Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Narciarstwo wędrówkowe w Kampinoskim Parku Narodowym

Transkrypt

1 Hanna Prószyńska-Bordas, Andrzej Witkowski, Szymon Zieliński Zakład Teorii Turystyki Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie Narciarstwo wędrówkowe w Kampinoskim Parku Narodowym Cross-country skiing in the Kampinos National Park Abstract The article presents the results of a survey conducted among 120 cross-country skiers in the Kampinos National Park - an important recreational area for the inhabitants of the agglomeration of Warsaw. At their disposal visitors have 350 km of marked tourist trails, education trails, recreational areas and car parks located around the Park s margins. The paper presents the socio-demographic characteristic (gender, level of education, occupation, residence) and the details of the organisation (means of transport, duration of the visit) and frequency of visits to the Kampinos National Park. Opinions of the cross-country skiers on park facilities and the preparation of the area for ski and winter tourism were gathered. The respondents postulated to create a system of special ski trails in order to avoid the deterioration of the snow cover by other users. Słowa kluczowe: narciarstwo biegowe, rekreacja, turystyka, zagospodarowanie turystyczne, park narodowy, opinie użytkowników Keywords: cross-country skiing, outdoor recreation, tourism, infrastructure for ecotourism, national park, user opinions Wstęp Zimą, nawet po niewielkim opadach śniegu, pewna grupa ludzi odwiedza tereny leśne w celu odbycia wędrówek narciarskich [4,6,9,10]. W okolicy Warszawy największym kompleksem leśnym jest Kampinoski Park Narodowy [1]. Posiada on urozmaiconą morfologię (wały wydmowe), stąd też warto zbadać wykorzystanie tego obszaru 1

2 chronionej przyrody dla potrzeb narciarstwa wędrówkowego (na nartach biegowych i śladowych). Badania użytkowania rekreacyjno-turystycznego nizinnych Parków narodowych są na ogół ograniczane do sezonu letniego [7]. Również w Kampinoskim Parku Narodowym dotychczasowe opracowania dotyczyły rekreacji i turystyki w ciepłej porze roku [2, 3, 8]. Można to wytłumaczyć trudniejszymi warunkami prowadzenia badań terenowych zimą zdecydowanie mniejszym nasileniem zjawisk turystycznych w chłodnej porze roku. Warto jednak podkreślić, że uprawianie terenowych form aktywności ruchowej w okresie zimowym jest bardzo istotne dla zdrowia człowieka, a spopularyzowane w ostatnich latach marsze z kijkami, tzw. nordic walking mogą być zachętą również do uprawiania pokrewnego im narciarstwa śladowego. Wędrówki narciarskie po Kampinoskim Parku Narodowym można przeprowadzać po szlakach turystycznych (w sumie 350 km szlaków pieszych i rowerowych) oraz ewentualnie po innych drogach dopuszczonych do ruchu, jeśli pokryte są śniegiem. W Puszczy Kampinoskiej nie ma natomiast specjalnych szlaków narciarskich. Szlaki turystyczne wyposażone są w drogowskazy, małą architekturę rekreacyjną (ławki, wiaty). Sieć szlaków we wschodniej, podwarszawskiej części Parku jest znacznie gęstsza, tworząc logiczny system z parkingami i krańcowymi przystankami komunikacji miejskiej. Przyjeżdżający samochodem mają do dyspozycji kilkanaście parkingów na obrzeżach Parku. Większości z nich to obiekty niestrzeżone, wyposażone w tablicę z mapą, drogowskazy, kosze lub kontener na śmieci, niekiedy w wiaty, stoły, ławy oraz przenośne kabiny WC. Na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego ustawionych jest 120 tablic informacyjnych, w tym 18 tablic z mapami i 102 zawierających opis danego miejsca. W Parku wyznaczono 7 ścieżek edukacyjnych z przystankami zaopatrzonymi łącznie w 63 tablice. Ponadto są tablice z regulaminem udostępniania Parku (52 szt.) i przeciwpożarowe (34 szt.). Z urządzeń małej architektury przy szlakach ustawionych jest 60 wiat, a na polanach 3 wiaty duże (na 60 2

3 osób) 1. W miejscowościach położonych w strefie ochronnej (otulinie), w miarę wzrostu popytu, w ostatnich latach pojawiają się wypożyczalnie sprzętu turystycznego, w tym nart biegowych. Cel pracy i metodologia Celem pracy jest zbadanie zimowej funkcji rekreacyjnej podmiejskiego obszaru leśnego mającego status Parku narodowego. W obecnym artykule przeanalizowano szczegółowo problem przystosowania Kampinoskiego Parku Narodowego do wędrowania na nartach. W procesie osiągania założonego celu określono cechy jakościowe ruchu rekreacyjnego odbywającego się na badanym obszarze oraz zebrano opinie narciarzy, które pozwoliły uzyskać odpowiedzi na szereg pytań: kim są narciarze odwiedzający badany obszar, skąd, z kim i w jaki sposób tu przybyli? Jak realizują wędrówkę na nartach? Jak oceniają przygotowanie obszaru do wędrówek zimowych? Jakie postulaty wnoszą w celu lepszego przystosowania Parku narodowego do narciarstwa biegowego i śladowego? W procesie badawczym zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. Wykorzystano technikę ankiety, która została przeprowadzona w oparciu o kwestionariusz z metryczką i szeregiem pytań jedno- lub wielokrotnego wyboru, zamkniętych, otwartych i półotwartych. Przeprowadzone w zachodniej i środkowej części Kampinoskiego Parku Narodowego (Dąbrowa Leśna, Opaleń, Laski, Truskaw, Dziekanów Leśny, Roztoka) badania ankietowe zrealizowano w weekendy w latach Zgodnie z założeniami, badaniem powinni zostać objęci wszyscy napotkani narciarze biegowi (śladowi). Zainteresowanie problematyką okazało się na tyle motywujące, że mimo mrozu wszyscy napotkani narciarze zgodzili się wziąć udział w badaniu. W sumie zebrano 120 ankiet, których analiza została przeprowadzona z wykorzystaniem programu statystycznego SPSS 18 [5]. 1 Wg danych Dyrekcji KPN (marzec 2011) 3

4 Wyniki Zanotowano przewagę mężczyzn (61,7%) nad kobietami (38,3%). Najmłodszy uczestnik badania liczył 9 lat, najstarszy 75. Średni wiek respondentów wynosił 42+/-16 lat (M 41,1 lat i K 42,8 lat). Piramidę wieku według płci przedstawiono na ryc. 1. Różnice polegają na większym udziale młodych mężczyzn, niż młodych kobiet. Można powiedzieć, że zainteresowanie kobiet narciarstwem biegowym/śladowym zaczyna się po 35 roku życia. Charakterystyczną rzeczą jest to, że wśród ankietowanych narciarzy przeważały osoby o wyższym wykształceniu (69,2%). Ryc. 1. Piramida wieku respondentów w podziale na płeć z krzywą normalną Wśród narciarzy odwiedzających Kampinoski Park Narodowy 2/3 to osoby pracujące (67,5%). Drugą pod względem liczebności grupę respondentów stanowili emeryci (15,0%). 4

5 Udział studentów był niewielki (8,3%). Marginalną liczbę wypowiedzi uzyskano od uczniów (4,2%). Pozostali to dorośli niepracujący ( 5,0%). Większość respondentów (85,8%) mieszka w granicach administracyjnych Warszawy. Spośród warszawiaków najwięcej narciarzy przyjeżdża z dzielnic najbliżej położonych: Żoliborza (16,7%), Bielan (16,7%) i Bemowa (14,7%). Spory odsetek przybywa ze Śródmieścia, Mokotowa i Ursynowa, a w nieco mniejszym stopniu z Ochoty, Woli i Targówka. Inne dzielnice Warszawy są reprezentowane w niewielkim stopniu. Pozostali respondenci mieszkali w pobliżu Kampinoskiego Parku Narodowego: Łomiankach, Dąbrowie, Laskach, Izabelinie, Truskawiu, Czosnowie oraz w zachodniej części aglomeracji warszawskiej (Ożarowie Mazowieckim, Piastowie, Pruszkowie, Błoniu). Kolejnym badanym zagadnieniem jest sposób dotarcia do Kampinoskiego Parku Narodowego. Zdecydowana większość ankietowanych (77,1%) przybyła samochodem, część autobusem (15,7%), a mieszkający w pobliżu dotarli pieszo lub na nartach (5,7%) Deklarowany przez odwiedzających czas wędrówki narciarskiej wynosił on od 1 do 6 godzin. Najwięcej narciarzy przebywa w lesie od 2 do 4 godzin. Średni czas pobytu wyniósł 3,1+/-1,2 godzin. Większość narciarzy (93,6%) deklaruje poruszanie się po znakowanych szlakach. Jedna trzecia narciarzy (37,1%) przemierzała w dniu badania nieznany im jeszcze szlak. Nieliczni wędrowali częściowo trasą bez szlaku (6,4%). Zimowa sceneria lasu sprzyja wyprawom rodzinnym (39,2%) i grup znajomych (35,0%). Najwięcej zespołów rodzinnych to zespoły dwuosobowe, najczęściej złożone z obojga małżonków. Charakterystyczne jest to, że wielu narciarzy przybywa tu samotnie (25,8%). Istotnie częściej samotnie przybywają mężczyźni. Podczas badań nie spotkano grup zorganizowanych. Zdecydowana większość narciarzy (94,2%) odwiedza Kampinoski Park Narodowy przynajmniej kilka razy w roku. Tylko niewielki odsetek (2,5%) przybył tu po raz pierwszy. 5

6 Mimo deklarowania dość częstego odwiedzania tego terenu, co czwarty narciarz nie zwrócił baczniejszej uwagi na elementy rozpoznawcze Parku narodowego 24,6% respondentów nie znało herbu Kampinoskiego Parku Narodowego. Tylko nieco ponad połowa ankietowanych (57,9%) wiedziała, że przebywa na obszarze Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery. Większość narciarzy (86%) stwierdziła występowanie jednego lub więcej elementów, które wpłynęły na niepełną satysfakcję z wycieczki do Kampinoskiego Parku Narodowego (Ryc.2). Spośród mankamentów materialnych najczęściej zgłaszano brak infrastruktury turystycznej (37%), zaniedbanie stanu szlaków (26%) i słabą informację w terenie (21%), zaś w mniejszym stopniu problemy z parkowaniem czy dotarciem do Puszczy. Spośród mankamentów w postawach turystów ujawniło się przede wszystkim nieodpowiednie zachowanie odwiedzających (33%) oraz brak czystości, wynikający z niewłaściwego zachowania ludzi, a także przyznanie się do istnienia problemu w związku z obowiązkiem przestrzegania regulaminu Parku narodowego (11%). Natomiast brak bezpieczeństwa zgłaszany był rzadko (5%). Kobiety częściej zwracały uwagę na estetykę i czystość (M 11,1% i K 28,6%) oraz na nieodpowiednie zachowanie innych ludzi (M 27,8% i K 42,9%), natomiast mężczyźni na słabą informację w terenie (M 27,8% i K 9,5%). Istotnie zależała od płci jedynie kwestia obowiązku przestrzegania regulaminu, która stanowiła problem dla co szóstego mężczyzny a nie była przeszkodą dla żadnej kobiety (M 16,7% i K 0,0%). Tab. 1. zawiera ocenę wybranych elementów zagospodarowania rekreacyjnoturystycznego Kampinoskiego Parku Narodowego, oprócz bazy noclegowej, gdyż ankietowani z niej nie korzystali. Średnia ocena 17 elementów jest ponad dostateczna (3,32) i była niższa u mężczyzn (3,20), niż u kobiet (3,30). Ogólnie przygotowanie Kampinoskiego Parku Narodowego do turystyki uzyskało ocenę ponad dostateczną (3,34), nieco niższą w opinii mężczyzn (3,23) niż kobiet (3,51). Dostępność komunikacyjną zewnętrzna oceniona została dobrze - o ile posiada się samochód, jednak dojazd komunikacją zbiorową już 6

7 postrzegano jako dostateczny. brak infrastruktury turystycznej nieodpowiednie zachowanie ludzi zaniedbanie szlaków słaba informacja w terenie brak estetyki i czystości inna przeszkoda kłopoty z parkowaniem obowiązek przestrzegania regulaminu kłopoty z dotarciem do parku brak bezpieczeństwa nie ma przeszkód % Ryc. 2. Przeszkody w pełnej satysfakcji z wycieczki narciarskiej Przebieg i znakowanie szlaków wypadły lepiej w porównaniu z innymi ocenianymi elementami. Również ścieżki edukacyjne i placówki muzealne zostały ocenione na poziomie prawie dobrym. Oceny średnie poniżej dostatecznej uzyskały elementy infrastruktury związane ze stanem higienicznym (kosze na śmieci, toalety) a także bezpośrednią obsługą odwiedzających (zakup żywności i napojów). Nisko oceniono punkty widokowe, z czego wynika, że odwiedzający oczekują udostępnienia miejsc, z których byłoby szerokie pole obserwacji czy budowy specjalnych wież widokowych. Pewien odsetek respondentów (od 4 do 47%) wyraził brak kompetencji w ocenie konkretnych elementów, tłumacząc się brakiem styczności z nimi. Największy odsetek osób nie mających zdania dotyczył oceny działalności Dyrekcji i służb Parku, oceny placówek muzealnych Parku, a także oceny komunikacji zbiorowej. Tab. 1. Ocena przygotowania Kampinoskiego Parku Narodowego do turystyki w opinii narciarzy (skala ocen: 5-bardzo dobrze, 4-dobrze, 3-dostatecznie, 2-słabo, 1-7

8 niedostatecznie) Oceniany element ogółem mężczyźni kobiety Średnia brak Średnia brak Średnia brak ocena zdania ocena zdania ocena zdania Komunikacja zbiorowa 3,22+/-0,94 31% 3,06 34% 3,45 27% Dojazd samochodem 4,09+/-0,82 8% 4,09 10% 4,09 4% Parkingi 3,40+/-0,98 11% 3,37 12% 3,44 9% Tablice informacyjne 3,39+/-1,04 4% 3,35 7% 3,44 0% Przebieg szlaków 3,85+/-0,87 7% 3,93 10% 3,73 1% Znakowanie szlaków 3,64+/-0,86 4% 3,65 7% 3,62 0% Ścieżki edukacyjne 3,72+/-0,93 23% 3,79 23% 3,60 22% Wydawnictwa, mapy, foldery 3,46+/-1,08 21% 3,39 27% 3,55 11% Muzeum PN i ośrodek edukacji 3,57+/-0,94 42% 3,44 45% 3,78 39% Liczba miejsc odpoczynku 3,43+/-0,86 13% 3,38 11% 3,53 16% Wyposażenie miejsc odpoczynku 3,30+/-0,84 11% 3,28 12% 3,34 9% Punkty widokowe 2,76+/-1,03 25% 2,72 23% 2,84 29% Zakup żywności, napojów 2,05+/-1,15 24% 1,96 23% 2,21 24% Toalety 1,85+/-0,77 15% 1,89 16% 1,79 13% Kosze na śmieci 2,47+/-1,01 8% 2,47 11% 2,48 2% Czystość terenu 3,54+/-0,95 7% 3,50 8% 3,60 4% Działalność Dyrekcji i służb PN 3,23+/-0,92 47% 3,07 43% 3,58 55% Przygotowanie parku do turystyki 3,34+/-0,89 10% 3,23 11% 3,51 9% źródło: badanie własne W tabeli 2 pogrupowano tematycznie wypowiedzi na pytanie otwarte dotyczące udostępnienia Kampinoskiego Parku Narodowego do rekreacji i turystyki zimowej, szczególnie narciarskiej. Zebrano pewną liczbę pochwał, na ogół jednak są to postulaty praktyczne w celu polepszenia korzystania z Kampinoskiego Parku Narodowego przez odwiedzających. Ewidentnie najwięcej uwag dotyczyło możliwości korzystania z wędrówek 8

9 narciarskich. Postulowano wyznaczenie osobnych szlaków narciarskich, nie przebiegających drogami wykorzystywanymi przez innych użytkowników, dzięki czemu raz założony ślad narciarski nie byłby deptany przez pieszych, rozjeżdżany przez pojazdy mechaniczne i konie, co obecnie na pewnych odcinkach szlaków turystycznych bardzo utrudnia jazdę na nartach biegowych, szczególnie gdy są głębokie koleiny lub gdy droga, po której wiedzie szlak, jest odśnieżana pługiem. Szlaki narciarskie mogłyby przebiegać w kształcie pętli. Wielu narciarzy chciałoby, aby szlaki narciarskie były ratrakowane. Tab. 2. Uwagi respondentów na temat przygotowania Kampinoskiego Parku Narodowego do uprawiania turystyki zimowej, szczególnie wędrówek narciarskich Dziedzina Liczba w tym szczegółowo Liczba Szlaki (ogólnie) 8 Szlaki dojazdowe, łącznikowe 3 Szlaki narciarskie 39 Wyznaczenie szlaków narciarskich Przygotowanie nawierzchni narciarskich Baza gastronomiczna 6 Baza bytowa 13 Baza noclegowa Miejsca odpoczynku 2 5 Baza narciarska 9 Wypożyczalnie sprzętu 5 Informacja terenowa 10 Mapy na tablicach 4 Czystość 8 Kosze na śmieci Toalety Sprzątanie Dostępność komunikacyjna 10 Dojazd ogólnie Komunikacja zbiorowa 3 7 Parkingi 8 Więcej parkingów i miejsc postojowych Potrzeba odśnieżania parkingów 4 3 Przestrzeganie przepisów 8 Psy w Parku Pojazdy mechaniczne w Parku 5 3 9

10 Organizacja 5 Bezpieczeństwo Edukacja Udostępnienie terenu dla miejscowych Postulaty i opinie różne 13 Pohamować udostępnianie Parku Nie odśnieżać szlaków turystycznych 6 2 Pochwały 10 Dużo urozmaiconych tras 3 źródło: badanie własne W okresie zimy pokrywa śnieżna przesłania szczegóły terenowe znane z letnich eskapad, utrudniając tym samym orientację. Dlatego też szczególnie ważna jest informacja terenowa (tablice z mapami, więcej drogowskazów na skrzyżowaniach), która zwiększyłaby poczucie bezpieczeństwa i ułatwiła bieżące planowanie trasy. W warunkach zimowych przydatne byłyby także elementy infrastruktury turystycznej umożliwiające odpoczynek, ogrzanie się i ciepłe napoje. Respondentom marzą się wypożyczalnie sprzętu sportowego, kursy nauki jazdy na nartach biegowych, a nawet inne urządzenia towarzyszące, jak strzelnica do biathlonu. Infrastruktura ta mogłaby znajdować się w miejscowościach otuliny. Postulowano utworzenie klasy sportowej o specjalności narciarstwo biegowe w którejś z okolicznych szkół. Zebrano również wiele uwag dotyczących dostępności komunikacyjnej. Odwiedzający przybywający samochodem chcieliby więcej miejsc postojowych i parkingów wokół Puszczy a także odśnieżania parkingów już istniejących. Wycieczkowicze korzystający z dojazdu autobusem proszą o polepszenie komunikacji zbiorowej, szczególnie do dalszych części Kampinoskiego Parku Narodowego, np. do Roztoki. Zgłoszono potrzebę istnienia szlaków umożliwiających dotarcie pieszo bezpośrednio z Warszawy. Spośród uwag na temat przestrzegania regulaminu Parku najczęściej powtarza się problem psów wprowadzanych luzem, które stanowią zagrożenia dla narciarzy. Odwiedzający zbulwersowani są też nielegalnych wjeżdżaniem na teren KPN, mimo barier i szlabanów, pojazdów mechanicznych 10

11 takich jak motocykle i quady. Proponowano większą kontrolę. Troska o ochronę przyrody przejawiła się w opiniach o konieczności niepodejmowania inwestycji ułatwiających turystykę w Parku, gdyż rozwój infrastruktury spowoduje tłok i zadeptanie Parku. Z drugiej strony, wyrażano troskę o prawo społeczeństwa do wypoczynku, szczególnie o lepsze udostępnienie terenu dla miejscowej ludności. Wnioski Kampinoski Park Narodowy tylko w ograniczonym stopniu wykorzystany jest do turystyki i rekreacji zimowej. Brak w nim zorganizowanych form narciarstwa biegowego, zarówno infrastruktury (przygotowanych szlaków, gminnych wypożyczalni sprzętu), jak i zorganizowanych wędrówek i biegów narciarskich. Wśród uczestników wędrówek narciarskich dominuje pokolenie starsze, co dosadnie wyraził jeden z respondentów, stwierdzając, że cieszą tabuny seniorów uprawiających turystykę właściwą. W odróżnieniu od wycieczkowiczów przybywających tu w porze letniej, wśród narciarzy wyraźna jest przewaga mężczyzn, którzy również częściej od kobiet samotnie uprawiają wędrówki narciarskie. Zimą, podobnie jak w ciepłej porze roku, Puszcza Kampinoska jest lokalnym obszarem turystycznym, a ściślej rekreacyjnym, jako że wypad na narty biegowe jest jednodniową kilkugodzinną wycieczką z Warszawy i okolicznych miejscowości, w oparciu o własny sprzęt i najczęściej własny środek lokomocji. Największym mankamentem w uprawianiu narciarstwa biegowego jest brak odpowiednich szlaków, niekolidujących z ciągami lokomocyjnymi o innym przeznaczeniu. Chodzi o to, by uniknąć rozjeżdżania i rozdeptywania założonego śladu narciarskiego, powstawania kolein, utrudniających prowadzenie nart. Pozostałe uwagi o udostępnieniu Kampinoskiego Parku Narodowego są analogiczne do uwag zgłaszanych przez innych odwiedzających. Wyraźna 11

12 jest troska narciarzy o stan Kampinoskiego Parku Narodowego. Można uznać, że stanowią społeczność proekologiczną, zachowującą się w lesie kulturalnie. Wędrówki narciarskie pośród majestatu zimowej przyrody zasługują na większe upowszechnienie. Chociaż prawdziwie śnieżne zimy zdarzają się co kilka lat, warto zainwestować w tę łagodną formę rekreacji narciarskiej, widząc w niej szeroki wachlarz korzyści prozdrowotnych i społecznych. Warto w Kampinoskim Parku Narodowym i w innych podmiejskich lasach wyznaczyć kilka szlaków narciarskich w formie pętli, dostosowanych do techniki klasycznej i techniki łyżwowej, która wymaga ratrakowania. Następną inicjatywą zaspokajającą potrzeby turystów zimowych byłoby stworzenie ogrzanych miejsc wypoczynkowych na mecie. Społeczność narciarska przyjmie te inicjatywy z wdzięcznością. Bibliografia 1. Andrzejewski R. [red.] (2004): Kampinoski Park Narodowy, Tom I Przyroda KPN, Tom II Społeczeństwo, przestrzeń, ekonomia, Izabelin. 2. Dzioban K., Prószyńska-Bordas H., Kęsicka E., Gajewski A. K. (2006): Charakterystyka społeczna i zachowania turystów odwiedzających Kampinoski Park Narodowy. W: Krupa J. i Biliński J. [red.] Turystyka w badaniach naukowych, Prace przyrodnicze i humanistyczne, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów, ss Gajewski, A.K., Dzioban K., Biernat E., Rowicka B., Stańczak J. (2004): Charakterystyka społeczna turystów odwiedzających Kampinoski Park Narodowy od strony wschodniej, Rocznik Naukowy AWF, 43, Warszawa, ss Krasicki S. [red.] (2010): Narciarstwo biegowe, Studia i Monografie, 63, Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków. 5. Nawojczyk M. (2004): Przewodnik po statystyce dla socjologów, SPSS Polska, Kraków. 6. Ostańkowicz K. (1996): Narciarstwo wędrówkowe, Oficyna Wydawnicza Sudety, Wrocław. 7. Partyka J. [red.] (2002): Użytkowanie turystyczne Parków narodowych. Ruch turystyczny zagospodarowanie konflikty zagrożenia, Ojców. 8. Prószyńska-Bordas H., Dzioban K., Kęsicka E., Rowicka B., Stańczak J., Gajewski A. K. (2006): Przygotowanie Kampinoskiego Parku Narodowego do turystyki w opinii odwiedzających. W: Krupa J. i Biliński 12

13 J. [red.] Turystyka w badaniach naukowych, Prace przyrodnicze i humanistyczne, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów, ss Sadowski G. (2010): Rekreacyjne biegi narciarskie. W: Krasicki S. [red.] Narciarstwo biegowe, Studia i Monografie, 63, Akademia Wychowania Fizycznego, Kraków, ss Skibicki Z. (2005): Szkoła turystyki narciarskiej, Wyd. Skibicki, Pelplin. 13