Rynek energii elektrycznej część 1. Od Lizbony do Władywostoku?

Transkrypt

1 Rynek energii elektrycznej część 1. Od Lizbony do Władywostoku? Autor: Marek Zerka ( Nafta & Gaz Biznes wrzesień 2004) Dążenie do optymalizacji wykorzystania ograniczonych zasobów gospodarczych, przy rozwijającej się współpracy gospodarczej krajów, prowadzi do powstania międzynarodowych rynków energii. Przykładem takich procesów jest budowa rynków energii, w tym zwłaszcza rynków energii elektrycznej i gazu ziemnego, w ramach Unii Europejskiej. Powstanie rynków energii ma przede wszystkim sprzyjać lepszemu wykorzystaniu zasobów energii zarówno konwencjonalnej, jak i niekonwencjonalnej i odnawialnej, a także osiąganiu bezpieczeństwa energetycznego i budowie podstaw konkurencyjności gospodarki. W chwili obecnej europejski rynek energii elektrycznej ciągle jeszcze składa się z szeregu subrynków, współpracujących za pomocą połączeń międzysystemowych o ograniczonych zdolnościach przesyłowych, w wyniku czego operatorzy systemów przesyłowych są zmuszeni stosować zasady zarządzania ograniczeniami przesyłowymi i alokacji zdolności przesyłowych. Dlatego też przyjęto i wdrożono w krajach członkowskich w kluczowych kwestiach jednolite regulacje prawne organizacji krajowych rynków energii, które mają wspierać powstanie jednego rynku na obszarze Unii. Oprócz kwestii formalno-prawnych Unia realizuje szereg programów mających na celu zapewnienie podstaw technicznych i organizacyjnych rozwoju takich rynków, szczególnie w zakresie budowy połączeń międzysystemowych oraz zasad taryfikacji w przepływach transgranicznych energii. Rozwój międzynarodowego rynku energii elektrycznej Konsekwentna budowa jednolitego europejskiego rynku energii elektrycznej jest podstawą do snucia śmiałych wizji dalszego rozwoju tego rynku. Według niektórych z nich miałby się on rozciągać od Lizbony do Władywostoku. Już dzisiaj praktycznie obejmuje on nie tylko kraje europejskie, ale również kraje północnej Afryki oraz Bliskiego Wschodu, stopniowo tworząc tzw. pierścień śródziemnomorski. Spełnienie tych wizji wymaga jednak przezwyciężenia szeregu barier ekonomicznych, np. zapewnienia równych warunków konkurencji przedsiębiorstw energetycznych i eliminowania tzw. dumpingu brudnej energii, a także rozwiązania trudnych kwestii technicznych, np. zapewnienia bezpiecznej pracy tak rozległego i zróżnicowanego technicznie oraz operacyjnie systemu elektroenergetycznego. W Europie rozwój międzynarodowych połączeń międzysystemowych rozpoczął się jeszcze przed 1920 r. i miał przede wszystkim na celu lepsze wykorzystanie zdolności produkcyjnych szwajcarskich elektrowni wodnych. Co ciekawe, wyprzedził on integrację krajowych systemów przesyłowych, które w tamtym czasie miały charakter sieci promieniowych. Większość zrealizowanych połączeń międzysystemowych w tamtym okresie miała charakter nierównoległy. Po drugiej wojnie światowej proces łączenia krajowych systemów elektroenergetycznych nasilił

2 się i w 1949 r. istniały trzy izolowane systemy, w skład których wchodziły krajowe systemy Francji, Hiszpanii i Portugalii, system Włoch oraz systemy Holandii, Belgii, Niemiec, Austrii i Czechosłowacji, przy czym system Szwajcarii został podzielony na trzy części, które wchodziły w skład poszczególnych bloków. W 1951 r. powołano organizację UCPTE, której celem było promowanie i nadzorowanie procesów integracji systemów elektroenergetycznych. Ich głównym celem był wzrost bezpieczeństwa i jakości pracy systemów elektroenergetycznych oraz rozwój wymiany handlowej energią elektryczną pomiędzy pionowo zintegrowanymi krajowymi przedsiębiorstwami energetycznymi. Na początku lat 60. została rozszerzona strefa współpracy synchronicznej poprzez połączenie dwóch bloków, do której następnie przyłączyły się systemy Jugosławii, Grecji i Albanii. Integracja systemów elektroenergetycznych północnej Europy, która była realizowana w ramach organizacji NORDEL, następowała w późniejszym okresie. Zostały one później połączone z systemem kontynentalnym za pomocą szeregu podmorskich kabli stałoprądowych (do Niemiec i ostatnio do Polski). Ponadto istnieje stałoprądowe połączenie Finlandii i Rosji. W chwili obecnej centralna część Europy jest objęta systemem UCTE, w skład którego wchodzą systemy 21 krajów europejskich. System ten zapewnia dostawy energii elektrycznej w wysokości ok TWh 400 milionom odbiorców. Jest on zarządzany przez 35 operatorów systemów przesyłowych, którzy uzgodnili ze sobą zasady wymiany i sterowania częstotliwością. System UCTE jest połączony synchronicznie z innymi systemami, np. z kontynentalną częścią systemu Danii, od 1997 r. z systemem Maroka, a w konsekwencji z systemami Algierii i Tunezji. Ten współpracujący synchronicznie system jest określany jako TESIS (Trans-European Synchronously Interconnected System). W porównaniu z innymi, wzajemnie ze sobą połączonymi sieciami na świecie, aktualnie europejska sieć elektroenergetyczna jest stosunkowo dobrze rozwinięta. Wymiana międzysystemowa w szeregu przypadkach jest jednak ograniczona zdolnościami przesyłowymi linii łączących systemy elektroenergetyczne poszczególnych krajów członkowskich. Zasady ekonomiczno-organizacyjne W trakcie wdrażania zasad rynkowych w elektroenergetyce stwierdzono, że głównymi przeszkodami w osiąganiu sprawnie funkcjonującego i konkurencyjnego rynku wewnętrznego energii elektrycznej pozostają zagadnienia dostępu do sieci, taryfikacji oraz zróżnicowanego otwarcia rynków w poszczególnych krajach członkowskich UE. Po to, by mogła rozwijać się konkurencja, musi istnieć wolny od dyskryminacji, przejrzysty i obiektywnie wyceniany dostęp do sieci zapewniany przez operatorów systemu. Jest to kluczowym warunkiem budowy rynku wewnętrznego. Jednym z istotnych warunków uzyskiwania wolnego od dyskryminacji dostępu do sieci jest wymóg rozdzielenia działalności operatorów systemu od działalności przedsiębiorstw pionowo zintegrowanych, przede wszystkim w zakresie działalności wytwórczej i dostaw energii elektrycznej. Nad tymi wszystkimi kwestiami powinien czuwać niezależny od realizacji doraźnych celów politycznych i gospodarczych rządu organ regulacyjny. Regulacja W przepisach dotyczących rynków energii określono obowiązki organów regulacji, w tym m.in.

3 obejmujące zapewnienie konkurencji, prawidłowego funkcjonowania rynku oraz monitorowanie: zasad dotyczących zarządzania i alokowania zdolności przesyłowych połączeń międzysystemowych, mechanizmów rozwiązywania problemów z ograniczonymi zdolnościami przesyłowymi, czasu potrzebnego do wykonania przyłączeń i remontów, publikacji informacji przez operatorów systemu, rozdzielenia rachunkowego, zasad i taryf przyłączania nowych wytwórców oraz zakresu wypełniania obowiązków przez operatorów, jak też poziomu przejrzystości i konkurencyjności. Ponadto organy regulacji odpowiadają za ustalanie lub zatwierdzanie co najmniej metodologii wykorzystywanych do obliczania lub określania warunków przyłączania i dostępu do krajowych sieci, w tym taryf przesyłowych i dystrybucyjnych (taryf lub metodologii zapewniających odpowiednie inwestycje w sieci koniecznych do zapewnienia stabilnej pracy sieci) oraz w zakresie świadczenia usług bilansujących. Zasady wykorzystania systemu elektroenergetycznego W trakcie prac nad projektem regulacji zmieniającej dotychczasową dyrektywę elektroenergetyczną oraz w świetle ustaleń osiągniętych w ramach Forum Regulatorów stwierdzono potrzebę prawnego określenia zasad dotyczących transgranicznych taryf i alokacji dostępnych zdolności przesyłowych połączeń międzysystemowych w celu zapewnienia skutecznego dostępu do sieci przesyłowych w ramach realizacji międzynarodowych transakcji w obrocie energią. W efekcie przyjęte zostało rozporządzenie, które określa obowiązek rekompensaty kosztów operatorów systemów przesyłowych, powstałych w wyniku przepływów transgranicznych energii elektrycznej przez ich sieci. Ponadto rozporządzenie nakłada liczne obowiązki na operatorów systemów przesyłowych oraz organy regulacji, określa założenia dotyczące zasad i metodologii stanowienia opłat przesyłowych (z tytułu dostępu do sieci), zarządzania ograniczonymi zdolnościami przesyłowymi oraz alokacji mocy. Najważniejsze szczegółowe założenia rozporządzenia są następujące: wprowadzenie uczciwych, opartych na ponoszonych kosztach, przejrzystych i bezpośrednio obowiązujących ogólnych reguł taryfikacji wymiany transgranicznej i rezerwacji zdolności przesyłowych, koszty poniesione przez operatorów systemów przesyłowych udostępniających swoją sieć przesyłową dla przepływów transgranicznych powinny być kompensowane przez operatorów systemów przesyłowych korzystających z tych przepływów, przy czym przychody uzyskiwane przez operatorów systemów przesyłowych za ruch transgraniczny powinny być brane pod uwagę przy ustalaniu taryf przesyłowych tych operatorów, dostępne zdolności przesyłowe tych linii powinny być ustalane na maksymalnym poziomie, przy uwzględnieniu standardów bezpieczeństwa niezawodnej pracy sieci, ważne jest, aby uniknąć ograniczeń konkurencji wynikających ze stosowania przez operatorów systemów przesyłowych krajów członkowskich różnych standardów niezawodnościowych oraz zasad planowania i prowadzenia ruchu; w zakresie dostępnych zdolności przesyłowych, standardów bezpieczeństwa oraz zasad planowania i prowadzenia

4 ruchu sieci, które mogą wpływać na wielkość tych zdolności, dla uczestników rynku powinna być stosowana zasada przejrzystości stosowanych rozwiązań, dopuszczalne jest rozwiązywanie problemu ograniczeń przesyłu przy użyciu różnych metod, o ile będą one oparte na mechanizmach rynkowych i będą dostarczały operatorom systemów przesyłowych i uczestnikom rynku prawidłowych sygnałów ekonomicznych. Najważniejsze postanowienia rozporządzenia realizujące wymienione wyżej ogólne zasady obejmują: wielkości tranzytowych przepływów transgranicznych oraz wielkości przepływów uznanych za powstające i kończące się w danych krajowych systemach przesyłowych będą wyznaczane na podstawie fizycznych przepływów energii rzeczywiście pomierzonych w danym okresie czasu, opłaty pobierane przez operatorów systemów przesyłowych z tytułu dostępu do ich sieci będą przejrzyste i będą uwzględniały konieczność zapewnienia niezawodnej pracy sieci, jak również będą odzwierciedlały rzeczywiste poniesione koszty, odpowiadające kosztom sprawnie działającego operatora systemu przesyłowego o porównywalnej strukturze, opłaty te będą stosowane w sposób wolny od dyskryminacji i nie będą zależały od odległości przesyłu, operatorzy systemów przesyłowych są obowiązani zapewnić mechanizm koordynacji i wymiany informacji mający za zadanie zapewnienie bezpieczeństwa sieci w związku z zarządzaniem ograniczeniami, standardy bezpieczeństwa oraz zasady prowadzenia ruchu i planowania stosowane przez operatorów systemów przesyłowych będą ogólnie dostępne; publikowane informacje będą zawierać ogólne zasady wyznaczania całkowitej zdolności przesyłowej oraz marginesu bezpieczeństwa przesyłu obliczonych na bazie elektrycznych i fizycznych cech sieci; zasady te będą zatwierdzone przez urzędy regulacyjne, operatorzy systemów przesyłowych będą publikować szacunkowe wielkości dostępnych zdolności przesyłowych dla każdego dnia, sygnalizując poziom zdolności, które już zostały zarezerwowane; informacje te będą publikowane w określonych przedziałach czasowych przed dniem realizacji i zawsze będą zawierać szacunki na tydzień i miesiąc naprzód, a także ilościowy poziom oczekiwanej niezawodności udostępnianych zdolności, uczestnicy rynku są obowiązani z odpowiednim wyprzedzeniem informować operatorów systemów przesyłowych o terminie, w którym pragną wykorzystać przydzieloną im zdolność przesyłową; w razie gdy przydzielona zdolność nie będzie wykorzystywana, powinna ponownie zostać przydzielona do wykorzystania na rynku na zasadach otwartości, przejrzystości, niedyskryminacji, w ramach możliwości technicznych operatorzy systemów przesyłowych powinni kompensować przepływy energii w przeciwnych kierunkach dla odciążenia przeciążonych linii. Z poszanowaniem reguł bezpieczeństwa sieci, nie wolno odmawiać realizacji transakcji usuwającej ograniczenie (przeciążenie). Rozporządzenie wprowadza wskazówki co do wykorzystywania środków uzyskanych przez operatorów systemów przesyłowych w wyniku zarządzania ograniczeniami. Przychody pochodzące z rezerwacji zdolności przesyłowej mogą być:

5 wykorzystane na gwarantowanie rzeczywistej dostępności przydzielonych zdolności przesyłowych, wykorzystane na inwestycje w sieć służące utrzymaniu lub zwiększeniu zdolności przesyłowych, traktowane jak przychód do uwzględnienia przez regulatora przy zatwierdzaniu metodologii kalkulowania taryf przesyłowych. Ustanowione zostały również szczegółowe wytyczne w zakresie publikacji informacji i organizacji przetargów na rezerwowanie zdolności przesyłowych: operatorzy systemów przesyłowych opublikują wszystkie odpowiednie dane dotyczące całkowitych zdolności przesyłowych na połączeniach granicznych. Dodatkowo, do letnich i zimowych wielkości dostępnych zdolności przesyłowych, operatorzy systemów przesyłowych będą publikować kilka razy, z różnym wyprzedzeniem czasowym, szacunki zdolności przesyłowych dla każdego dnia. Uczestnikom rynku zostaną udostępnione dokładne szacunki przynajmniej na tydzień naprzód, a operatorzy systemów przesyłowych powinni także dążyć do zapewnienia tych informacji z wyprzedzeniem miesięcznym. Należy załączyć opis stopnia pewności zamieszczonych danych, operatorzy systemów przesyłowych opublikują ogólne zasady obliczania całkowitych zdolności przesyłowych i marginesu bezpieczeństwa przesyłu w oparciu o elektryczne i fizyczne parametry sieci. Zasady te będą przedmiotem zatwierdzenia przez urzędy regulacyjne zainteresowanych krajów członkowskich. Standardy bezpieczeństwa oraz standardy prowadzenia ruchu i planowania powinny tworzyć integralną część informacji, którą operatorzy systemów przesyłowych opublikują w ogólnie dostępnych dokumentach. system przetargowy musi być zaprojektowany w taki sposób, aby na rynku oferowane były wszystkie dostępne zdolności przesyłowe. Może być to osiągnięte poprzez organizowanie przetargów wieloprzedmiotowych, na których przedmiotem przetargu są zdolności dla różnych okresów czasowych o różnych charakterystykach (na przykład pod względem spodziewa-nej pewności zagwarantowania danej zdolności). całkowite zdolności przesyłowe połączeń międzysystemowych mogą być oferowane w serii przetargów, które na przykład mogłyby być organizowane jako roczne, miesięczne, tygodniowe, dobowe lub godzinowe, zgodnie z potrzebami zainteresowanych. Na każdym z tych przetargów oferowana będzie określona część dostępnych zdolności przesyłowych plus wszystkie pozostałe zdolności, które nie zostały wykorzystane na poprzednich przetargach (tzn. na przetargach zdolności przesyłowych o dłuższym horyzoncie czasu). procedury wspólnych przetargów powinny być opracowane w ścisłej współpracy pomiędzy krajowym urzędem regulacyjnym i zainteresowanym operatorem systemu przesyłowego i zaprojektowane w taki sposób, aby umożliwić oferentom uczestnictwo również w dziennych sesjach na rynkach zorganizowanych (tj. giełdach energii) zainteresowanych krajów. przyjęta procedura przetargów powinna umożliwiać wysyłanie kierunkowych sygnałów cenowych do uczestników rynku. Przesył w kierunku przeciwnym do dominującego kierunku przepływów zmniejsza ograniczenia i z tego względu zwiększa zdolność przesyłania przy użyciu przeciążonej linii. w celu uniknięcia ryzyka powstania lub pogłębienia się problemów związanych z dominującą

6 pozycją uczestników rynku, właściwe organy regulacyjne powinny wziąć pod uwagę, tworząc mechanizmy przetargów, aby wielkości zdolności przesyłowych, które mogą zostać nabyte w drodze przetargów, posiadane i wykorzystane przez pojedynczego uczestnika były ograniczone. w celu zwiększenia płynności rynku energii zdolności przesyłowe nabyte w drodze przetargów powinny być zbywalne aż do momentu zawiadomienia operatora systemu przesyłowego o zamiarze wykorzystania tych zdolności. Niezależność operatorów systemu Przepisy UE określają następujące podstawowe warunki niezależności działania operatorów systemów przesyłowych: osoby odpowiedzialne za zarządzanie operatorem systemu przesyłowego nie mogą uczestniczyć w strukturach zintegrowanego przedsiębiorstwa elektroenergetycznego odpowiedzialnych, bezpośrednio lub pośrednio, za bieżącą działalność operacyjną w zakresie wytwarzania, dystrybucji i dostawy energii elektrycznej, należy przedsięwziąć odpowiednie środki w celu uwzględnienia interesów zawodowych osób odpowiedzialnych za kierowanie operatorem systemu przesyłowego, zapewniając im jednocześnie warunki do niezależnego działania, operator systemu przesyłowego powinien mieć uprawnienia do skutecznego podejmowania decyzji, niezależnie od zintegrowanego przedsiębiorstwa elektroenergetycznego, w odniesieniu do aktywów niezbędnych do prowadzenia działalności operacyjnej, utrzymania i rozwoju sieci. Nie powinno to przeszkadzać w stosowaniu odpowiednich mechanizmów koordynacji zapewniających spółce macierzystej prawo ekonomicznego i zarządczego nadzoru w zakresie zwrotu z aktywów, regulowanego pośrednio w odniesieniu do spółki zależnej. W szczególności spółka macierzysta powinna mieć prawo zatwierdzania rocznego planu finansowego lub innego równoważnego dokumentu dla operatora systemu przesyłowego oraz określania całkowitego limitu poziomu zadłużenia własnej spółki zależnej. Spółka macierzysta nie ma prawa wydawania poleceń w sprawach bieżącej działalności operacyjnej ani w odniesieniu do poszczególnych decyzji, dotyczących budowy lub modernizacji linii przesyłowych, które nie wykraczają poza granice zatwierdzonego planu finansowego lub innego równoważnego rozwiązania, operator systemu przesyłowego powinien opracować program zapewnienia zgodności z przepisami, zawierający przedsięwzięcia mające na celu eliminowanie zachowań dyskryminujących, oraz zapewnić nadzorowanie ich przestrzegania. Program ten powinien określać szczegółowe obowiązki pracowników w zakresie realizacji tego zadania. Raport roczny, zawierający podjęte działania, powinien być przez osobę lub organ odpowiedzialny za nadzorowanie tego programu przekazany organowi regulacyjnemu, i opublikowany. W celu zapewnienia wolnego od dyskryminacji dostępu do sieci oraz unikania konfliktu interesów, konieczne jest rozdzielenie działalności sieciowej (monopolu naturalnego) od tych rodzajów działalności pionowo zintegrowanych przedsiębiorstw, które objęte są konkurencją na

7 rynku, mianowicie wytwarzania i dostaw. Główne elementy nowych wymagań w zakresie rozdzielenia działalności są następujące: Rozdzielenie prawne operatora systemu przesyłowego (OSP) i operatora systemu dystrybucyjnego (OSD) od innych rodzajów działalności nie związanych z przesyłem i odpowiednio z dystrybucją. Rozdzielenie organizacyjne OSP i OSD, w celu zapewnienia ich niezależności w ramach pionowo zintegrowanego przedsiębiorstwa. Możliwość wyłączeń wymagania w zakresie prawnego i organizacyjnego rozdzielenia w stosunku do OSD. Rozdzielenie księgowe: wymaganie prowadzenia rozdzielnej księgowości dla działalności OSP i OSD. Autor jest pracownikiem EPC SA Consulting. m.zerka@epc.pl