PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ZAWARTOŚĆ RTĘCI W MIODACH PSZCZELICH POCHODZĄCYCH Z RÓŻNYCH REJONÓW POLSKI

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XL. Nr l 1996 ZAWARTOŚĆ RTĘCI W MIODACH PSZCZELICH POCHODZĄCYCH Z RÓŻNYCH REJONÓW POLSKI T a d e u s z Żar s k i, H e n ryk a Żar s k a, Z y g m u n t J a s i ń s k i, C e z a r y F I i s z k i e w i c z Katedra Higieny Zwierząt i Zakład Hodowli Owadów Użytkowych Wydziału Zootechnicznego SGGW, ul. Nowoursynowska 166, Warszawa Streszczenie Zbadano analizatorem śladów rtęci AMA prób miodów z różnych rejonów Polski. Stwierdzono we wszystkich próbach zawartość rtęci o blisko 100 razy mniejszą od dopuszczalnej granicy wynoszącej 0,005 rug/kg". Jedynie miód z okolic Starachowic mial większą zawartość rtęci, ale i tak 10 razy mniejszą od dopuszczalnej. Słowa kluczowe: metale ciężkie, rtęć, miód, skażenie. WPROWADZENIE Pszczoła miodna (Apis mellifera L.) wytwarza: miód, wosk, kit, obnóża pyłkowe. pierzgę, mleczko pszczele i jad. Miód jest głównym produktem pasiecznym. O jego wartości decydują wybitne właściwości biologiczne i lecznicze, co stawia go w szeregu ważnych produktów dietetycznych. Podstawową masę miodu stanowią węglowodany - głównie cukry proste, jak glukoza i fruktoza. W miodach kwiatowych (nektarowych) zawartość ich wynosi 70-80%, a w spadziowych 60-65%. Ponadto znajdują się dwucukry, z których dominującym jest sacharoza obecna w miodach nektarowych w ilości do 3%, natomiast w spadziowych do 10%. Z innych dwucukrów wmiodach stwierdzono również maltozę, izomaltozę, maltulozę, melibiozę, turanozę, nigerozę, kojibiozę, gentiobiozę i laminoribiozę (B o - b r z e c k i 1983). W miodach spadziowych występuje również triozamelccytoza. Inne triozy stwierdzone w małych ilościach to: rafinoza, erloza, maltotrioza, maltoza i inne. A także czterocukier 4-glukozydo-dekstrantrioza oraz dekstryny (B o b r z e c k i 1983, Kra u z e 1967). Miody spadziowe różnią się od kwiatowych zawartością dekstryn. Spadziowe mają do 10%, kwiatowe 1-3% tych związków. Zawartość związków azotowych w miodach waha się w granicach 0,25-3,0%, częściowo są to białka, ale także wolne aminokwasy, wśród nich wiele egzogennych (G ł i ń S k i, R z e d z i c k i 1983). W miodzie występują również 185

2 witaminy. jednak w dość ograniczonej ilości. Miód jest produktem spożywczym o wysokiej wartości energetycznej i dietetycznej. Wartość energetyczna 1 kg miodu waha się od do kj. Z dietetycznego punktu widzenia większość cukrów, a także wolne aminokwasy nie. muszą podlegać procesom trawienia w jelitach i są bezpośrednio resorbowane z przewodu pokarmowego do krwi. Lecznicze właściwości miodu wynikają zarówno z jego znakomitej dostępności biologicznej. a także związków o wybitnych właściwościach farmakologicznych. W miodach występują substancje bakteriostatyczne, obejmowane nazwą inhibin. Substancje te występują także w mleczku pszczelim i kicie. Wc frakcji lipidowej mleczka występuje kwas 10-hydroksydelta 2-dc<-)'nowy. działający jako silny środek bakteriobójczy. Kit pszczeli zawiera terpeny wykazujące działanie fungistatyczne oraz bakteriobójcze na G+ i prątki kwasoodporne (gruźlicy), Natomiast antybakteryjne działanie miodu wiąże sit; z dużym stężeniem cukrów oraz wytwarzaniem nadtlenku wodoru (G I i ń s ki, R z e d z i c k i 1983). W miodach wykryto również acetylocholinę, substancje; o farmakologicznym działaniu pobudzającym zakończenia nerwów przywspółczulnych (G a r b u I i ń s k i 1984). Te właściwości miodów spowodowały. że znalazły one zastosowanie zarówno dietetyczne jak i medyczne. Od wieków miód stosowano do zalewania nie gojących się ran. Stwierdzono mniejszą zachorowalność dzieci, którym podawano miód w wypadku epidemii błonicy (dyfterytu) (K r a u - z e 1967). Miód znalazł również zastosowanie w weterynarii jako środek poprawiający smak leków oraz łagodnie przeczyszczający u małych zwierząt (G e d - r o y ć 1960). Zalecany jest również w mieszaninie z jajami kurzymi dla cieląt w przypadku charłactwa i zaburzeń przewodu pokarmowego (K o v a I i B a I a m u t 1991). Tak cenne właściwości miodu wymagają, aby produkt ten odpowiadał jak najwyższym normom jakościowym, co również dotyczy obecności w nim substancji szkodliwych, w tym także metali ciężkich, Celem przeprowadzonych badań było ustalenie poziomu zawartości rtęci w miodach pszczelich pochodzących z różnych rejonów Polski, a w przypadku stwierdzenia różnic w koncentracji tego pierwiastka ustalenie, czy nie istnieje związek przyczynowy między tym zjawiskiem a stopniem skażenia środowiska naturalnego. MATERIAŁ I METODA Miody przeznaczone do badań kupowano w 1994 roku w sklepach na terenie Warszawy oraz bezpośrednio u pszczelarzy w różnych rejonach Polski. Ogółem przebadano 17 prób miodów nektarowych, spadziowych i 186

3 nektarowo-spadziowych. Stężenie rtęci w badanych próbkach oznaczano przy pomoc)' automatycznego analizatora śladów rtęci AMA-254 firmy ALTEC z Czech. Próbki o znanej masie umieszczano w łódce analizatora, która pod kontrolą komputerowego programu AMA wprowadzana była automatycznie do komory spalania. Po wysuszeniu trwającym 60 s i termicznym rozkładzie w czasie 90 s. produkty spalania przenoszone są do drugiej części komory spalania z katalizatorem. Pomiar dokonywany jest metodą spektrometrii adsorpcji atomowej (ASA). Metoda ta polega na pomiarze widma adsorpcyjnego lampy o katodzie wykonanej z rtęci. Czułość metody wynosi 0.01 ng. g.1 Hg. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. obliczając średnią i odchylenie standardowe. WYNIKI I DYSKUSJA Z tabeli 1 wynika, że w zdecydowanej większości analizowanych próbek miodów pszczelich zawartość rtęci była o blisko 100 razy niższa od dopuszczalnej granicy zanieczyszczeń w produktach dla niemowląt i dzieci oraz w środkach dietetycznych wynoszącej 0,005 mg. kg-i. Jedynie w przypadku jednej próby miodu pochodzącego z okolic Starachowic koncentracja Hg była nieco wyższa, ale też ponad la-krotnie niższa od cytowanego powyżej Zarządzenia Ministra Zdrowia. W badaniach prowadzonych na terenie Słowacji, T o p o r c a k i in. (1993) stwierdzili znacznie wyższe stężenie rtęci w rejonach o wysokim skażeniu przemysłowym środowiska naturalnego, a także w rejonie, gdzie poziom naturalny rtęci w glebach i roślinach jest wysoki. Na przykład w regionie Środkowego Spiszu zawartość Hg w wielu próbach gleby przekracza 100 mg/kg, gdy poziom naturalny wynosi 0,002-0,2 mg/kg (H a j n o s i in. 1(93). Poziorn Hg w miodach w powyższych badaniach wahał się od 0,001-0,003 mg/kg w rejonach nieskażonych i 0,05-0,212 mg/kg w rejonach silnie skażonych tym pierwiastkiem. Różnice między cytowanymi wynikami a poziomem rtęci stwierdzonym w badaniach własnych, wynikać mogą również z różnic)' w czułości stosowanych metod analitycznych. W badaniach T o - P o r c a k a i in. (1993) czułość aparatury wynosiła 0,15 ng. g-i, podczas gdy czułość naszej metody jest blisko dwa rzędy wielkości wyższa i wynosi 0,01 ng. g-i. Niska zawartość rtęci stwierdzona w naszych badaniach wynikać może również z szeregu innych czynników. Głównym typem badanych przez nas miodów były miody nektarowe. Jak wiadomo, nektarniki znajdują się najczęściej w kwiatach u podstawy słupka, a więc w miejscu, gdzie możliwości skażenia przez emisje przemysłowe jest praktycznie wykluczona. Większe prawdopodobieństwo skażenia, chociaż badania nasze tego nie potwierdziły (Tab. 1), istnieje w przypadku miodów spadziowych. 187

4 T:.t h c I a Zawartość rtęci w mg/kg", miodów pszczelich pochodzących z różnych rejonów Polski Mercury contens in mg/kg'l bee honey coming from differcnt regions ot" Poland Miejsce pochodzenia Typ i Koncentracja Hg The place of origin Liczba odmiana Concentrations powtórzeń Lp. miodu of Hg TIle N Type and number ol" kind of repetitions x s honey 1 Spół. Pszczel. "Apis" Lublin NK 3 o.ooooa 0, Spól, Pszczcl. "Apis'' Lublin S 3 0,00011 uooxn 3 Spół. Pszczel, "Apis" Lublin NW 3 0, , Spół. Pszczel. "Api s" Lublin NG 3 0,00015 uoooos 5 Spół. Pszczel, "Pasieka" Toruń NL O.<)()(XJ2 6 Pasieka prywatna - Janówek woj. warszawskie NK 3 0,00011 O.CXJOO2 7 Pasieka p~atna - Kozienice woj. kielec ie NK 3 O.CXXIlI OJJOOO Pasieka prywatna - Kazuń woj. warszawskie Pasieka prywatna - Jabłonna woj- warszawskie Pasieka p~. - Starachowice woj. kielec ie Pasieka RZD-SGGW Wilanów- Warszawa Pasieka RZD-SGGW Wilanów-Warszawa Prywatna pasieka ekologiczna Zegrze, woj. ostrołęckie Pasieka p~atna - Iłża woj. kielec ie NK 3 0, ,00002 NK O.CXJO{)3 NW NS 3 0.OCXJ NK 3 O.CXXXJ<) O.CXXlOl NA NK 3 0, , Pasieka Jf.'YY'.atna - Gródek NL 3 0, ,00001 woj. sie eckie NK 3 O,CXXJ06 0, Pasieka p~atna Szczecin- ojna NK 3 0, ,00001 Średnio - Mean 0,00014 O.CXXXJ6 188

5 s Przeprowadzone badania z uwagi na dość mało zróżnicowany dobór materiału nie pozwalają na ustalenie związku między koncentracją Hg w miodach a stopniem skażenia środowiska naturalnego. Jednak znacznie wyższa koncentracja tego pierwiastka w próbach miodu pochodzącego ze Starachowic, wskazuje na konieczność kontynuowania tych badań szczególnie na obszarach ekologicznych zagrożeń. Trzeba jednak z całą stanowczością podkreślić, że miód jako produkt głównie węglowodanowy, nie sprzyja kumulacji w nim metali ciężkich, które szczególnie w połączcniach organicznych (metylo-iub etylortęciowych) mają właściwości lipofilne. W tej postaci są bardzo łatwo przemieszczane wraz z kierunkiem wiatru na znaczne odległości, dziennie do kilkudziesięciu kilometrów. Dlatego też wyższych koncentracji Hg można się spodziewać w wosku i kicie pszczelim, w których stwierdzono obecność wielu innych pierwiastków. LITERATURA H o b r z e c k i K. (1983). Produkty pszczele. Zarys obrotu oceny i prztwórstwa surowców pochodzenia zwierzęcego. [Rcd.] Znaniecki P.. PWRiL 415 s. G a r b u I i ń s k i T. (I <)84). Farmakologia weterynaryjna. PWRiL 502 s. G c J r o y ć M. (1%0). Farmakologia weterynaryjna. PWRiL, 669 s. c; I i ń ki Z.F.. R z e J z i c kij. (1983). Choroby pszczół. PWN. 189 s. H a j n o s M. Ci e c z y J. H a r t a I s k Y B. (1993) The distribution or HG in soils in region of middle Spis. National werkshop on "Mercury in the Environrnent: Slovakia". Bratislava, 4 s. K o va I M.P.. B a I a m u t N.1. (1991) - Dovraczebnaja pomoszcz żivotnym. Uraża, Minsk, 217 s. Kra u z e S. (1967) - Bromotologia. PZWL 566 s. Ochrona środowiska (1993) - GUS Warszawa, 450 s. Toporcak J., Legath J., Kulkova J. (1993)-Mercurylevelsinbeeand honey sampies from industrial contarninated and noncontarninated area. Vet.Med., 7:405. Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia r., MP z dnia <)<)3r. Nr 22. poz MERCURY CONTE.;~S IN BEE HONEY ORlGINATING FROM D1FFERENT REGIONS OF POLAND T. Ż 8 r s k i, H. Ż 8 r s k 8, Z. J 8 S i ń s k i, C. F ł i s z k i e w i c z SUllImary In 1994 seventeen sampies of nectar. nectar-honeydew and honcydew were examined using an automatic analyzer of rnercury traces AMA-254. The honey sarnples collecred from different regions ar Poland - trom Warsaw, Szczecin, Kielce, Ostrołęka, and 189

6 Siedlce areas. The sam pies were collected trorn beekeepers. Four sampies we re bought from a cooperative shop in Lublin and one in Toruń. The amount ot" mercury in most ot" the honey sam pies was very low. It was nearly a hundert times lower than the children and diet products (O'()()05 mg/kg"), Only in one honeydew honey eonring from the Starachowice reighbourhood was the mercury concentration slightly higher. However it was also more than ten tirnes lower than the permissiole limit. Nectar honeys are probably less subject to atrnospherc pollution than honeydew honey. Kevwords: hcavy metais. mercury. honey. 190