KOŚCIOŁY OBRZĄDKU WSCHODNIEGO: PRAWOSŁAWNY I BIZANTYJSKO UKRAIŃSKI NA DOLNYM ŚLĄSKU

Transkrypt

1 Joanna Szczepankiewicz Battek KOŚCIOŁY OBRZĄDKU WSCHODNIEGO: PRAWOSŁAWNY I BIZANTYJSKO UKRAIŃSKI NA DOLNYM ŚLĄSKU Badania nad mniejszościami wyznaniowymi w Polsce nie są jak dotychczas zbyt popularne dotyczy to zresztą nie tylko badań geografów, lecz także specjalistów innych nauk. Wśród barier badawczych na pierwszym miejscu wymienić należy trudności z uzyskaniem wiarygodnego materiału statystycznego. Konstytucja RP zastrzega wyraźnie, że nikt z obywateli nie może być zmuszany do ujawniania swojej przynależności wyznaniowej ani przekonań religijnych, toteż spisy powszechne nie ewidencjonują ludności pod względem wyznania. Do 1989 r. statystyki religijne, na podstawie danych uzyskanych bezpośrednio z Kościołów i związków wyznaniowych, prowadził (później zlikwidowany) Urząd ds. Wyznań. Jednak specyfika tej instytucji powodowała, że prawie nikt z ewidencjonowanych nie był zainteresowany, by podawane informacje były w pełni prawdziwe. Doświadczenia poprzedniego okresu społeczno politycznego sprawiają, że większość instytucji religijnych bardzo niechętnie ujawnia na zewnątrz swoje dane statystyczne. Niektóre Kościoły nie prowadzą w ogóle ewidencji swoich wiernych, uzasadniając to względami doktrynalnymi. Do tej grupy należy większość Kościołów obrządku wschodniego. W tym przypadku, oprócz uzasadnień typowo religijnych, wziąć należy pod uwagę fakt, że przeważnie działały one w państwach o ustroju totalitarnym, programowo ateistycznych, gdzie sam fakt przyznania się do światopoglądu fideistycznego mógł pociągnąć za sobą prześladowania. Toteż ewentualni badacze są zdani wyłącznie na dane szacunkowe, zwykle tym dokładniejsze, im bliższy jest związek badacza z badaną wspólnotą (związek ten nie musi i nie powinien zakładać braku niezbędnego dla rzetelności naukowej obiektywizmu). Choć Dolny Śląsk zdecydowanie należy zaliczyć do obszaru kulturowo przynależnego Europie Zachodniej, jednak pewne wpływy bizantyjskie i wschodnioeuropejskie obecne były tu od średniowiecza. Wpływ na to z pewnością miał fakt, że Wrocław stolica regionu był ważnym centrum handlowym, gdzie często gościli kupcy z Europy Wschodniej. Od 1380 r. przez kilkadziesiąt lat w Oleśnicy funkcjonował klasztor benedyktynów, powołujący się na tradycję cyrylometodejską i używający w liturgii języka słowiańskiego 1. Na początku XX wieku w Sokołowsku koło Wałbrzycha, które 1 R. Żerelik, 2000, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny...

2 438 Joanna Szczepankiewicz Battek było wówczas jednym z ważniejszych w Europie centrów leczenia gruźlicy, na potrzeby licznych kuracjuszy z Imperium Rosyjskiego wybudowano cerkiew (kilka lat temu została wyremontowana i ponownie służy celom sakralnym). W małej wiosce Skrzynka koło Kłodzka w kościele znajduje się pochodząca z 1606 r. ikona, według lokalnej tradycji ofiarowana przez żołnierza z Serbii, który spędził tu pewien czas w trakcie I wojny światowej. W czasie II wojny światowej we Wrocławiu funkcjonowało duszpasterstwo prawosławne, z którego korzystali przede wszystkim przybysze z Bałkanów. Do 1918 r. wyznawcy prawosławia na ziemiach polskich podlegali bezpośrednio patriarchatowi moskiewskiemu. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości rozpoczęli starania o autokefalię (niezależność), którą uzyskali w 1924 r. od patriarchatu konstantynopolitańskiego, jednak Moskwa nie uznała tej decyzji. Nie do końca uregulowane kwestie formalno prawne odbiły się negatywnie na tej społeczności, zwłaszcza, że większość polskich prawosławnych deklarowała narodowość ukraińską lub białoruską, co w wielu obywatelach polskich budziło uczucie niechęci lub wręcz wrogości. Zmiany granic po II wojnie światowej oznaczały dla prawosławia polskiego utratę 90% dotychczasowego stanu posiadania. Władze PRL nie były zainteresowane udzielaniem pomocy jakiejkolwiek instytucji religijnej, a w tym przypadku sytuację dodatkowo komplikował fakt, że patriarchat moskiewski (przy nieoficjalnym, ale faktycznie bardzo silnym poparciu władz ZSRR) w dalszym ciągu rościł sobie pretensje do zwierzchnictwa nad PAKP. Stosunki Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego z państwem polskim uregulowane zostały ostatecznie dopiero w 1991 roku 2. Większość ludności prawosławnej, która po II wojnie światowej osiedliła się na Dolnym Śląsku, stanowiły ofiary przymusowych przesiedleń w ramach akcji Wisła. Spośród tys. przesiedleńców, skierowanych na Ziemie Zachodnie i Północne, na Dolnym Śląsku osiedlono ok. 20 tys., z tego ok. 5 tys. stanowili wyznawcy prawosławia (pozostali byli grekokatolikami). Większość osadników stanowili Łemkowie z zachodniej Łemkowszczyzny (rejon Krynicy w tej grupie również największy odsetek stanowili prawosławni), resztę ludność mieszana ukraińsko łemkowska oraz Ukraińcy. W ciągu kilkunastu powojennych lat część grekokatolików na Dolnym Śląsku także zdecydowała się przejść na prawosławie. Przyczyny tego zjawiska z pewnością były bardzo złożone, ale do najważniejszych zaliczyć można z pewnością fakt, że prawosławni, choć ich sytuacja w PRL nie była wcale łatwa, jednak byli mniej prześladowani politycznie od grekokatolików 3. Trudno jest ocenić rzeczywistą skalę tych konwersji, choćby ze względu na brak wiarygodnych danych liczbowych. Do grona osiedlonych na Dolnym Śląsku prawosławnych Ukraińców i Łemków dołączyły wkrótce grupy Białorusinów z Kresów Wschodnich i Podlasia oraz nieliczni przybysze z innych krajów prawosławnych (np. Rosjanie, Rumuni, Bułgarzy). Liczną grupę potencjalnych wyznawców prawosławia stanowili też Grecy i Macedończycy uchodźcy polityczni, których kilkudziesięciotysięczna grupa osiedliła się po 1948 r. w Polsce, z czego kilkanaście tysięcy na Dolnym Śląsku, głównie w rejonie Zgorzelca. Kościół prawosławny wyraził gotowość objęcia ludności greckiej opieką duszpasterską, planowano nawet 2 Ibidem 3 J. Szczepankiewicz Battek, Mniejszości religijne...

3 Kościoły Obrządku Wschodniego: prawosławny i bizantyjsko ukraiński założenie specjalnie dla niej przeznaczonej parafii w Zgorzelcu. Nie wyraziły jednak na to zgody władze państwowe, ponieważ oznaczałoby to zaprzeczenie oficjalnej wersji o komunistycznych przekonaniach tych uchodźców i ich rodzin. Do 1953 r. mieszkający w Polsce Grecy byli ściśle izolowani od Kościoła, później pomimo sprzeciwu Urzędu ds. Wyznań brali niekiedy udział w nabożeństwach prawosławnych w Jeleniej Górze i we Wrocławiu 4. Po 1975 roku, gdy sytuacja polityczna w Grecji umożliwiła większości uchodźców powrót do ojczyzny, na tych, którzy w Polsce pozostali, przestano wywierać w tej sprawie presję. Obecnie wielu mieszkających w Polsce Greków wykazuje duże zaangażowanie religijne. Według istniejącego od 1951 roku podziału administracyjnego PAKP województwo dolnośląskie tworzy dekanat wrocławski w ramach diecezji wrocławsko szczecińskiej. Dekanat jest podzielony na ok. 20 parafii, z tego 2 we Wrocławiu. Najwięcej parafii (9) znajduje się na terenie byłego województwa legnickiego, ponieważ na tym terenie, zwłaszcza w rejonie Lubina, mieszka najwięcej przesiedlonej ludności łemkowskiej i ukraińskiej. Północna część Dolnego Śląska (rejon Przemkowa) należy zaś do prawosławnego dekanatu zielonogórskiego. Bardzo ostrożne szacunki pozwalają przypuszczać, że Kościół Prawosławny na Dolnym Śląsku liczy ok tys. wyznawców. Wielokulturowość, którą reprezentują dolnośląscy prawosławni, prócz wielu zalet niesie jednak z sobą także spory pomiędzy wiernymi dotyczą one przede wszystkim języka nabożeństw. Językiem liturgicznym PAKP jest cerkiewno słowiański, jednak coraz częściej w wielu parafiach fragmenty lub nawet całe nabożeństwa odprawia się w języku polskim, co jednak nie wszyscy wierni akceptują. Stosunki ekumeniczne z Kościołem Rzymskokatolickim, do końca lat 60. bardzo złe, uległy znacznej poprawie po 1971 roku, gdy obydwa Kościoły nawiązały stosunki na szczeblu centralnym. Kościół Bizantyjsko Ukraiński, zwany potocznie grekokatolickim (nazwa unicki jest odbierana przez wiernych jako wyjątkowo pejoratywna) ma historię znacznie krótszą niż prawosławie. Powstał on na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1596 r., gdy część wyznawców prawosławia, głównie z zachodniej Ukrainy, zgodziła się uznać nad sobą zwierzchnictwo Watykanu w zamian za prawo zachowania liturgii bizantyjskiej. Prawosławni uznali zwolenników unii za zdrajców, co pociągnęło za sobą wieloletnie konflikty zbrojne i wiele ofiar z obu stron. Po rozbiorach Polski grekokatolicy zamieszkali na terenie zaboru rosyjskiego zostali wcieleni administracyjnie do Kościoła prawosławnego, natomiast w zaborze austriackim, gdzie panujący Habsburgowie byli katolikami, znaleźli się w sytuacji uprzywilejowanej w stosunku do prawosławnych. Po 1918 roku Kościół prawosławny w Polsce prowadził bardzo aktywną kampanię zachęcającą grekokatolików do przejścia na prawosławie. Największy oddźwięk znalazła ona na zachodniej Łemkowszczyźnie. Niemal wszyscy wyznawcy Kościoła Bizantyjsko Ukraińskiego na Dolnym Śląsku (ok tys.) znaleźli się w tym regionie jako przymusowi przesiedleńcy w ramach akcji Wisła. Największe grupy osiedlone zostały na obszarze pomiędzy Legnicą a Zieloną Górą (zgodnie z rozporządzeniem władz państwowych ludność tę osiedlano 4 K. Urban, Z dziejów Kościoła prawosławnego na Dolnym Śląsku , Białystok 1998., s. 32, za: R. Żerelik op. cit.

4 440 Joanna Szczepankiewicz Battek w odległości co najmniej 30 km od miast wojewódzkich). Byli to w zdecydowanej większości Łemkowie, rzadziej Ukraińcy. Jednak ich sytuacja była znacznie gorsza od prawosławnych. O ile wyznawcy prawosławia byli z trudem tolerowani przez władze PRL, to Kościół Grekokatolicki decyzją władz miał zostać całkowicie zlikwidowany (niewątpliwy wpływ na to miała presja ze strony ZSRR). Prawie wszyscy duchowni i świeccy aktywiści kościelni zostali uwięzieni, wprowadzono zakaz odprawiania nabożeństw grekokatolickich, a większość wiernych była zbyt zastraszona, by stawiać skuteczny opór. Część z nich w tej sytuacji zdecydowała się przejść na prawosławie. Wielką pomoc w tych trudnych czasach okazał grekokatolikom Kościół Rzymskokatolicki (Stolica Apostolska nadała polskim dostojnikom kościelnym w tym zakresie specjalne uprawnienia 5 ), udzielając im różnorodnego wsparcia, przede wszystkim prawnego i materialnego. Często wyznawcy obrządku bizantyjsko ukraińskiego korzystali też z gościnności parafii rzymskokatolickich, odprawiając w ich kościołach swoje nabożeństwa. Prymas Polski Stefan kardynał Wyszyński po uwolnieniu w 1956 r. z internowania erygował w Polsce 68 placówek grekokatolickich 6, władze państwowe zniosły też wówczas zakaz nabożeństw, zaprzestano represji wobec duchownych i wiernych, jednak sytuacja Kościoła Bizantyjsko Ukraińskiego w Polsce prawnie uregulowana została dopiero w 1989 roku. Z racji przyczyn, o których była już mowa na początku, trudno jest ocenić liczebność grekokatolików w skali regionu, jednak jest to liczba rzędu kilkudziesięciu tysięcy. W administracji wymienionego Kościoła Dolny Śląsk należy do dekanatu wrocławskiego eparchii (diecezji) wrocławsko gdańskiej, tworząc 12 parafii, głównie w północnej części regionu. Dwie parafie: Głogów i Przemków należą do dekanatu zielonogórskiego. We Wrocławiu znajduje się też placówka żeńskiego zakonu sióstr józefitek. Nierzadko zdarza się, że w tych samych, często niewielkich miejscowościach równolegle egzystują parafie prawosławne i grekokatolickie. Tak jest np. w Przemkowie, Wołowie i Oleśnicy. Przemiany polityczne w Polsce po 1989 roku umożliwiły obydwu Kościołom działalność w warunkach pełnej legalności, jednak wielu wiernych, zwłaszcza starszego pokolenia, pamiętających wieloletnie prześladowania, w dalszym ciągu niechętnie ujawnia publicznie swoje przekonania religijne szczególnie dotyczy to grekokatolików. Dużą aktywność na forum publicznym Dolnego Śląska przejawiają natomiast założone na początku lat 90. organizacje łemkowskie, choć w ich przypadku coraz wyraźniejszy staje się podział na Łemków zwolenników integracji (głównie prawosławni) i Łemków izolacjonistów (głównie grekokatolicy). Kościół Prawosławny na Dolnym Śląsku włączył się aktywnie w działalność ekumeniczną dotyczy to zwłaszcza Wrocławia, gdzie w 1995 roku proklamowano Dzielnicę Czterech Świątyń (rzymskokatolickiej, prawosławnej, ewangelickiej i żydowskiej). Na szczególną uwagę zasługuje tu fakt współdziałania prawosławnych z wyznawcami judaizmu, prawdopodobnie wyjątkowy na skalę międzynarodową, ponieważ z doktrynalnego punktu widzenia prawosławie 5 W. Bochnak, 2000, Zarys dziejów... 6 Ibidem 7 J. Szczepankiewicz Battek, 2000, Mniejszości religijne...

5 Kościoły Obrządku Wschodniego: prawosławny i bizantyjsko ukraiński odnosi się do judaizmu z niechęcią, a przynajmniej z dużą rezerwą. Kościół prawosławny aktywnie i systematycznie uczestniczy też w styczniowych Tygodniach Modlitw o Jedność Chrześcijan (Kościół grekokatolicki jest pod tym względem nieco mniej aktywny). Na Dolnym Śląsku nie obserwuje się na razie widocznego w skali światowej (a także w innych regionach Polski) wycofywania się Kościołów prawosławnych z dialogu ekumenicznego 7. Niestety, nie widać perspektyw na poprawę stosunków pomiędzy prawosławnymi i grekokatolikami tu konflikt jest zbyt świeży, by możliwe było jego zażegnanie w krótkim czasie. Literatura Bochnak W., 2000, Zarys dziejów Kościoła Greckokatolickiego (bizantyjsko ukraińskiego) w Polsce po 1945 r., Dolny Śląsk, 8, Szczepankiewicz Battek J., 2000, Mniejszości religijne Dolnego Śląska i ich rola w społecznościach lokalnych [w:] Wybrane problemy badawcze geografii społecznej w Polsce, Gdańsk, Urban K., 1994, Mniejszości religijne w Polsce (zarys statystyczny), Kraków. Wojecki M., 1981, Rozmieszczenie ludności greckiej w Polsce Zachodniej, Przegląd Lubuski, 1, Żerelik R., 2000, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej, Dolny Śląsk, 8, dr Joanna Szczepankiewicz Battek Pomorska Akademia Pedagogiczna Słupsk

6