OCHRONA ŚRODOWISKA W POLSKIM, CZESKIM I SŁOWACKIM PRAWIE KARNYM

Transkrypt

1

2 OCHRONA ŚRODOWISKA W POLSKIM, CZESKIM I SŁOWACKIM PRAWIE KARNYM STUDIUM PRAWNOPORÓWNAWCZE Wojciech Radecki Warszawa 2013

3 Stan prawny na 1 kwietnia 2013 r. Wydawca Izabella Małecka Redaktor prowadzący Marzena Molatta Opracowanie redakcyjne Bartosz Stanisławski Łamanie JustLuk Łukasz Drzewiecki, Justyna Szumieł, Stanisław Drzewiecki Układ typograficzny Marta Baranowska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na POLSKA IZBA KSI KI Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN ISSN Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Spis treści Spis treści Wykaz skrótów / 9 Od autora / 13 Rozdział 1 Pojęcie i zakres prawa karnego w Polsce, Czechosłowacji, Czechach i Słowacji / Uwagi wprowadzające / Przestępstwa i wykroczenia w Polsce i Czechosłowacji w międzywojniu / Przestępstwa i wykroczenia w socjalistycznej Czechosłowacji i Polsce Ludowej / Przemiany prawa polskiego i czechosłowackiego po rozpoczęciu procesu transformacji ustrojowej / Delikty administracyjne / Podsumowanie rozważań historycznych / Obowiązujące polskie, czeskie i słowackie prawo karne materialne / Źródła prawa karnego materialnego / Przestępstwa i ich podziały w kodeksach / Element materialny / Wina / Błąd / Sankcje karne / Uwagi wprowadzające / Pozbawienie wolności / Areszt domowy / Ograniczenie wolności i jego odpowiedniki / Grzywna i kara pieniężna / Przepadek przedmiotów / 73 5

5 Spis treści Zakaz działalności / Odpowiedzialność karna osób prawnych / Wprowadzenie do problematyki odpowiedzialności karnej osób prawnych / Odpowiedzialność karna osób prawnych w europejskim prawie karnym / Polska koncepcja odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary / Niewłaściwa odpowiedzialność karna osób prawnych w prawie słowackim / Czeska ustawa o odpowiedzialności karnej osób prawnych / Podsumowanie / 100 Rozdział 2 Środowisko jako przedmiot ochrony prawa karnego / Kształtowanie się koncepcji ochrony środowiska w Polsce, Czechosłowacji, Czechach i Słowacji / Uwagi wprowadzające / Konserwatorska ochrona przyrody, ochrona zasobów i ochrona środowiska / Czechosłowacka ustawa o środowisku / Dalszy rozwój prawa środowiska / Źródła prawa środowiska / Podstawowe zasady prawa środowiska / Odpowiedzialność prawna w ochronie środowiska / Koncepcja prawa karnego środowiska / 129 Rozdział 3 Ochrona środowiska w międzynarodowym i unijnym prawie karnym / Ochrona środowiska w międzynarodowym prawie karnym / Ochrona środowiska w pracach Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawa Karnego / Ochrona środowiska poprzez prawo karne w działaniach Rady Europy / Ochrona środowiska poprzez prawo karne w działaniach Unii Europejskiej / 147

6 Spis treści Rozdział 4 Kształtowanie się koncepcji prawnokarnej ochrony środowiska w Polsce, Czechosłowacji, Czechach i Słowacji / Początki / Czechosłowacki kodeks karny z 1961 r. / Polskie ustawy wodne / Polski kodeks karny z 1969 r. / Polska ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r. / Nowelizacja polskiej ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska / Nowelizacje czechosłowackiego kodeksu karnego w latach 1989 i 1990 / Polska ustawa o ochronie przyrody z 1991 r. / Nowe polskie regulacje górnicze i budowlane / Nowelizacja polskiego prawa atomowego i innych ustaw / Polski kodeks karny z 1997 r. / Dalszy rozwój polskiego pozakodeksowego prawa karnego / Nowelizacja kodeksu karnego w Słowacji i Czechach / Nowy słowacki kodeks karny / Wdrożenie unijnej dyrektywy o odpowiedzialności za szkodę w środowisku / Nowy czeski kodeks karny / Nowelizacje kodeksów karnych słowackiego, polskiego i czeskiego wdrażające dyrektywę unijną / Zmiany polskiego pozakodeksowego prawa karnego z lat / 192 Rozdział 5 Przestępstwa przeciwko środowisku w obowiązującym polskim, czeskim i słowackim prawie karnym / Zakres badań komparatystycznych / Odpowiedzialność osób fizycznych za przestępstwa przeciwko środowisku / Podstawowe przestępstwa przeciwko środowisku / Przestępstwa leśne / Przestępstwa zanieczyszczenia środowiska / Przestępstwo zanieczyszczenia wód morskich / Przestępstwa zagrożenia warstwy ozonowej / 228 7

7 Spis treści Przestępstwa związane z postępowaniem z odpadami / Przestępstwa związane z postępowaniem z materiałami jądrowymi / Rozszerzenie odpowiedzialności za uszkodzenie lub zagrożenie środowiska / Przestępstwa przeciwko chronionym obszarom i obiektom przyrodniczym / Przestępstwa przeciwko chronionym gatunkom roślinnym i zwierzęcym / Przestępstwa przeciwko humanitarnej ochronie zwierząt / Przestępstwa kłusownicze / Przestępstwa szerzenia chorób zakaźnych zwierząt i roślin / Przestępstwa związane z substancjami wpływającymi na wartość użytkową zwierząt gospodarskich / Przestępstwa związane z organizmami genetycznie modyfikowanymi / Represyjność prawa karnego środowiska / Odpowiedzialność karna osób prawnych za przestępstwa przeciwko środowisku / Odpowiedzialność karna osób prawnych za przestępstwa przeciwko środowisku w koncepcji dyrektywy 2008/99/WE / Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwa przeciwko środowisku w Polsce / Odpowiedzialność osób prawnych za przestępstwa przeciwko środowisku w Czechach / Odpowiedzialność osób prawnych za przestępstwa przeciwko środowisku w Słowacji / 307 Rozdział 6 Podsumowanie i propozycje de lege ferenda / Podsumowanie wyników badań / Propozycje de lege ferenda / 316 Bibliografia / 319

8 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Zbiory przepisów prawnych Dz. U. Dz. Urz. UE Dz. Urz. WE Sb. Zb. SNR Z.z. Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich Sbirka zakonů (Czechy)* Zbierka zakonov Slovenskej Narodnej Rady Zbierka zakonov (Słowacja)** Kodeksy karne i ustawy o wykroczeniach k.k. k.k. z 1932 r. k.k. z 1969 r. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) * Czeskie akty prawne powołuje się w ten sposób, że po literze č (čislo, tj. numer) podaje się pozycję, pod którą akt został opublikowany w oficjalnym zbiorze aktów prawnych Sbirka zakonů, łamaną przez rok pierwszej publikacji (niezależnie od ewentualnych późniejszych tekstów jednolitych), zakończoną literami Sb., tj. skrótem oficjalnego zbioru aktów prawnych (podobnie było w powojennej Czechosłowacji). ** Słowackie akty prawne powołuje się w ten sposób, że po literze č (čislo, tj. numer) podaje się pozycję, pod którą akt został opublikowany w oficjalnym zbiorze aktów prawnych Zbierka zakonov, łamaną przez rok pierwszej publikacji (niezależnie od ewentualnych późniejszych tekstów jednolitych), zakończoną literami Z.z., tj. skrótem oficjalnego zbioru aktów prawnych (w powojennej Czechosłowacji powołanie ogólnopaństwowych aktów prawnych kończyło się skrótem Zb., a aktów wydanych tylko dla Słowacji skrótem Zb. SNR, tj. Zbierka zakonov Slovenskej Narodnej Rady). 9

9 Wykaz skrótów Konstytucja Republiki Czeskiej Konstytucja Republiki Słowackiej Konstytucja RP k.w. Ústava Česke republiky, ustawni zakon, č. 1/1993 Sb. Ustava Slovenskej republiky, č. 460/1992 Zb. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.) p.o.ś. ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.) pr. łow. polska ustawa z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz z późn. zm.) pr. wyk. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. Prawo o wykroczeniach (Dz. U. Nr 60, poz. 572 z późn. zm.) tr.z. trestni zakonik, č. 40/2009 Sb. czeski kodeks karny trestny zakon, č. 300/2005 Z.z. słowacki kodeks karny tr.z. z 1950 r. zakon č. 86/1950 Sb. czechosłowacki kodeks karny z 1950 r. tr.z. z 1961 r. zakon č. 140/1961 Sb. czechosłowacki kodeks karny z 1961 r. u.o.p. ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz z późn. zm.) u.o.z. ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz z późn. zm.) u.r.ś. ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 189, poz z późn. zm.) 10

10 Wykaz skrótów Organy i instytucje ETS ČNR SNR TK Europejski Trybunał Sprawiedliwości (od 1 grudnia 2009 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) Česka Narodni Rada Slovenska Narodna Rada Trybunał Konstytucyjny Czasopisma AUC-I Acta Universitatis Carolinae Iuridica ČPŽP Česke Pravo Životniho Prostředi EPS Europejski Przegląd Sądowy M. Praw. Monitor Prawniczy OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OŚPiP Ochrona Środowiska. Prawo i Polityka OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A PiP Państwo i Prawo PNUŚ Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego PPK Przegląd Prawa Karnego Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Stud. Kryminol. Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne ZNUMK Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 11

11

12 Od autora Od autora Spoglądając na polską literaturę z dziedziny prawa ochrony środowiska ostatnich dwudziestu z górą lat, zauważamy, że bezapelacyjnie dominują w niej (obok zbiorów przepisów) komentarze do ustaw oraz podręczniki, pierwsze ze względu na walory praktyczne, a w pewnym sensie także handlowe, drugie ze względu na walory dydaktyczne. Coraz częściej zdarzają się jednak pozycje o większych ambicjach naukowych. Wyraźnie wszakże daje się odczuć brak opracowań poświęconych prawu obcemu i prawu porównawczemu. W dziedzinie komparatystyki prawniczej można odnotować w istocie tylko pięć pozycji: pierwszą będącą swoistym pożegnaniem z systemami prawnymi ochrony środowiska w europejskich państwach socjalistycznych 1, drugą poświęconą instrumentom ochrony środowiska w Niemczech i Austrii 2, trzecią o prawnej ochronie przyrody w Polsce, Czechach i Słowacji 3, czwartą o prawie rybackim polskim, czeskim i słowackim 4, piątą o prawie łowieckim polskim, czeskim i słowackim 5. Równie ubogo przedstawiają się badania nad prawem obcym; na uwagę zasługuje chyba tylko jedna monografia o niemieckim prawie wodnym 6. Wpraw- 1 W. Radecki, J. Rotko, Entwicklung des Natur- und Umweltrechts in Mittel- und Osteuropa, Baden-Baden K. Nowacki, Administracyjnoprawne instrumenty ochrony środowiska naturalnego w Republice Federalnej Niemiec i Austrii. Studium prawnoporównawcze, Wrocław W. Radecki, Prawna ochrona przyrody w Polsce, Czechach i Słowacji. Studium prawnoporównawcze, Warszawa Tenże, Zintegrowana ochrona zasobów ryb w prawie polskim, czeskim i słowackim, Wrocław Tenże, Prawo łowieckie w Polsce, Czechach i Słowacji, Wrocław J. Rotko, Instrumenty administracyjnoprawnej ochrony środowiska w RFN ze szczególnym uwzględnieniem ochrony wód, Wrocław

13 Od autora dzie w licznych opracowaniach dotyczących polskiego prawa ochrony środowiska znajdujemy wzmianki o prawie innych państw, ale są one raczej ekskursjami porównawczymi, które nie są w stanie zastąpić pogłębionych badań nad prawem obcym ani rzeczywistych badań prawnoporównawczych. Jakie są przyczyny tego stanu rzeczy? Widziałbym co najmniej trzy. Po pierwsze, dominuje przekonanie, w pełni zresztą uzasadnione, że prawo (ochrony) środowiska rodzi się nie tyle w stolicach państw europejskich, ile w Brukseli. Dlatego podstawowy wysiłek badawczy kieruje się na prawo środowiska Unii Europejskiej, a nie na prawo środowiska państw członkowskich, które i tak składa się z tego, co postanowiono w Brukseli (rozporządzenia unijne), bądź musi wdrożyć to, co wypracowano w Brukseli (dyrektywy unijne). Po drugie, opracowanie naukowe poświęcone prawu obcemu bądź prawu porównawczemu będzie zawsze pozycją niszową, skierowaną do niewielkiego kręgu odbiorców, co z natury rzeczy ogranicza pole działania wydawnictw, które chcą osiągnąć co najmniej pokrycie kosztów publikacji. Po trzecie, w przeszłość odeszły czasy, kiedy każda licząca się polska biblioteka dysponowała pełnym zestawem aktów normatywnych i czasopism wydawanych w państwach byłego systemu socjalistycznego, a dzięki wizycie w księgarni radzieckiej, czechosłowackiej czy enerdowskiej można było nabyć za grosze aktualną literaturę, także z dziedziny prawnej ochrony środowiska. Pole badań komparatystycznych nad systemami prawnymi państw socjalistycznych mogło być z sukcesem zagospodarowane 7. Dziś dostęp do źródeł jest utrudniony i praktycznie tylko bezpośrednia współpraca z prawnikami zajmującymi się ochroną środowiska w państwach dawnego systemu socjalistycznego w ogóle pozwala na podjęcie badań czy to nad prawem obcym, czy też badań prawnoporównawczych. Korzystając z bezpośredniej współpracy z Katedrą Prawa Środowiska Uniwersytetu Karola w Pradze, Katedrą Prawa Środowiska i Prawa 7 Zob. np. K. Podgórski, Ochrona środowiska w PRL i sąsiednich krajach socjalistycznych, Katowice 1977, a także trzy monografie W. Radeckiego: Odpowiedzialność karna w ochronie środowiska. Studium prawnoporównawcze, Ossolineum 1983; Odpowiedzialność administracyjna w ochronie środowiska. Studium prawnoporównawcze, Ossolineum 1984; Odpowiedzialność cywilna w ochronie środowiska. Studium prawnoporównawcze, Ossolineum

14 Od autora Gruntowego Uniwersytetu Masaryka w Brnie, Katedrą Nauk Administracyjnych i Prawa Administracyjnego Uniwersytetu Palackiego w Ołomuńcu oraz Katedrą Prawa Administracyjnego, Finansowego i Środowiska Uniwersytetu w Trnavie, zdecydowałem się przedstawić czytelnikowi polskiemu wyniki moich badań nad prawem karnym środowiska w Polsce, Czechach i Słowacji. Przedmiot monografii stanowi wdzięczne pole badań komparatystycznych. Prawo karne jest dość zwartą dyscypliną prawniczą, zwłaszcza w Czechach i Słowacji, gdzie znamiona przestępstw przeciwko środowisku znajdują się wyłącznie w kodeksach karnych. W Polsce sytuacja jest nieco odmienna ze względu na rozrost tego, co nazywa się pozakodeksowym prawem karnym, w ramach którego można znaleźć liczne zespoły znamion przestępstw przeciwko środowisku. Nie stanowi to jednak przeszkody w porównywaniu systemów prawnych, gdyż polskie pozakodeksowe przestępstwa przeciwko środowisku można skonfrontować z czeskimi i słowackimi kodeksowymi przestępstwami przeciwko środowisku. Jest rzeczą znamienną, że monografie polskie poświęcone prawu karnemu w ochronie środowiska powstały jeszcze długo przed polskim kodeksem karnym z 1997 r. pierwsza w 1977 r. 8, następna po 4 latach 9. Mimo że w polskim kodeksie karnym z 1997 r. po raz pierwszy znalazł się rozdział XXII Przestępstwa przeciwko środowisku, nie powstała żadna monografia naukowa poświęcona prawnokarnej ochronie środowiska. Owszem, rozdział XXII k.k. doczekał się odrębnego komentarza 10, były także komentowane pozakodeksowe przestępstwa przeciwko środowisku 11, ale żaden komentarz nie zastąpi monografii naukowej. Pojawiła się luka, którą staram się zapełnić przedstawianą monografią ujętą jako opracowanie komparatystyczne, gdyż spojrzenie na rozwiązania polskie przez pryzmat rozwiązań obcych (w tym przypadku czeskich i słowackich) pozwala lepiej widzieć wady i zalety własnych. 8 G. Rejman, Ochrona środowiska naturalnego w prawie karnym, Warszawa W. Radecki, Prawnokarna ochrona środowiska naturalnego w PRL, Ossolineum Tenże, Przestępstwa przeciwko środowisku. Rozdział XXII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa Tenże, Pozakodeksowe przestępstwa przeciwko środowisku (w:) M. Bojarski, W. Radecki, Pozakodeksowe prawo karne, t. 2, Przestępstwa gospodarcze oraz przeciwko środowisku. Komentarz, Warszawa

15 Od autora Z. Brodecki przypomniał niedawno, że już na pierwszym światowym kongresie prawa porównawczego w 1900 r. w Paryżu zdano sobie sprawę z tego, że kto zna tylko swoje prawo, nie zna swego prawa 12. Mam nadzieję, że takie spojrzenie na polskie prawo karne środowiska okaże się interesujące dla czytelnika polskiego. Chciałbym jednak zastrzec od razu, że przyjęcie takiej perspektywy badawczej nie pozwala mi na zbyt głębokie wchodzenie w problemy interpretacyjne, gdyż jest to zadaniem komentarza, a nie monografii komparatystycznej, w której chodzi o uchwycenie kwestii zasadniczych. Decydując się na prowadzenie badań prawnoporównawczych trzech państw, należy przede wszystkim rozstrzygnąć kwestie nazewnictwa tych państw. Od 1918 r. nazewnictwo odnoszące się do Polski jest proste: lata to Rzeczpospolita Polska, lata to Polska Rzeczpospolita Ludowa, po roku 1989 ponownie Rzeczpospolita Polska. Geograficzny skrót Polska żadnych zastrzeżeń wywoływać nie może. Bardziej złożona jest kwestia nazewnictwa Czechosłowacji i dwóch państw Republiki Czeskiej i Republiki Słowackiej powstałych z dniem 1 stycznia 1993 r. Językoznawcy czescy przytaczają następujące nazwy państwa: od 1918 r. Česko-Slovenska republika (z łącznikiem), od 1920 r. Československa republika (bez łącznika), od października 1938 r. Česko-Slovenska republika (ponownie z łącznikiem), od marca 1939 r. protektorat Čechy a Morava, od 1945 r. Československa republika, od 1960 r. Československa socialisticka republika, od 1968 r. Československa socialisticka republika vyhlašena federaci skladajici se z Česke socialisticke republiky a Slovenske socialisticke republiky, w 1990 r. (przez zaledwie jeden dzień) Československa federativni republika, od 1990 r. Česka a Slovenska Federativni Republika, od 1993 r. Česka republika Z. Brodecki (w:) Z. Brodecki, M. Konopacka, A. Brodecka-Chamera, Komparatystyka kultur prawnych, Warszawa 2010, s P. Štepan, Změny nazvů republiky (w:) J. Kralik [a kolektiv], Každy den s čestinou, Praha 2009, s

16 Od autora Problem językowy tkwi w tym, że geograficzne oznaczenie Republiki Czeskiej mianem Czechy jest błędem, ponieważ nie obejmuje Moraw ani Śląska. Możemy się o tym z łatwością przekonać, sięgając chociażby do preambuły do Konstytucji Republiki Czeskiej z dnia 16 grudnia 1992 r., w której w pierwszym zdaniu czytamy: My, občane Česke republiky v Čechach, na Moravě a ve Slezsku ( ). Czescy językoznawcy jako określenie geograficzne proponują Česko 14, podobnie jak Polska to w języku czeskim Polsko, a Słowacja to Slovensko. Jednakże nazwy Česko nie da się zgrabnie przełożyć na język polski. Dlatego aby nie powtarzać za każdym razem Republika Czeska, Republika Słowacka i Rzeczpospolita Polska, zdecydowałem się na skróty: Czechy (obejmujące, zgodnie z tradycją języka polskiego, zarówno Czechy właściwe, jak i Morawy oraz Śląsk), Słowacja i Polska. Trzy badane państwa spełniają warunki porównywalności. Narody tych państw wywodzą się ze wspólnego pnia ludów słowiańskich, języki są podobne, warunki przyrodnicze zbliżone, tradycje kulturowe bliskie, a i losy historyczne pod pewnymi przynajmniej względami splecione. Nie sięgając już do czasów nadmiernie odległych (Wacław II z dynastii Przemyślidów na tronie polskim, Jagiellonowie na tronie czeskim) ani do monarchii Habsburgów, w której ramach znalazły się nie tylko Królestwo Czeskie i ziemie słowackie będące częścią Węgier, ale i część ziem polskich (Galicja i Lodomeria), przypomnę jedynie powstanie Pierwszej Czechosłowacji w 1918 r. i II Rzeczypospolitej w tym samym roku oraz faktyczne przerwanie państwowości w 1939 r., kiedy powstał Protektorat Czech i Moraw oraz pozornie samodzielna Słowacja (w istocie państwo wasalne III Rzeszy Niemieckiej), a ziemie polskie znalazły się pod okupacją niemiecką. Dzieje ruchu oporu w okresie II wojny światowej są pod pewnymi względami zbliżone. W 1945 r. nastąpiło odrodzenie Czechosłowacji i Rzeczpospolitej Polskiej, które to państwa stopniowo wchodziły w orbitę dawnego systemu państw socjalistycznych w końcu lat 40. ubiegłego stulecia. Okrągły stół w Polsce i aksamitna rewolucja w Czechosłowacji w 1989 r. zapoczątkowały proces transformacji ustrojowej. W jego trakcie nastąpił wprawdzie podział Czechosłowacji na Czechy i Słowację z dniem 1 stycznia 1993 r., ale dalsze losy trzech państw okazały się podobne, co znalazło wyraz w przyjęciu do NATO i przystąpieniu Polski, Czech 14 Tamże, s Zob. także Česko. Ottův historicky atlas, Praha

17 Od autora i Słowacji z dniem 1 maja 2004 r. do Unii Europejskiej. Ta wspólnota losów historycznych, obok innych zaznaczonych już czynników, stwarza odpowiednie pole badań komparatystycznych. Czyniąc przedmiotem badań instytucje prawa karnego w ochronie środowiska, utrzymuję je w ramach właściwej komparatystyki prawniczej, którą można nazwać mikrokomparatystyką prawniczą. Nie badam bowiem systemów prawnych polskiego, czeskiego i słowackiego jako całości, lecz tylko podstawowe instytucje prawa karnego środowiska 15. Przyjmuję przede wszystkim założenie, że żaden z badanych systemów prawnych nie stanowi przedmiotu głównego, lecz trzy porównywane systemy są traktowane jako materiał badań równorzędnie, bez podziału na przedmiot główny i uboczny 16. Dlatego przedmiotem studium nie jest polskie prawo karne środowiska na tle rozwiązań prawnych przyjmowanych w Czechach i Słowacji, lecz prawo karne środowiska w Polsce, Czechach i Słowacji. Autor fundamentalnej polskiej pracy poświęconej komparatystyce prawniczej R. Tokarczyk wskazuje, że powinna być ona rozwijana, jak każda dyscyplina naukowa, zgodnie z kanonami obiektywizmu, rzetelności i uczciwości poznawczej. Zaprzeczeniem tego postulatu są ukryte albo i uzewnętrzniane intencje nienaukowe. Mogą one polegać na przykład na dążeniu do wykazania za wszelką cenę, z pominięciem argumentacji naukowej, wyższości jednego systemu prawnego nad innym lub jednej doktryny prawnej nad innymi doktrynami 17. Akurat w dziedzinie prawa karnego środowiska niebezpieczeństwo to jest istotne, nie zamierzam jednak wykazywać wyższości rozwiązań polskich nad czeskimi czy słowackimi ani też odwrotnie wyższości rozwiązań czeskich czy słowackich nad polskimi. Powoływany już R. Tokarczyk pisze, że poznawanie i rozumienie sensu różnic, podobieństw i tożsamości rozmaitych porównywanych ze sobą praw uznawane jest niemal zgodnie za jedną z głównych funkcji komparatystyki prawniczej. Owo poznanie i rozumienie różnic służy bowiem, bez wątpienia, znajdowaniu najlepszych rozwiązań prawnych podobnych problemów społecznych występujących w różnych 15 W kwestii tzw. mikrokomparatystyki prawniczej zob. zwłaszcza J. Jakubowski, Z problematyki metodologicznej badań prawnoporównawczych, PiP 1963, z. 7, s. 6, oraz J. Wróblewski, Metodologiczne zagadnienia porównywania systemów prawa, PiP 1974, z. 8 9, s S. Rozmaryn, Z teorii badań i prac prawnoporównawczych, PiP 1966, z. 3, s R. Tokarczyk, Komparatystyka prawnicza, Warszawa 2008, s

18 Od autora krajach 18. Współcześnie bynajmniej nie chodzi o to jak rozmyślali niegdyś pionierzy komparatystyki prawniczej aby odkryć jakąś jedną uniwersalną prawdę o prawie. Chodzi raczej o poznanie różnorodnych rozwiązań podobnych problemów regulowanych prawem, i wybór najbardziej odpowiedniego dla danych warunków 19. Wprawdzie badania komparatystyczne mają przede wszystkim na celu względy poznawcze, ale staram się zwrócić uwagę także na te rozwiązania czeskie i słowackie, które w prawie polskim nie występują, ale których zaadaptowanie do warunków polskich mogłoby być korzystne w regulacji odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciwko środowisku. W odniesieniu do tej ostatniej kwestii przyjmuję założenie podniesione wiele lat temu, że prawoznawstwo porównawcze może kierować się na poszukiwanie najefektywniejszych z socjotechnicznego punktu widzenia unormowań jakiejś dziedziny spraw w dążeniu do osiągnięcia określonych celów społecznych. W takim wypadku obserwacja skutków określonych rozwiązań normatywnych wprowadzonych w innym kraju staje się surogatem bardzo ograniczonej możliwości eksperymentowania w zakresie prawotwórstwa, choć trudno tu zazwyczaj o porównywalność całości warunków, w których funkcjonuje dana norma prawna 20. Innymi słowy, studia prawnoporównawcze stanowią niezwykle ważny element pomocny w działalności legislacyjnej, co jednak w poważnej mierze zależy od objęcia badaniami nie tylko samych norm prawnych, ale również ich funkcjonowania w praktyce 21. Podstawowym przedmiotem badań są dla mnie teksty prawne. Staram się jednak, w miarę możliwości, uwzględnić także faktyczne funkcjonowanie przepisów karnych służących ochronie środowiska w Polsce, Czechach i Słowacji. Rozważania ująłem w sześciu rozdziałach. Podstawową przyczyną ujęcia teoretycznych problemów prawa karnego w rozdziale 1 jest fundamentalna różnica między pojmowaniem prawa karnego w Polsce z jednej strony i w Czechach i Słowacji z drugiej. Podczas gdy w Polsce prawo karne jest dość zgodnie rozumiane jako prawo dotyczące 18 Tamże, s Tamże, s Z. Ziembiński, Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa, Warszawa 1974, s M. Rybicki, Badania prawnoporównawcze. Ich znaczenie dla rozwoju nauk prawnych i dla praktyki (w:) Metody badania prawa. Materiały sympozjum, Warszawa IV 1971 r., red. A. Łopatka, Wrocław 1973, s

19 Od autora przestępstw i wykroczeń, w Czechach i Słowacji jest ono ograniczone do prawa dotyczącego przestępstw, a prawo wykroczeń jest częścią prawa administracyjnego, a nie karnego. Aby zapewnić warunki porównywalności, ograniczam rozważania do przestępstw, co wszakże skłania mnie do zasygnalizowania problematyki wykroczeń i deliktów administracyjnych już w rozdziale 1. Rozdział 2 zakreśla przedmiot badań, jakim jest środowisko, przy czym kształtowanie się koncepcji ochrony środowiska w prawie trzech badanych państw przedstawiam także na tle historycznym. W rozdziale 3 omawiam ochronę środowiska w międzynarodowym i unijnym prawie karnym, z uwzględnieniem najważniejszej dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne, której wdrożenie w Polsce, Czechach i Słowacji doprowadziło do aktualnego stanu prawa karnego środowiska trzech badanych państw. Rozdział 4 ma charakter historyczny, rozważania prowadzę od pierwszych regulacji prawa karnego środowiska do wdrożenia wspomnianej dyrektywy 2008/99/WE. Kluczowe znaczenie ma rozdział 5 poświęcony badaniom komparatystycznym obowiązujących systemów prawnych w odniesieniu do poszczególnych typów przestępstw przeciwko środowisku, z uwzględnieniem odpowiedzialności karnej osób prawnych za te przestępstwa. W rozdziale 6 podsumowuję wyniki badań komparatystycznych i przedstawiam propozycje de lege ferenda pod adresem ustawodawcy polskiego, uwzględniające szczególnie udane rozwiązania czeskie i słowackie. Kończąc, chciałbym jeszcze podnieść kilka kwestii wynikających z różnic między systemami prawnymi polskim, z jednej strony, oraz czeskim i słowackim, z drugiej. Zacznę od podziału aktu prawnego na podstawowe jednostki. W ustawach polskich taką jednostką jest artykuł, w Czechach i Słowacji paragraf, artykuły (članky) występują w zasadzie tylko w ustawach konstytucyjnych i umowach międzynarodowych. Polski artykuł oraz czeski i słowacki paragraf dzielą się na ustępy (odstavec w obu językach), ale kolejną jednostką podziału jest w Polsce co do zasady punkt, w Czechach i Słowacji litera (pismeno w obu językach). Aby jednak nie komplikować, posługuję się skrótami ust. (a nie odst.) oraz lit. (a nie pism.). Warto przy tym zwrócić uwagę na wyraz předpis w języku czeskim i predpis w języku słowackim, w obu językach w liczbie pojedynczej. 20

20 Od autora Podobieństwo do polskiego przepisu jest złudne, to raczej polskie przepisy (w liczbie mnogiej) bądź akt prawny. Polski przepis (w liczbie pojedynczej) to ustanoveni w języku czeskim i ustanovenie w języku słowackim. Kolejna kwestia ważna w prawie karnym dotyczy pokuty, wyrazu jednakowego w językach czeskim i słowackim. Wyrazu pokuta, używanego na oznaczenie sankcji majątkowej grożącej za wykroczenia i delikty administracyjne, zdecydowałem się nie tłumaczyć w ogóle: oddanie go karą pieniężną jest wątpliwe, ponieważ peněžity trest w języku czeskim a peňažny trest w języku słowackim to kara grożąca za przestępstwa, a tłumaczenie pokuty przez grzywnę nie oddaje istoty rzeczy, skoro grzywna w prawie polskim może grozić i za przestępstwo, i za wykroczenie, podczas gdy w prawie czeskim i słowackim pokuta tylko za wykroczenie i za delikt administracyjny. Za ten ostatni z kolei w prawie polskim może grozić tylko kara pieniężna. Jeszcze jeden problem to jednakowy czeski i słowacki wyraz vyhlaška. Słownikowo oznacza on oznajmienie bądź obwieszczenie, ale w języku prawnym i prawniczym oznacza powszechnie obowiązujący wykonawczy akt prawny. Jeżeli taką vyhlaškę wydaje minister, to w języku polskim można znaleźć odpowiednik zarządzenie (a nie rozporządzenie, które w języku czeskim to nařizeni, a w słowackim to nariadenie; tłumaczenie przez rozporządzenie nie budzi wątpliwości). Jeżeli jednak vyhlaškę wydaje organ stanowiący samorządu terytorialnego, to najlepszym tłumaczeniem polskim byłaby uchwała. Aby uniknąć tego typu wątpliwości, czeskiego i słowackiego wyrazu vyhlaška nie tłumaczę w ogóle. W rozdziale 1 poświęconym prawu karnemu w ogólności niektóre fundamentalne przepisy części ogólnych kodeksów karnych przytaczam in extenso (czeskie i słowackie w tłumaczeniu własnym). To samo czynię w kluczowym rozdziale 5 monografii, w którym wszystkie porównywane przepisy części szczególnych kodeksów (a w odniesieniu do prawa polskiego także przepisy karne innych ustaw) przytaczam w całości. W związku z tym chciałbym zwrócić uwagę na sankcje, które w języku polskim są ujęte formułą podlega karze, w języku czeskim bude potrestan, w języku słowackim potresta sa. Zdecydowałem się na przekład formuł czeskich i słowackich przez zostanie ukarany, który wydaje mi się najzgrabniejszy przy dążeniu do zachowania brzmienia oryginału. 21

21 Od autora Pozostaje mi do spełnienia miły obowiązek złożenia podziękowań. Wyrazy serdecznej wdzięczności kieruję do wszystkich prawników polskich, czeskich i słowackich zajmujących się prawem środowiska, z którymi miałem okazję dyskutować nad tą monografią, ale przede wszystkim do Docenta Vojtěcha Stejskala z Uniwersytetu Karola w Pradze, Profesor Soni Košičiarovej z Uniwersytetu w Trnavie oraz Doktor Jany Dudovej z Uniwersytetu Masaryka w Brnie za udostępnione mi materiały czeskie i słowackie oraz za udzielone wskazówki. Dziękuję Kolegom z wrocławskiego Zakładu Prawa Ochrony Środowiska Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk: Profesorowi Jerzemu Rotce i Doktorowi Adamowi Habudzie oraz współpracującym z nami Profesor Halinie Lisickiej z Uniwersytetu Wrocławskiego i Doktorowi Jerzemu Jerzmańskiemu z Uniwersytetu Opolskiego za uwagi zgłoszone w dyskusji nad założeniami i głównymi tezami tej pracy. Wrocław, luty 2013 r. Wojciech Radecki 22

22 1.1. Uwagi wprowadzające Rozdział 1 Pojęcie i zakres prawa karnego w Polsce, Czechosłowacji, Czechach i Słowacji 1.1. Uwagi wprowadzające Pojęcie prawa karnego (trestni pravo w języku czeskim, trestne pravo w języku słowackim) wydaje się proste. Oznacza ono tę gałąź prawa, która zajmuje się zwalczaniem czynów zagrażających dobrom prawem chronionym, zwanych przestępstwami, za pomocą kar i środków zabezpieczających. W istocie zagadnienie to jest znacznie bardziej skomplikowane, ponieważ rozstrzygnąć trzeba, czy pojęcie przestępstwa (trestny čin w językach czeskim i słowackim) obejmuje także wykroczenia (přestupky w języku czeskim, priestupky w języku słowackim) i jakie są relacje między przestępstwami i wykroczeniami, z jednej strony, a innymi czynami zabronionymi pod groźbą kary, z drugiej. Dlatego zdecydowałem się na nieco bliższą analizę tej problematyki, także w ujęciu historycznym, rozróżniając trzy podstawowe etapy: 1) II Rzeczpospolita Polska i Pierwsza Czechosłowacja w latach , 2) Polska Rzeczpospolita Ludowa i Socjalistyczna Czechosłowacja w latach , 3) III Rzeczpospolita Polska, Republika Czeska i Republika Słowacka. 23

23 Rozdział 1. Pojęcie i zakres prawa karnego w Polsce, Czechosłowacji Przestępstwa i wykroczenia w Polsce i Czechosłowacji w międzywojniu Rozpocznę od jesieni 1918 r., kiedy pojawiła się II Rzeczpospolita Polska i powstała Pierwsza Republika Czechosłowacka. Przed oboma państwami pojawiło się podobne zadanie uporządkowania systemu prawa karnego, ale działania w tym kierunku okazały się odmienne. Przed Polską, która przez 123 lata była pozbawiona własnej państwowości, stanęło zadanie scalenia systemów prawnych trzech byłych zaborów. Jeśli chodzi o prawo karne, to sytuacja wyglądała tak, że obowiązywały trzy różne akty kodyfikacyjne: austriacka powszechna ustawa karna z 1852 r., niemiecki kodeks karny z 1871 r. i rosyjski kodeks karny z 1903 r. Ponadto na Spiszu i Orawie obowiązywał kodeks karny węgierski z 1878 r. Do tego dochodziły liczne tzw. ustawy karne dodatkowe. Problem został podjęty na posiedzeniu Wydziału Karnego Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej w dniach 12 i 13 listopada 1919 r. Rozważane były trzy możliwości: 1) stworzenie nowego kodeksu karnego; 2) recypowanie na terenie całej Rzeczypospolitej jednego z kodeksów obowiązujących; praktycznie wchodził w rachubę tylko najnowocześniejszy rosyjski z 1903 r.; 3) stworzenie kompilacji kodeksów obowiązujących w trzech byłych zaborach. Zwyciężyło rozwiązanie pierwsze 22. Koncepcja kodyfikacji była przedmiotem wielu sporów, chodziło w szczególności o miejsce w niej prawa wykroczeń. Padały propozycje, aby wykroczenia ująć w osobnej księdze kodeksu karnego bądź podzielić je (na wzór austriacki) na wykroczenia kryminalne (w kodeksie) i policyjne (poza kodeksem). Ostatecznie przyjęto koncepcję rozłączenia przestępstw i wykroczeń. Kilkunastoletnie prace zostały sfinalizowane trzema rozporządzeniami (z mocą ustawy) Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 11 lipca 1932 r.: 1) kodeks karny 23, 2) prawo o wykroczeniach 24, 3) przepisy wprowadzające kodeks karny i prawo o wykroczeniach A. Lityński, Wydział karny Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypospolitej. Dzieje prac nad częścią ogólną kodeksu karnego, Katowice 1991, s Dz. U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm. 24 Dz. U. Nr 60, poz. 572 z późn. zm. 25 Dz. U. Nr 60, poz. 573 z późn. zm.

24 1.2. Przestępstwa i wykroczenia w Polsce i Czechosłowacji Ani kodeks karny, ani prawo o wykroczeniach nie przedstawiały kodyfikacji pełnych. Poza nimi pozostały bowiem liczne zespoły znamion zarówno przestępstw, jak i wykroczeń, znajdujące się w innych ustawach. Co więcej, tzw. pozakodeksowe prawo karne i prawo wykroczeń stopniowo rozrastało się bez nowelizacji aktów kodyfikacyjnych. W Polsce międzywojennej przyjęto następującą kategoryzację czynów zabronionych pod groźbą kary: 1) przestępstwa, z podziałem wewnętrznym (art. 12 k.k. z 1932 r.) na: a) zbrodnie, tj. przestępstwa zagrożone karą śmierci lub więzienia powyżej lat 5, b) występki, tj. przestępstwa zagrożone karami zasadniczymi więzienia do lat 5, aresztu powyżej 3 miesięcy lub grzywny powyżej 3000 złotych, 2) wykroczenia, tj. według art. 1 pr. wyk., czyny zagrożone karami aresztu do 3 miesięcy i grzywny do 3000 złotych albo jedną z tych kar. Jednakże, zgodnie z art. 13 przepisów wprowadzających oba akty, przepisy części ogólnej prawa o wykroczeniach należało stosować do przestępstw przekazanych orzecznictwu władz administracyjnych, choćby za nie groziła kara wyższa lub inna niż określona w art. 1 pr. wyk. Tak więc w Polsce międzywojennej wykroczenia znalazły się poza przestępstwami, aczkolwiek została utrzymana ogólniejsza kategoria przestępstwa obejmująca także wykroczenia, co może najlepiej widać w art. 13 przepisów wprowadzających operującym tą kategorią. Można więc powiedzieć, że wykroczeniami, według tej koncepcji, były czyny zabronione pod groźbą kary określonej w art. 1 pr. wyk. oraz wyższej lub innej, jeżeli orzecznictwo zostało przekazane władzom administracyjnym. Definicje zbrodni, występków i wykroczeń były czysto formalne, decydowało zagrożenie karą przez ustawę. Dla porządku dodam, że prawo o wykroczeniach nie było w pełni samodzielnym aktem prawnym, ponieważ, zgodnie z art. 2 pr. wyk., wskazane w nim przepisy części ogólnej kodeksu karnego stosowało się również do wykroczeń. O orzeczeniach karnych organów administracji (tj. w sprawach wykroczeń) traktował art. 72 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. 26, stanowiący, że od takich orzeczeń będzie przysługiwać odwołanie do sądu, co zostało zrealizowane przepisami proceduralnymi wydanymi w 1928 r. 26 Dz. U. Nr 44, poz. 267 z późn. zm. 25

25