztery gminy: Czempiń, Oborniki, Szamotuły i Opalenica. Należy

14 142 Marzena Walaszek 45 Rysunek 3. Strefy oddziaływań szkolnictwa ponadgimnazjalnego Poznania Źródło: Na podstawie badań ankietowych

15 Zasięg oddziaływania szkolnictwa ponadgimnazjalnego na przykładzie miasta Poznania 143 zauważyć, że wszystkie są zlokalizowane przy liniach kolejowych o znaczeniu krajowym lub międzynarodowym. Przez gminę Czempiń przebiega linia kolejowa nr 271 Poznań Główny Wrocław Główny, która jest jedną z najintensywniej eksploatowanych linii kolejowych w kraju. Przez gminę Oborniki przebiega linia kolejowa nr 354 łącząca Piłę ze stacją Poznań Główny, a przez gminę Szamotuły biegnie linia kolejowa nr 351 relacji Poznań Szczecin, przez Krzyż Wielkopolski. Przez gminę Opalenica przebiega linia kolejowa nr 3 (magistrala E20) Warszawa Zachodnia Kunowice. Przez gminę Duszniki i Kaźmierz nie przebiega aktualnie żadna czynna linia kolejowa, ale bliskie położenie względem gminy Szamotuły i linii kolejowej nr 351 może wskazywać na to, że i dojazdy uczniów do Poznania z tych gmin realizowane są również dzięki temu połączeniu kolejowemu. Jak wynika z analizy czasu podróży wg rozkładu PKP (pociągi osobowe), droga z Czempinia do Poznania (stacja Poznań Główny) zajmuje ok. 45 minut, z Obornik ok. 40 minut, z Opalenicy i Szamotuł ok. 35 minut. Wydaje się, że odległość do 50 km jest maksymalną odległością, którą jest w stanie pokonać uczeń przy codziennych dojazdach do szkoły ponadgimnazjalnej. Strefa silnych powiązań szkolnictwa ponadgimnazjalnego Poznania obejmuje wszystkie gminy powiatu poznańskiego oraz dwie gminy bezpośrednio sąsiadujące z powiatem poznańskim Duszniki i Kaźmierz. Strefa słabszych oddziaływań obejmuje cztery gminy: Oborniki, Szamotuły, Opalenice i Czempiń. Możliwość codziennego dojazdu do szkół ponadgimnazjalnych w Poznaniu z tych gmin związana jest z ich przestrzenną i czasową dostępnością. Gminy o słabszych powiązaniach mają z Poznaniem dogodne połączenia kolejowe, co zapewnia, mimo większego oddalenia, znaczną mobilność młodzieży w zakresie dojazdów do szkół. Jak wykazano zatem, dojazdy do szkół ponadgimnazjalnych Poznania mają charakter powiatowy regionalny (domykają się w całości w województwie wielkopolskim), ale zdecydowana ich większość odnosi się do gmin powiatu poznańskiego, będącego naturalnym obszarem intensywnych dojazdów do szkół tego typu. 5. Podsumowanie Miasto Poznań jest ważnym ośrodkiem szkolnictwa ponadgimnazjalnego w regionie, ponieważ jest miejscem edukacji nie tylko dla młodzieży poznańskiej, ale również dla młodzieży dojeżdżającej do Poznania z okolicznych gmin i miejscowości.

16 144 Marzena Walaszek W powszechnej opinii ukończenie szkoły ponadgimnazjalnej w dużym mieście akademickim, takim jak Poznań, zwiększa szanse na uzyskanie wysokich wyników na egzaminach maturalnych, a tym samym na dostanie się na wybrany przez absolwenta kierunek studiów. Wybór szkoły ponadgimnazjalnej jest niewątpliwie podyktowany również możliwością ewentualnego zatrudnienia na lokalnym rynku pracy, co odnosi się również do uczniów, którzy po szkole ponadgimnazjalnej nie zamierzają kontynuować edukacji na wyższych uczelniach. Poznańskie szkoły ponadgimnazjalne od lat znajdują się w ścisłej czołówce szkół w kraju w różnych ogólnopolskich rankingach. Renoma i prestiż szkół w Poznaniu mogą oddziaływać jako dodatkowy czynnik przyciągający młodzież z odległych miejscowości. Większość uczniów szkół ponadgimnazjalnych Poznania, również tych zamiejscowych, kontynuuje swoją ścieżkę edukacyjną na wyższych uczelniach w Poznaniu, aby potem pozostać na stałe i pracować w tym mieście. Jak wynika z przeprowadzonych przez autorkę badań (materiał niepublikowany), istnieje istotna zależność statystyczna (p < 0,05) między odsetkiem uczniów zamiejscowych w szkołach ponadgimnazjalnych a wynikami nauczania (średnią liczbą punktów z egzaminu maturalnego). Przy większym udziale uczniów zamiejscowych uczniowie danej szkoły średnio uzyskują lepsze wyniki z egzaminu maturalnego. Wpływ na to mogą mieć czynniki związane z wyborem szkoły. Potwierdzałoby to fakt, że uczniowie osiągający najlepsze wyniki w nauce są w stanie dojeżdżać do szkół poznańskich spoza Poznania. Znaczące ośrodki miejskie silnie przyciągają młodzież do placówek edukacyjnych ze względu na dużą liczbę szkół, a przede wszystkim na ich szeroką i często ściśle wyspecjalizowaną ofertę kształcenia. Badanie przepływów uczniów z miejsca zamieszkania do placówki szkolnej, oprócz badania dojazdów do pracy czy usług różnego typu, jest istotnym kryterium delimitacji obszarów miejskich (np. metropolitalnych, regionalnych i subregionalnych). Ze względu na brak dostępnych danych i czasochłonność ich zbierania w szkołach, badania tego typu są zbyt rzadko wykorzystywane w procedurach delimitacyjnych. Badania terytorialnego pochodzenia uczniów szkół ponadgimnazjalnych są cennym źródłem informacji na temat przestrzennego oddziaływania placówek ponadgimnazjalnych i powinny być jednym z elementów polityki oświatowej samorządów powiatowych, które są organem prowadzącym dla szkół tego typu. Dane dotyczące dojazdów uczniów do szkół ponadgimnazjalnych mogą być użyteczne na przykład w podejmowaniu decyzji dotyczącej zmian sieci szkolnej. W obszarach aglomeracji miejskich, takich

17 Zasięg oddziaływania szkolnictwa ponadgimnazjalnego na przykładzie miasta Poznania 145 jak aglomeracja poznańska, konieczna jest integracja działań pomiędzy organami prowadzącymi szkolnictwo ponadgimnazjalne w celu zwiększenia efektywności działania tego sektora. Bibliografia Analiza powiązań funkcjonalnych na obszarze województwa śląskiego, 2012, Regionalne Centrum Analiz Strategicznych, Wydział Planowania Strategicznego i Przestrzennego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego, Katowice. Bajerski, A., 2011, Organizacja przestrzenna i funkcjonowanie usług edukacyjnych w aglomeracji poznańskiej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Bul, R., 2013, Migracje wahadłowe mieszkańców aglomeracji poznańskiej w okresie intensywnej suburbanizacji, rozprawa doktorska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Christaller, W., 1933, Die Zentralen Orte in Süddeutschland. Eine ökonomisch-geographische Untersuchung ūber die Gesetzmässigkeit der Vorbereitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen, Gustav Fischer, Jena. Delimitacja Poznańskiego Obszaru Metropolitalnego, 2006, Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu, Poznań. Delimitacja Poznańskiego Obszaru Metropolitalnego, 2014, Centrum Badań Metropolitalnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań. Guzik, R., 2003, Interpretacja przestrzennej dostępności szkół ponadpodstawowych w oparciu o metodę ilorazu potencjałów, w: Rogacki, H. (red.), Problemy interpretacji wyników metod badawczych stosowanych w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK 2030), 2012, Monitor Polski, poz. 252a. Koźlak, A., 2012, Nowoczesny system transportowy jako czynnik rozwoju regionalnego w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Kryteria delimitacji miejskich obszarów funkcjonalnych ośrodków wojewódzkich, 2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Maik, W., 1992, Podstawy geografii miast, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, Toruń. Określenie specyfiki oraz przygotowanie propozycji delimitacji miejskich obszarów Funkcjonalnych Włocławka, Grudziądza i Inowrocławia, 2013, opracowanie dla Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego, CBM UAM, Poznań.

18 146 Marzena Walaszek Plaza, M., 2012, Powiązania w zakresie dojazdów do szkół, w: Guzik, R. (red.), Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej, UMWP, Gdańsk. Śleszyński, P., Czapiewski, K.Ł., Kozak, M., 2011, Znaczenie ośrodków miejskich oraz ich hierarchicznych powiązań dla regionalnego i lokalnego rozwoju ekonomicznego i społecznego Polski Wschodniej, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. nr 80, poz Walaszek, M., 2012, Szkolnictwo ponadgimnazjalne, w: Kaczmarek, T. (red.), Studium uwarunkowań rozwoju przestrzennego aglomeracji poznańskiej, CBM UAM, Poznań. Zasady i kryteria wyznaczania obszarów funkcjonalnych w województwie wielkopolskim, 2013, Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego w Poznaniu, Poznań.