Wybrane elementy ekologii rozrodu dymówki Hirundo rustica gniazdującej w opuszczonych bunkrach w dolinie środkowej Odry

Transkrypt

1 Wiącek J., Polak M., Kucharczyk M., Grzywaczewski G., Jerzak L. (red.) Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona Wybrane aspekty ekologii ptaków LTO, Lublin 2009 Wybrane elementy ekologii rozrodu dymówki Hirundo rustica gniazdującej w opuszczonych bunkrach w dolinie środkowej Odry Some aspects of the Barn Swallow Hirundo rustica breeding ecology in abandoned bunkers in the middle Odra river valley (W Poland) PAWEŁ CZECHOWSKI 1, LESZEK JERZAK 2 1 Instytut Turystyki i Rekreacji PWSZ, Armii Krajowej 51, Sulechów, paczech@wp.pl 2 Katedra Ochrony Przyrody, Wydział Nauk Biologicznych UZ, ul. Prof. Z. Szafrana 1, Zielona Góra, L.Jerzak@wnb.uz.zgora.pl Abstract: Studies were carried out in the middle Odra river valley near the town of Czerwieńsk (district of Zielona Góra, lubuskie province, N E), during breeding seasons in the years Barn Swallows nested in 13 military bunkers installed into the dike. Inside, some rooms floors were flooded with water and some were completely dark. During the study period, the number of breeding pairs varied between 32 and 55. The mean number of breeding pairs per bunker were 3,46 (all study years pulled together), i.e. average density was 0,14 breeding pairs/m2. Rooms inside the bunkers were divided into four types: 1 completely dark and without water, 2 completely dark with flooded floor, 3 light and without water and 4 light and with flooded floor. Swallows preferred to build nests in the light and flooded rooms (54,8% of all broods) while avoiding rooms dark and dry (9,6% of all broods). During each season, first broods were carried mostly in old (retained from previous seasons) nests on average 82,6% of broods. Newly built nests consisted on average 17,4 % of all first broods. Second and repeated broods were held mostly in the same nests as firsts (average 63,2%), while 18,4% broods were in the old nest (retained from previous season but not used for first brood) and 18,4% in newly build nests. The way, in which nests were mounted to the wall surface were analysed for 145 nest. Five types of nest mounting were described: a) with support below the nest (57,9%), b) without any support below (13,8%), c) on the flat wall surface (11,0%), d) on the door frame (9,7%) and e) in the walls corners (7,6%). Numbers of Barn Swallows nesting in the single room of abandoned bunkers was similar to other populations, nesting in typical places. Comparing to other populations, swallows nesting in the bunkers more often used old nest for first breeding attempts in the season. Instead, second and repeated broods were less often hold in the same nests as first ones in the season. Similarly to other populations, most of the Barn Swallows in bunkers built their nest using some support below it.

2 156 P. Czechowski, L. Jerzak Key words: Barn Swallow, Hirundo rustica, breeding ecology, abandoned bunkers Wstęp W Polsce dymówka jest bardzo licznym gatunkiem lęgowym. Najliczniej zamieszkuje osiedla ludzkie, głównie o charakterze wiejskim i podmiejskim, rzadziej miasta (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Pierwotnym miejscem gniazdowania dymówki było środowisko skalne, jaskinie, groty itp. (Bocheński 2000). Obecnie jest gatunkiem synantropijnym. Gniazduje głównie wewnątrz budynków gospodarczych w chlewniach, oborach, stajniach itp. (Glutz von Blotzheim 1985, Cramp 1988). Preferuje indywidualne gospodarstwa, w których hoduje się bydło i trzodę (Kartanas 2001). Dotychczasowe badania nad biologią i ekologią rozrodu dymówki prowadzono w najbardziej typowych środowiskach, takich jak: obory, chlewnie i inne pomieszczenia, w których hodowano zwierzęta (np. Nitecki 1964, Kuźniak 1967, Lohrl & Gutscher 1973, McGinn & Clark 1978, Ribaut 1982, Kondelka 1985, Loske 1989, Lorek 1992, Bańbura & Zieliński 1998, Zieliński 2005). W niniejszej pracy przedstawiono wyniki badań nad nietypową populacją, gniazdującą w opuszczonych bunkrach w dolinie Odry (Czechowski 2004). Głównym celem badań było wzbogacenie wiedzy o biologii i ekologii rozrodu dymówki, gnieŝdŝącej się w odmiennym środowisku, przypominającym pierwotny biotop lęgowy gatunku (jaskinie, groty). Opisywane miejsca wyraźnie róŝnią się od typowych miejsc gniazdowania dymówki, ale stanowią dogodne miejsce rozrodu dla tego gatunku. Teren badań Badania prowadzono na odcinku doliny Odry o długości 8 km w południowo zachodniej Polsce między miejscowościami Nietków (52º 02 N 15º 21 E, gm. Czerwieńsk) i Brody (52º 04 N 15º 26 E, gm. Sulechów) w powiecie zielonogórskim, w woj. lubuskim. Badany odcinek Odry leŝy w mezoregionie Dolina Środkowej Odry (Kondracki 1988). Udział zadrzewień na badanym fragmencie jest mały (około 10% powierzchni), laski o charakterze łęgów topolowowierzbowych i wiązowo jesionowych, mocno przekształconych przez człowieka, znajdują się w strefie obwałowań. Poza terenem obwałowanym wśród pól i łąk występują zadrzewienia o róŝnej wielkości i róŝnym charakterze. Większość terenu połoŝona poza wałami to głównie róŝnego rodzaju pola uprawne i ugory, a w mniejszym stopniu łąki. Dno doliny pokrywa gęsta sieć rowów melioracyjnych. W międzywalu znajduje się kilka starorzeczy. Badania prowadzono w 13 bunkrach umiejscowionych w wale rzeki Odry. Zajmowane bunkry nazywane są Pozycją Środkowej Odry (niem. Oderstellung) (Motyl 2006) i obok Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego oraz Wału Pomor-

3 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 157 skiego naleŝą do największych fortyfikacji w zachodniej Polsce. Jest to pozostałość po niemieckiej linii obronnej wybudowanej przed 1939 r., przebiegającej wzdłuŝ lewego brzegu rzeki Odry od przedmieści Wrocławia do Krosna Odrzańskiego. Opisywane bunkry to niewielkie Ŝelbetowe jednokondygnacyjne schrony bojowe, posiadające najczęściej 2 3 pomieszczenia. Wszystkie opisywane bunkry wkopane są w wał rzeki z wejściami skierowanymi w stronę zawala. Wysokość pomieszczeń wynosi około 2 m, a powierzchnia poszczególnych bunkrów od 18 m 2 do 35 m 2. W kaŝdym bunkrze dymówki zajmowały dwa rodzaje pomieszczeń (pierwsze jasne i drugie ciemne). Powierzchnia jasnych pomieszczeń była znacznie mniejsza niŝ ciemnych (Test T, t = 12,26; p < 0,001). Wyniosła ona średnio 4,6m 2 (CL 95% przedział ufności: 3,03 6,13; zakres 2,5 8,2) w pomieszczeniach jasnych i 20,2 m 2 (16,48 23,90; zakres 13,5 26,5) w pomieszczeniach ciemnych. Pomieszczenia pierwsze (bliŝsze wejścia do bunkrów) i boczne są zwykle jaśniejsze od drugich (pomieszczenie usytuowane dalej od wejścia), dodatkowo w drugich pomieszczeniach, szczególnie przy zasłoniętych przez roślinność wejściach, panuje całkowita ciemność. Część (58%) pomieszczeń w schronach jest zalana wodą, a jej maksymalna głębokość dochodzi do 70 cm (Czechowski 2004). Metody Prace terenowe prowadzono przez sześć sezonów lęgowych w latach Badania w danym sezonie trwały od końca kwietnia do końca sierpnia. Ogółem w kolejnych latach przeprowadzono 85 kontroli wszystkich bunkrów i znajdujących się w nich gniazd. Średnia liczba wizyt w sezonie w schronach wyniosła 14,2 (CL: 9,4 18,9; n = 6; zakres: 9 20). Średni odstęp między kontrolami w latach badań wyniósł 9,3 dni (6,5 12,2; n = 6; zakres: 6,1 12,6). Obserwacje prowadzono o róŝnych porach dnia, głównie w godzinach popołudniowych. W zaleŝności od ilości prowadzonych prac na sprawdzenie wszystkich bunkrów poświęcano od 2 do 5 godzin. W pracy uŝyto terminu lęg, co oznacza zajęte gniazdo przez parę dymówek, gdzie zostało złoŝone przynajmniej jedno jajo. W czasie kontroli gniazd opisywano sposób przytwierdzenia i rodzaj podparcia gniazda. Dla kaŝdego bunkra ustalano w ilu pomieszczeniach znajdują się gniazda. Analizując sposób umiejscowienia gniazd, przyjęto następujący podział: gniazda z podparciem, gdy podparte były przedmiotami wystającymi ze ścian, gniazda bez podparcia, gdy zbudowane były bezpośrednio na ścianie, gniazda zrobione na płaskiej płaszczyźnie, gdy czarka gniazda leŝała na płaskich występach w ścianie (wnęki, wentylatory, zawiasy), gniazda w naroŝnikach, gdy usytuowane były w naroŝnych częściach ścian, gniazda na framugach, gdy oparte było na górnej części framugi w miejscu połączenia ze ścianą.

4 158 P. Czechowski, L. Jerzak Zastosowano pojęcia: pomieszczenie pierwsze jasne i drugie ciemne. RóŜniły się one panującymi wewnątrz warunkami świetlnymi i widocznością. Pomieszczenia jasne usytuowane było jako pierwsze w danym bunkrze i posiadały jedno lub dwa wejścia. Natomiast pomieszczenia ciemne to te połoŝone wewnątrz bunkra dalej od głównych wejść, w których panowała ciemność. Woda występowała łącznie w 58% pomieszczeń, z tego w 46% pomieszczeń jasnych i 69% pomieszczeń ciemnych. W pracy przyjęto następujący podział pomieszczeń: 1 pomieszczenie ciemne bez wody, 2 ciemne z wodą, 3 jasne bez wody, 4 jasne z wodą. Po przeanalizowaniu udziału poszczególnych pomieszczeń stwierdzono istnienie niezaleŝności pomieszczeń zalanych od panujących tam warunków świetlnych (jasne ciemne) (χ 2 = 1,576; df = 1; p = 0,209). Wartości średnie prezentowane są z ich 95% przedziałami ufności (CL). Do obliczeń uŝyto programu STATISTICA (StatSoft, Inc. 2005). W analizach wykorzystana następujące testy: test chi kwadrat, test t oraz test Anova. Wyniki Liczebność i zagęszczenie W latach zajętych było 13 bunkrów, w roku a w roku bunkrów. W latach w schronach gniazdowało odpowiednio: 52, 44, 55, 50, 43 i 32 pary dymówek. W całym okresie badawczym w pojedynczym bunkrze gniazdowało 3,5 par (2.81 4,11; zakres 0 10), a średnie zagęszczenie wyniosło 0,14 pary/m 2 (0,12 0,17; zakres 0 0,44). Nie stwierdzono róŝnic w zagęszczeniu między poszczególnymi latami (F 5,72 = 0,83; P = 0,53). Udział par przystępujących do drugich lęgów Do drugich lęgów w danym sezonie przystępowało średnio 65,43% par dymówek (CL: 50,33 80,52) Udział przystępujących par róŝnił się między latami (χ 2 = 19,72; df = 5; P = 0,002), największy był w roku 2002 (84,1%) a najmniejszy w roku 2005 (48,8%). Rozmieszczenie gniazd Dymówki przy zakładaniu gniazd preferowały pomieszczenia jasne. W pomieszczeniach tych wyprowadzały średnio 71,8% (CL: 67,59 75,70) lęgów. Natomiast w pomieszczeniach ciemnych, średnio 28,2% (24,30 32,41) lęgów. RóŜnice w liczbie lęgów w pomieszczeniach jasnych i ciemnych między latami (χ 2 = 3,56; df = 5; P = 0,615) były nieistotne. Ponadto bardziej preferowane były pomieszczenia zalane i w takich pomieszczeniach stwierdzono średnio 76,6% lęgów (72,63 80,27), natomiast w pomieszczeniach suchych średnio 23,4% (19,73 27,37). Stwierdzono róŝnice w liczbie lęgów w pomieszcze-

5 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 159 niach zalanych i suchych między poszczególnymi latami (χ 2 = 16,45; df = 5; P = 0,006). Spośród czterech rodzajów pomieszczeń w bunkrach, jaskółki wykazywały wyraźną preferencję do budowy gniazd w pomieszczeniach jasnych zalanych (54,8% wszystkich lęgów) a unikały pomieszczeń ciemnych niezalanych (9,6% wszystkich lęgów) (χ 2 = 153,27; df = 3; P < 0,0001; ryc. 1). 9,6% 20,0% ciemne bez wody ciemne z wodą 54,8% jasne bez wody jasne z wodą 15,6% Rycina 1. Preferencje budowy gniazd przez dymówki w latach w zaleŝności od rodzaju pomieszczenia. Figure 1. Nesting rooms preferences of Barn Swallows, breeding in the bunkers, in the years Budowa gniazd W okresie badań, dymówki w pierwszym lęgu zajmowały średnio 82,6% (77,61 86,89) starych gniazd, natomiast nowych budowanych było średnio 17,4% (13,11 22,39). RóŜnice między poszczególnymi latami w udziale zajmowanych nowych i starych gniazd w lęgu pierwszym (χ 2 = 4,27; df = 5; P = 0,511) były nieistotne. W przypadku drugich i powtarzanych lęgów moŝna wyróŝnić trzy kategorie zajmowanych gniazd: gniazda po lęgach pierwszych (średnio 63,2%; 56,89 69,19 w danym roku), gniazda stare zrobione w latach wcześniejszych (średnio 18,4%; 13,80 23,77) oraz gniazda nowe, zbudowane w danym roku (średnio 18,4% (13,80 23,77). Umiejscowienie gniazd Sposób przytwierdzania gniazd w bunkrach przeanalizowano na podstawie 145 opisanych pod tym względem gniazd, które były uŝywane przez jaskółki w latach WyróŜniono pięć typów przytwierdzania gniazd (ryc. 2).

6 160 P. Czechowski, L. Jerzak Wewnątrz bunkrów większość gniazd było przytwierdzanych do ścian betonowych, w mniejszym stopniu do części metalowych. 1. Gniazda z podparciem (N = 84), najliczniejszy sposób umiejscowienia gniazda na ścianie. Za podparcia słuŝyły: haki (N = 52), śruby (N = 19), wystające ze ściany małe blaszki (N = 12) oraz wystający drut (N = 1). 2. Gniazda bez podparcia (N = 20). Bez podparcia było takŝe jedno z gniazd zrobionych na zewnątrz w 2003 roku. 3. Gniazda zrobione na płaskiej płaszczyźnie (N = 16). Za taką płaszczyznę słuŝyły wnęki (N =11) i zawiasy w drzwiach (N = 5). 4. Na framugach (N = 14). 5. Gniazda w naroŝnikach ścian (N = 11). W rogu ścian były takŝe zbudowane gniazda na zewnątrz w 2003 i 2005 roku. 9,7% 11,0% 7,6% 13,8% bez podparcia z podparciem na framudze na płaskiej płaszczyźnie w naroŝniku 57,9% Rycina 2. Udział poszczególnych typów umiejscowienia gniazd przez dymówki w latach (N = 145). Figure 2. Contribution of different nest sites types used by Barn Swallows to place their nest in the bunkers, in the years (N = 145). Dyskusja W latach liczebność badanej populacji dymówek zmieniała się i wynosiła od 32 par w roku 2006 do 55 par w roku Jako Ŝe 13 bunkrów, które zajmowały jaskółki, były rozmieszczone wzdłuŝ rzeki, trudno jest porównać zagęszczenia do populacji występujących w wioskach lub na określonych obszarach. Przykładowo w miejscowości Waszkowo (zachodnia Polska) w 16 gospodarstwach (55% wszystkich gospodarstw we wsi) gniazdowało par dymówek (Lorek 1992). Dymówkę uwaŝa się raczej za gatunek gniazdujący pojedynczo, który nie tworzy typowych kolonii, jak np. oknówka (Glutz & Bauer 1985, Cramp 1988).

7 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 161 W badanej populacji w pojedynczym bunkrze gniazdowało 0 10 par. W innych rejonach Polski liczba par w pojedynczym budynku była podobna: okolice Włocławka (centralna Polska) do 4 gniazd w budynku (Nitecki 1964), okolice Rydzyny (Wielkopolska) do 10 zajętych gniazd (Kuźniak 1967), okolice Leszna (Wielkopolska) do 7 czynnych gniazd (Lorek 1992b), okolice Torunia (północna Polska) 1 12 gniazd (Kartanas 2001). Badania prowadzone na duŝej powierzchni 63,2 km 2 na północ od Torunia wykazały, Ŝe w pojedynczym budynku występowały najczęściej 2 zajęte gniazda, równie częste były pojedyncze gniazda, ale takŝe dość licznie stwierdzano 3 5 gniazd (Kartanas 2001). W opisywanej populacji co roku w połowie schronów gniazdowało 4 lub więcej par dymówek. Natomiast w badaniach Niteckiego (1964) i Kuźniaka (1967) najczęściej w pojedynczym budynku gniazdowała tylko jedna para jaskółek. Analiza liczebności par dymówek w gospodarstwach w Dani w latach (Møller 1983) wykazała, Ŝe w poszczególnym gospodarstwie gniazdowało od 1 do 22 par dymówek, ale najczęściej 1 2 pary. Gospodarstwa, w których gniazdowało powyŝej 6 par występowały rzadziej. Dymówka naleŝy do gatunków ptaków, które wyprowadzają w roku dwa lęgi, a bardzo rzadko nawet trzy (przegląd w: Møller 1984). Zdolność do wyprowadzania dwóch lub więcej lęgów jest głównie limitowana dostępnością poŝywienia (Lack 1954, Svensson 1995). Odnotowana liczba przystępujących do drugich lęgów samic w dolinie Odry jest nieznacznie niŝsza, niŝ w badaniach innych populacji w Polsce: 73,5; 71,5 90,5 Wielkopolska (Kuźniak 1967, Lorek 1992), 73,6 centralna Polska (Bańbura & Zieliński 1998). Wietinghoff Reisch (1955) podaje, Ŝe do drugich lęgów przystępuje 40 91% par. Procent par przystępujących do drugich lęgów jest róŝny w zaleŝności od miejsca występowania danej populacji. NajniŜszy udział stwierdzono na północy Europy, w Finlandii 5,3% (Alatalo 1976), natomiast najwyŝsze w Iraku 100% (Al Rawy & George 1966). W opisywanych bunkrach znajdowały się cztery rodzaje pomieszczeń. Ptaki miały do wyboru pomieszczenia jasne lub ciemne, a spośród nich zalane lub suche. Dymówki częściej zakładały gniazda w pomieszczeniach jasnych oraz zalanych. Pomieszczenia jasne ułatwiały ptakom poruszanie się wewnątrz i łatwiejszą lokalizację własnego gniazda wśród wielu innych znajdujących się w pobliŝu. Dymówki gniazdowały takŝe w ciemnych komorach (w bunkrach z bardziej zasłoniętymi wejściami przez roślinność dalsze pomieszczenia były prawie zupełnie ciemne). Gatunek ten zamieszkujący pierwotnie groty skalne, jaskinie przyzwyczajony jest do półmroku i ciemności (Vietunghoff Riesch 1955). Natomiast częstsze zakładanie gniazd w pomieszczeniach zalanych moŝna tłumaczyć mniejszą dostępnością tych miejsc dla drapieŝników a przez to większym bezpieczeństwem. Większość par przystępujących do pierwszych lęgów zajmowała stare gniazda zbudowane w poprzednich latach. Udział par zajmujących stare gniazda był wysoki i wynosił średnio 82,6%. W Rydzynie stare gniazda zajmowało średnio 69,8% par (Kuźniak 1967), podobnie w okolicach Leszna 68,8% par (Lorek 1992). W okolicach Włocławka natomiast w pierwszych lęgach średnio stare

8 162 P. Czechowski, L. Jerzak gniazda zajmowało 84,5% par (Nitecki 1964). W obu wielkopolskich populacjach udział par zajmujących gniazda z poprzednich lat był mniejszy. MoŜe to wynikać z tego, Ŝe w populacjach zamieszkujących osiedla ludzkie w okresie zimowym więcej gniazd jest niszczonych przez ludzi. Natomiast w bunkrach, gdzie zwłaszcza w okresie zimowym penetracja ludzka jest nieduŝa, niszczenie gniazd naleŝy do rzadkości. Lęgi drugie dymówki najczęściej zakładały w gniazdach po lęgach pierwszych. Taki sam udział stanowiły gniazda nowo zbudowane i gniazda stare zbudowane w latach wcześniejszych, które podczas odbywania pierwszego lęgu były nie zajęte. We Włocławku (Nitecki 1964) nowe gniazda do drugiego lęgu budowało średnio 8,4% przystępujących par. W okolicach Leszna 97,2% par wyprowadziło drugie lęgi w gniazdach z pierwszego lęgu (Lorek 1992). W opisywanej populacji, w czasie lęgów drugich udział zajmowanych gniazd po lęgach pierwszych był najmniejszy. Wynikać to moŝe z duŝej liczby niezajętych gniazd w bunkrach. Tak duŝa liczba gniazd w pojedynczych bunkrach moŝliwa jest dzięki istnieniu wielu dogodnych miejsc (podparć, naroŝników, wnęk) do ich zbudowania. Przyczyną odbywania drugich lęgów w innych gniazdach niŝ lęgi pierwsze jest takŝe obecność pasoŝytów w gniazdach po lęgach pierwszych, które moŝe być duŝe szczególnie w bunkrach z większą liczbą par. Na wzrost pasoŝytów w miejscach, gdzie gniazduje większa liczba dymówek wskazuje Møller (1987). Sposób umiejscowienia gniazd przez dymówki zaleŝy w głównej mierze od wewnętrznej konstrukcji pomieszczenia, w którym gnieŝdŝą się ptaki. W typowych miejscach gniazdowania dymówek (oborach, chlewniach, stajniach itp.) gniazda najczęściej przylepiane są do ściany lub do drewnianych belek (Nitecki 1964, Kuźniak 1967, Lorek 1992). W następnej kolejności przytwierdzane są na belce, na lampach (przy ścianie i wiszących), na metalowych listwach, w naroŝnikach, wnękach oraz na specjalnie przybitych dla jaskółek deseczkach (Kuźniak 1967, Lorek 1992). Bardzo chętnie wykorzystują wszelkiego rodzaju podparcia: haki, gwoździe, kołki, druty itp. (Kuźniak 1967). W Szkocji (gospodarstwa na terenach rolniczych) najwięcej gniazd umieszczanych było na belkach, następnie pod szczytami dachów, natomiast najmniej przytwierdzonych było do ścian (McGinn & Clark 1978). Møller (1983) badając populacje dymówek w Dani przeanalizował wybiórczość miejsc lęgowych i charakterystykę umiejscawiania gniazd. Między innymi określił odsetek gniazd z podparciem. Zbadał te czynniki dla gniazd czynnych i niezajętych. Udział gniazd z podparciem (odpowiednio: 66,1% i 54,1%) nie miały znaczenia przy wyborze miejsca do lęgu. Wykazany wysoki udział gniazd z podparciem pokazuje, jednak jak waŝny jest ten element dla wybierających miejsca do lęgu dymówek. W Polsce dymówka gniazduje głównie w budynkach, w których hoduje się zwierzęta. Istnienie populacji gniazdującej w bunkrach (budynkach bez zwierząt) dowodzi, Ŝe w sprzyjających warunkach dymówki mogą gniazdować w zastępczych miejscach, z dala od siedzib ludzkich. Argumenty te wskazują, Ŝe bunkry mogą być dobrym miejscem do gniazdowania dla dymówek w czasach, gdy zmniejsza się ilość typowych miejsc rozrodu tej jaskółki. ZagroŜeniem jest

9 Ptaki Środowisko ZagroŜenia Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków 163 zasypywanie i dewastacja bunkrów przez ludność zamieszkującą okoliczne miejscowości, co powoduje zmniejszanie się miejsc do zakładania gniazd. Piśmiennictwo Alatalo R Haarapääsuyn Hirundo rustica pesinnastä Oulussa vuosina Lintumies 11: Al Rawy M., George P. V Preliminary report on the breeding biology of the Common Swallow Hirundo rustica Linnaeus in Baghdad. Bull. Biol. Res. Centre 2: Bańbura J., Zieliński P Timing of breeding, clutch size and double broodedness in Barn Swallows Hirundo rustica. Ornis Fennica 75: Bocheński Z. (red.) Podstawy archeozoologii Ptaki. PWN, Warszawa. Cramp S. (ed.) Handbook of Birds of Europe, the Middle East and North Africa. Vol. V. Oxford University Press, Oxford. Czechowski P Opuszczone bunkry miejscem gniazdowania dymówek Hirundo rustica. Przegl. Przyr. 15: Glutz von Blotzheim U. N Handbuch der Vogel Mitteleuropas, Vol. 10. AULA Verlag, Wiesbaden. Kartanas E Liczebność populacji lęgowych dymówki Hirundo rustica L. i oknówki Delichon urbica (L.) na obszarze zagospodarowanym rolniczo usytuowanym na północ od Torunia. Acta Universitatis Nicolai Copernici, Biologia LV, Zeszyt 107: Kondelaka D Gelegegrosse und Brutverluste der Rauchschwalbe (Hirundo rustica) im nodmahrischen Kreis (CSSR). Folia Zool. 34: Kondracki J Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Kuźniak S Obserwacje nad biologią okresu lęgowego dymówki Hirundo rustica. Acta Ornithol. 10: Lack D The natural Regulation of Animal Numbers. Clarendon Press, Oxford. Lohrl H., Gustscher H Zur Brutokologie der Rauchschwalbe in einem sudwestdeutschen dorf. J. Ornithol. 114: Lorek G Biologia rozrodu dymówki (Hirundo rustica) w południowej Wielkopolsce. Lub. Przegl. Przyr. 3: Loske K. H Zur Brutokologie der Rauchschwalbe (Hirundo rustica) in Mittelwestfalen. Vogelwelt 110: McGinn D. B., Clark H Some measuremonts of Swallow breeding bology in lowland Scotland. Bird Study 25: Møller A. P Breeding habitat selection in the Swallow. Bird Study 30: Møller A. P Geographical tends in breeding parameters of Swallows Hirundo rustica and House Martins Delichon urbica. Ornis Scand. 15:

10 164 P. Czechowski, L. Jerzak Møller A. P Advantages and disadvantages of coloniality in the swallow Hirundo rustica. Anim. Behav. 35: Nitecki Cz Obserwacje nad gnieŝdŝeniem się jaskółki dymówki (Hirundo rustica L.). Zesz. Nauk. UMK 9, 11: Motyl K Przełamanie Oderstellung w rejonie Cigacic. Studia Zielonogórskie 12: Ribaut J. P Biologie de reproduction de quelques populations d Hirondelles (Hirundo rustica) en Alsace de 1973 a Ciconia 6: Svensson E Avian reproductive timing: when should parents be prudent? Anim. Behav. 49: Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura. Wrocław. Vietinghoff Riesch A Die Ruschschwalbe. Berlin. Zieliński P Wpływ konkurencji gniazdowej pomiędzy wróblem Passer domesticus a dymówką Hirundo rustica na efektywność lęgów dymówki. Wydawnicto Uniwersytetu Łódzkiego.