2. PROMIENIOWANIE Promieniowanie niejonizujace. Alina Bujak (Lubelski Urząd Wojewódzki w Lublinie) Wstęp. Uregulowania prawne w Polsce

Transkrypt

1 2. PROMIENIOWANIE 2.1. Promieniowanie niejonizujace Alina Bujak (Lubelski Urząd Wojewódzki Wstęp Promieniowanie niejonizujące to emisja energii elektromagnetycznej w postaci pól elektromagnetycznych, spowodowana zmianami rozkładów ładunków w układach materialnych, której absorpcja może wywoływać efekty biologiczne w organizmach żywych, nie powodując jednak jonizacji cząsteczek tych organizmów. W środowisku występują pola elektromagnetyczne naturalne, generowane z przestrzeni kosmicznej (których źródłem jest np. słońce), lub z wnętrza ziemi (ziemskie pole elektromagnetyczne), jak również pola elektromagnetyczne sztuczne (stałe i zmienne w czasie) generowane do środowiska, w wyniku działalności człowieka. Sztuczne pola elektromagnetyczne towarzyszą ludności od wielu lat, jednak w ostatnich latach głównie dzięki nowym technikom radiowym, zaczęły występować powszechnie. Głównymi źródłami sztucznych pól elektromagnetycznych, mającymi istotny wpływ na poziom pól w środowisku, są linie elektroenergetyczne służące do przesyłu energii elektrycznej, a także instalacje radiokomunikacyjne służące do przekazu informacji (np. stacje nadawcze radiowo-telewizyjne, stacje bazowe telefonii komórkowej). Źródłami pól elektromagnetycznych są też urządzenia radionawigacyjne służące do prowadzenia obiektów po wyznaczonej trasie za pomocą fal radiowych (np. statków powietrznych lub morskich) i radiolokacyjne służące do wykrywania i wyznaczania położenia obiektu względem obserwatora przy pomocy fal elektromagnetycznych, najczęściej radiowych (np. radary). Uregulowania prawne w Polsce Stacje bazowe telefonii komórkowej fot. W. Nowosielski Podstawowym aktem prawnym regulującym zasady ochrony środowiska przed polami elektromagnetycznymi jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627 z późn. zm. dział VI Ochrona przed polami elektromagnetycznymi art. 121 i 122). Przepisem wykonawczym do ustawy Prawo ochrony środowiska, wydanym na podstawie delegacji zawartej w art. 122, jest rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów (Dz. U. Nr 192, poz. 1883), w którym określono dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych w środowisku, zróżnicowane dla terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową, miejsc dostępnych dla ludności oraz zakresy częstotliwości pól elektromagnetycznych, dla których określa się parametry fizyczne, charakteryzujące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko, jak również metody sprawdzania dotrzymania dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych oraz metody wyznaczania dotrzymania dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych. Określone w załączniku nr 1 ww. rozporządzenia zróżnicowane dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych charakteryzowane poprzez wartości graniczne parametrów fizycznych przedstawiają tabele 1 i 2. Dodać należy, że polskie przepisy dotyczące ochrony środowiska przed skutkami pól elektromagnetycznych są bardziej rygorystyczne niż w wielu krajach Europy i świata, posiadających ustanowione w tym zakresie przepisy. Uregulowania prawne w Unii Europejskiej i innych krajach europejskich Oficjalnym aktem Unii Europejskiej dotyczącym ochrony ludności w środowisku przed polami elektromagnetycznymi, jest rekomendacja Rady Europejskiej (1999/ 519/EC) w sprawie ograniczania ekspozycji ludności w polach elektromagnetycznych o częstotliwościach od 0 Hz do 300 GHz, przyjęta w dniu 12 lipca 1999 r. (Council reommendation of 12 Juli1999 on the limitation of exposure of the general public to electromagnetic fields (0 Hz to300 GHz). Rekomendacja została skonstruowana w oparciu o zalecenia Międzynarodowej Komisji Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizującym (ICNIRP International Commission on Non-lonizing Radiation Protetion). Poziomy odniesienia pól elektromagnetycznych zawarte w rekomendacji EC/ 519/1999 przedstawia tabela 3. 68

2 II. Jakość podstawowych elementów środowiska Tabela 1. Zakres częstotliwości pól elektromagnetycznych, dla których określa się parametry fizyczne charakteryzujące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko, dla terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową oraz dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych, charakteryzowane przez dopuszczalne wartości parametrów fizycznych, dla terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową Parametr fizyczny Zakres częstotliwości pola elektromagnetycznego Składowa elektryczna Składowa magnetyczna Gęstość mocy Hz 1 kv/m 60 A/m - a) 50 Hz częstotliwość sieci elektroenergetycznej, b) podane w kolumnach 2 i 3 tabeli wartości graniczne parametrów fizycznych charakteryzujących oddziaływanie pól elektromagnetycznych odpowiadają wartościom skutecznym natężeń pól elektrycznych i magnetycznych. Tabela 2. Zakres częstotliwości pól elektromagnetycznych, dla których określa się parametry fizyczne charakteryzujące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko, dla miejsc dostępnych dla ludności oraz dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych, charakteryzowane przez dopuszczalne wartości parametrów fizycznych, dla miejsc dostępnych dla ludności Parametr fizyczny Zakres częstotliwości pola elektromagnetycznego Składowa elektryczna Składowa magnetyczna Gęstość mocy Hz 10 kv/m A/m 2 od 0 Hz do 0,5 Hz A/m 3 od 0,5 Hz do 50 Hz 10 kv/m 60 A/m 4 od 0,05 khz do 1 khz - 3/f A/m 5 od 0,001 MHz do 3 MHz 20 V/m 3 A/m 6 od 3 MHz do 300 MHz 7 V/m 7 od 300 MHz do 300 GHz 7 V/m 0,1 W/m 2 Podane w kolumnach 2 i 3 tabeli wartości graniczne parametrów fizycznych charakteryzujących oddziaływanie pól elektromagnetycznych odpowiadają: a) wartościom skutecznym natężeń pól elektrycznych i magnetycznych o częstotliwości do 3 MHz, podanym z dokładnością do jednego miejsca znaczącego, b) wartościom skutecznym natężeń pól elektrycznych o częstotliwości od 3 MHz do 300 MHz, podanym z dokładnością do jednego miejsca znaczącego, c) wartości średniej gęstości mocy dla pól elektromagnetycznych o częstotliwości od 300 MHz do 300 GHz lub wartościom skutecznym dla pól elektrycznych o częstotliwościach z tego zakresu częstotliwości, podanej z dokładnością do jednego miejsca znaczącego po przecinku, d) f częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie 1, e) 50 Hz częstotliwość sieci elektroenergetycznej. Tabela 3. Poziomy odniesienia pól elektromagnetycznych zawarte w Rekomendacji EC/519/1999 Zakres częstotliwości Natężenie składowej elektrycznej E (V/m) Natężenie składowej magnetycznej H (A/m) Indukcja magnetyczna B (μt) Gęstość mocy równoważnej fali płaskiej Seq (W/m 2 ) 0-1 Hz 3,2x10 4 4x Hz ,2x10 4 /f 2 4x10 4 /f Hz /f 5000/f 0,025-0,8 khz 250 /f 4/f 5/f 0,8-3 khz 250/f 5 6, khz ,25 0,15-1 MHz 87 0,73/f 0,92/f 1-10 MHz 87/f 1/2 0,73/f 0,92/f MHz 28 0,073 0, MHz 1,375 f 1/2 0,0037 f 1/2 0,0046 f 1/2 F/ GHz 61 0,16 0,2 10 f częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie 1 69

3 Raport o stanie środowiska w 2004 r. Wartości dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych przyjęte w zaleceniach Międzynarodowej Komisji Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizującym, zostały określone tak, by wykluczyć możliwość występowania negatywnych skutków zdrowotnych oddziaływania takich pól. Z porównania wartości dopuszczalnych (7V/m lub 0,1W/m 2 dla zakresu częstotliwości od 300 MHz do 300 GHz) obowiązujących w Polsce oraz zawartych w Rekomendacji Rady Europejskiej (f/200 dla częstotliwości od 400 do MHz) wynika, że przepisy RE są dużo bardziej liberalne. Wspólnoty Europejskie ustanowiły Dyrektywę Ostrożnego Podejścia (Precautionary Approach Directive), nakładającą na administracje państw, w których brak jest przepisów w tym zakresie, obowiązek podejmowania działań zapobiegawczych. Część krajów europejskich przyjęła zalecenia Międzynarodowej Komisji Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizującym jako podstawę przy ustanawianiu swoich przepisów, część natomiast zaadaptowała dla swoich potrzeb rekomendację Rady Europejskiej. Instalacje Najliczniejszą grupę instalacji emitujących pola elektromagnetyczne stanowią stacje bazowe telefonii komórkowej, służące do realizacji bezprzewodowej łączności telefonicznej typu komórkowego, w technice cyfrowej, pracujące w zakresie częstotliwości od 300 MHz do 300 GHz. Emisja PEM z instalacji tego rodzaju podlega wartościom dopuszczalnym poziomu pola elektromagnetycznego scharakteryzowanego w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. poprzez wartość skuteczną natężenia pola elektrycznego równą 7V/m i średnią gęstość mocy pola elektromagnetycznego równą 0,1W/m 2. Wartość średniej gęstości mocy pola elektromagnetycznego 0,1 W/m 2, odpowiada w polu dalekim wartości natężenia pola elektrycznego mniejszej od 7V/m, wynoszącej ~ 6,14 V/m. W związku z powyższym możliwe jest sprawdzanie dotrzymania poziomów pól w jednym z przedziałów wartości dopuszczalnych. Zarówno istniejące, jak i projektowane stacje bazowe przeznaczone są do pracy w pasmach częstotliwości 450 MHz (system NMT), 900 MHz (system GSM 900), 1800 MHz (system GSM lub DCS). Stały wzrost liczby użytkowników telefonii komórkowej powoduje, że istniejące stacje bazowe nie są w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb oraz zapewnić usług telekomunikacyjnych wysokiej jakości, w związku z czym stacje przystosowywane są do pracy wielosystemowej, stwarzając abonentom stacji komórkowych ruchomych, możliwość realizowania połączeń pomiędzy różnymi systemami. W wyniku rozwoju techniki, od niedawna operatorzy sieci komórkowych realizują stacje bazowe przeznaczone do pracy w systemie tzw. trzeciej generacji UMTS (Universal Mobile Telecommunications System Uniwersalny System Telekomunikacji Ruchomej), który pracuje w paśmie MHz, umożliwiając szybkie łączenie funkcji telefonii komórkowej i internetu (przekaz dźwięku i obrazu). Zadania służb ochrony środowiska Wypromieniowywana do otoczenia energia elektromagnetyczna w postaci pól elektromagnetycznych, może poprzez absorpcję fal elektromagnetycznych w organizmach żywych, wywoływać efekty biologiczne (w przypadku kilkunastokrotnego przekroczenia dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych i długotrwałej ekspozycji na promieniowanie elektromagnetyczne), dlatego też zadaniem służb ochrony środowiska jest nadzorowanie przestrzegania zasad i ustanowionych przepisów prawa, oraz określonych w nich wartości dopuszczalnych. Nadzór ten odbywa się od początku procesu inwestycyjnego, począwszy od etapu ustalania lokalizacji inwestycji (uzgadnianie projektów decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji), poprzez etap projektowania przedsięwzięć (uzgadnianie projektów budowlanych). Niezależnie od powyższego ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, wprowadziła również obowiązek uzyskania pozwolenia na emitowanie pól elektromagnetycznych do środowiska, bez którego nowo zbudowany obiekt lub instalacja nie może być oddana do użytkowania, a dokumentem wymaganym do wniosku o uzyskanie pozwolenia jest protokół z przeprowadzenia wstępnych pomiarów wielkości emisji z instalacji. Ponadto ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 100, poz.1085 z późn. zm.), rozgraniczyła w zakresie pozwoleń instalacje nowo budowane i istniejące. Przepis art. 20 ust. 1 stanowi, że Prowadzący instalację istniejącą (użytkowanie, której rozpoczęto przed dniem wejścia w życie ustawy POŚ, tj. przed dniem 1 października 2001 r.), z której emisja wymaga pozwolenia na emitowanie pól elektromagnetycznych, powinien je uzyskać do dnia 31 grudnia 2005 r. W 2004 r., dla wszystkich operatorów sieci telefonii komórkowej łącznie, uzgodniono projekty decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji dla 55 obiektów, projekty budowlane na budowę i rozbudowę dla 150 obiektów, pozwolenia na emisję pól elektromagnetycznych wydano dla 250 instalacji (stacji bazowych). 70

4 II. Jakość podstawowych elementów środowiska 2.2. Badania pól elektromagnetycznych Waldemar Smoliński (Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna Bernadeta Nowosielska (Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska W województwie lubelskim w 2004 r. nadzór nad przestrzeganiem przepisów w zakresie ochrony przed promieniowaniem niejonizującym pełniły: Oddział Higieny Radiacyjnej w Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Lublinie oraz Pracownie w Białej Podlaskiej, Chełmie i Zamościu. Nadzorem HR w zakresie ochrony środowiska naturalnego objęte są nadajniki telekomunikacyjne: radiowe, telewizyjne, telefonii komórkowej oraz radiokomunikacji przemysłowej. Wyniki pomiarów natężeń pól elektromagnetycznych wykonywane na bieżąco przez Wojewódzką Stację Sanitarno-Epidemiologiczną oraz otrzymywane od laboratoriów zewnętrznych wskazują, iż dopuszczalne poziomy natężeń pól elektromagnetycznych nie są przekraczane. Wskazuje to na poprawne sporządzanie raportów oddziaływania na środowisko naturalne na etapie projektowania inwestycji mogących znacząco oddziaływać na środowisko naturalne oraz na utrzymywanie użytkowanych urządzeń na odpowiednim poziomie technicznym. Oceny poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku i obserwacji zmian dokonuje się także w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska został ustawowo zobowiązany do okresowych badań kontrolnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku dla dwóch rodzajów terenów: przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową miejsc dostępnych dla ludności. Sprawdzenia dotrzymania dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku dokonuje się metodą pomiaru tych pól w otoczeniu instalacji wytwarzających i porównaniu otrzymanych wyników z wartościami dopuszczalnymi parametrów fizycznych pól elektromagnetycznych, określonymi w załączniku nr 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzenia dotrzymania tych poziomów (Dz.U. Nr 192, poz. 1883). W 2004 r. WIOŚ w Lublinie rozpoczął badania pól elektromagnetycznych w środowisku dla instalacji wytwarzających pola o różnej częstotliwości: wokół stacji bazowych telefonii komórkowych i masztów radiowo-telewizyjnych oraz w rejonach linii elektroenergetycznych na terenie całego województwa. W otoczeniu instalacji wytwarzającej PEM sprawdzenia występowania pól w zależności od częstotliwości dokonuje się na podstawie pomiarów: wartości składowych elektrycznej i magnetycznej pola w paśmie częstotliwości 0-50Hz, wartości składowej elektrycznej pola w paśmie częstotliwości 0,1-1000MHz gęstości mocy w paśmie o częstotliwości MHz. Badania składowej elektrycznej prowadzone wokół 4 masztów radiowo-telewizyjnych wytwarzających pola o częstotliwości od 0,1 do 1000MHz przedstawia tabela 1, mieściły się one w zakresie dopuszczalnej wynoszącej 7 V/m. Pomiary gęstości mocy prowadzone wokół 15 stacji bazowych (pracujących w zakresie częstotliwości MHz) wykazały bardzo niskie wartości < 0,001 W/m 2, przy dopuszczalnej wynoszącej 0,1 W/m 2. Natomiast dla 15 stacji i linii elektroenergetycznych, wytwarzających pola o częstotliwości od 5 do 50 Hz, sprawdzenia występowania PEM dokonywano na podstawie wartości składowych elektrycznej i magnetycznej pola. Wartości składowej elektrycznej wynosiły od 200,9 V/m (w otoczeniu linii średniego napięcia 110kV) do 4755 V/m (w otoczeniu linii wysokiego napięcia 400kV) przy dopuszczalnej określonej rozporządzeniem wynoszącej V/m, a dla wartości składowej magnetycznej wynosiły odpowiednio od 0,04 A/m do 1,64 A/m, przy dopuszczalnej wynoszącej 60 A/m. Na podstawie analizy wyników pomiarów można stwierdzić, iż oddziaływanie źródeł pól elektromagnetycznych na środowisko jest niewielkie i w żadnym punkcie pomiarowym na terenie województwa lubelskiego nie zostały przekroczone dopuszczalne poziomy promieniowania elektromagnetycznego Tabela 1. Badania PEM wokół Radiowo Telewizyjnych Centrum Nadawczych Lp. Miejscowość Składowa elektryczna [V/m] 1. Boży Dar 2,78 2. Biała Podlaska 1,94 3. Lublin ul. Raabego 1,03 4. Piaski 5,26 71

5 Raport o stanie środowiska w 2004 r Promieniowanie jonizujące Waldemar Smoliński (Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna W województwie lubelskim nadzorem Higieny Radiacyjnej w zakresie ochrony środowiska naturalnego przed promieniowaniem jonizującym, objęte są aparaty rentgenowskie do celów diagnostyki medycznej, radiologii zabiegowej, radioterapii powierzchniowej i radioterapii schorzeń nienowotworowych oraz we współpracy z Państwową Agencją Atomistyki pozostałe źródła promieniowania jonizującego. Prowadzony jest również monitoring żywności pod kątem jej bezpieczeństwa radiologicznego. Wyniki pomiarów dozymetrycznych oraz radioaktywności prób środowiskowych wykonywane na bieżąco przez Wojewódzką Stację Sanitarno-Epidemiologiczną oraz otrzymywane od laboratoriów zewnętrznych wskazują, iż dopuszczalne poziomy promieniowania jonizującego nie są przekraczane. Wskazuje to na właściwe przygotowywanie pracowni rentgenowskich oraz izotopowych pod względem ochrony radiologicznej oraz na utrzymywanie użytkowanych urządzeń i pomieszczeń na odpowiednim poziomie technicznym. Pozostający od kilku lat na granicy wykrywalności poziom radioaktywności prób środowiskowych pobieranych na terenie województwa świadczy o zmniejszeniu się, do niezauważalnego, wpływu awarii reaktora jądrowego w Czarnobylu na środowisko naturalne. w sposób ciągły aktywność izotopów alfa i beta promieniotwórczych aerozoli w powietrzu, w mbq/m 3, aktywność beta próbek opadu całkowitego (opady deszczu + cząstki zawieszone), w Bq/m 2. Posiadane wyposażenie detektor NaJ umożliwia analizę spektrometryczną zatem rozpoznanie poszczególnych izotopów oraz pomiar poziomu ich aktywności w próbkach opadu oraz filtrach powietrza. Średnia moc dawki promieniowania gamma wynosi we Włodawie około 80 ng/h, jest nieco mniejsza zimą (zamarzanie gruntu i pokrywa śnieżna zmniejszają dopływ naturalnych, gazowych izotopów promieniotwórczych) i jest jedną z najniższych w Polsce co jest uwarunkowane budową geologiczną. W czasie prowadzenia pomiarów skażeń promieniotwórczych we Włodawie nie stwierdzono przekroczenia wartości alarmowych aktywności izotopów sztucznych w powietrzu. Ich stężenie waha się od 0 do kilkuset mbq/m 3 w zależności od rodzaju zalegającej masy powietrza największe wartości są obserwowane w zanikających, mocno zapylonych, suchych wyżach. Aktywność beta opadu całkowitego wynosi zwykle od 0 do 1 Bq/m 2, co świadczy o braku zanieczyszczeń powietrza w naszym regionie izotopami pochodzenia sztucznego Pomiary skażeń promieniotwórczych prowadzonych na Stacji Hydrologiczno-Meteorologicznej IMGW we Włodawie Barbara Kieloch (Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Stacja Hydrologiczno-Meteorologiczna we Włodawie) Sieć stacji wczesnego ostrzegania o skażeniach promieniotwórczych została rozbudowana w roku 1989 po awarii reaktora jądrowego w Czarnobylu w kwietniu 1986 r. W skład jej weszło 9 stacji położonych wzdłuż granic Polski. Jedna z nich powstała na stacji Hydrologiczno-Meteorologicznej we Włodawie. Zadaniem tych stacji było ciągłe nadzorowanie poziomu skażeń promieniotwórczych i szybkie powiadamianie innych służb o ewentualnych przekroczeniach. W chwili obecnej pomiary są wykonywane urządzeniami firmy Canberra-Packard: analizator FHT 59 SI, sonda FHZ601A, sondy beta i gamma oraz komputery wraz ze specjalistycznym oprogramowaniem. Znajdujące się na stacji zestawy SAPOS i SAPOS90M są urządzeniami zapasowymi. Stacja mierzy: moc dawki promieniowania gamma z podziałem na izotopy sztuczne, w ng/h, 72