Źródło: Alcohol Alert, nr: 38, Październik 1997, National Institute on Alcohol Abuse and alcoholism.

Transkrypt

1 tłum. Krzysztof Fronczyk i Michał Sacewicz Rok: 1999 Czasopismo: Alkohol i Nauka Numer: 1 Źródło: Alcohol Alert, nr: 38, Październik 1997, National Institute on Alcohol Abuse and alcoholism. Zarówno naukowcy, jak i osoby nie zajmujące się nauką dawno już stwierdzili istnienie dwukierunkowego związku między alkoholem i przemocą [1]. Nie tylko spożywanie alkoholu może sprzyjać agresywności, ale także ofiary przemocy mogą wypijać nadmierne ilości alkoholu. Przemoc może być zdefiniowana jako celowe zachowanie - lub próba takiego zachowania - które wyrządza fizyczną krzywdę. Przemoc należy do szerszej kategorii zachowań agresywnych, która obejmuje także groźby, wrogie nastawienie, czy wyrządzanie szkód innych niż fizyczne [2]. W prezentowanym numerze Alcohol Alert poruszane są kwestie związku między spożyciem alkoholu, przemocą i agresją oraz roli mózgu w regulacji zachowań tego typu. Zrozumienie natury tych związków jest niezbędne dla przeciwdziałania przemocy i nadużywaniu alkoholu. Zakres związku między alkoholem a przemocą Na podstawie opublikowanych prac Roizen [3] stwierdził, że w momencie popełnienia przestępstwa pod wpływem alkoholu było kolejno powyżej 86% zabójców, 37% sprawców napadów, 60% osób dopuszczających się przestępstw na tle seksualnym, powyżej 57% mężczyzn i 27% kobiet zaangażowanych w przemoc domową oraz 13% osób dopuszczających się nadużyć wobec dzieci. Liczby te stanowią górną granicę oszacowań. W badaniach środowiskowych Pernanen [4] wykazał, że 42% zgłaszanych na policję przestępstw kryminalnych związanych z przemocą było spowodowanych alkoholem, chociaż 51% przesłuchanych ofiar uważało, że sprawcy przestępstw byli pod wpływem alkoholu. Relacja między alkoholem a przemocą Zaproponowano kilka modeli wyjaśniających złożoną relację między przemocą lub agresją a spożyciem alkoholu. Przedstawione poniżej rezultaty badań pochodzą głownie z eksperymentów nad innymi niż fizyczna rodzajami agresji, gdyż chodziło o uniknięcie wystawiania ludzi lub zwierząt na potencjalnie poważne uszkodzenia ciała. Inne badania na ludziach oparte są na danych epidemiologicznych lub uzyskanych ze źródeł archiwalnych. Nadużywanie alkoholu poprzedzające przemoc Bezpośredni efekt alkoholu Alkohol może pobudzać agresję lub przemoc przez zakłócenie normalnej pracy mózgu. Na 1 / 7

2 przykład zgodnie z hipotezą dotyczącą rozhamowania alkohol osłabia działanie mózgu, który normalnie powstrzymuje zachowania impulsywne, włączając w to nieuzasadnioną agresję [5]. Zaburzając przebieg procesów przetwarzania informacji, alkohol może także prowadzić do niewłaściwej oceny sygnałów społecznych, a przez to do nadmiernej reakcji na spostrzegane zagrożenie [6]. Równolegle zawężenie procesów uwagi może prowadzić do niewłaściwej oceny przyszłego ryzyka działań podjętych pod wpływem chwilowego impulsu agresywnego [7]. Wielu naukowców badało relację między alkoholem a agresją, wykorzystując różne podejścia eksperymentalne opracowane ponad 35 lat temu [8, 9]. W typowym przykładzie badany stosuje uderzenia prądem lub inne bolesne bodźce wobec ukrytego dlań "przeciwnika", rzekomo w ramach zadania polegającego na współzawodnictwie dotyczącego uczenia się i czasu reakcji. Reakcje nieistniejącego przeciwnika są symulowane przez komputer, o czym osoba badana nie wie. Badani wykonują zadanie zarówno na trzeźwo, jak i po spożyciu alkoholu. W wielu tego typu pracach osoby badane wykazywały wzrost agresywności (np. wymierzając silniejsze uderzenia prądem) w miarę wzrostu ilości spożytego alkoholu [10]. Wyniki te wskazują, że alkohol może sprzyjać zachowaniom agresywnym. Jednak poziom agresji rzadko wzrastał dopóki osoby badane nie poczuły się zagrożone lub sprowokowane. Co więcej, ani badani pod wpływem alkoholu, ani trzeźwi nie stosowali bolesnych bodźców, jeśli były dostępne także nieagresywne (np. zaświecenie się lampki) sposoby komunikowania [5, 9]. Rezultaty te są także spójne z obserwacjami z życia codziennego, z których wynika, że samotny człowiek będący pod wpływem alkoholu nie stosuje przemocy [4]. Poniżej opisano niektóre mechanizmy, za pomocą których bezpośredni wpływ alkoholu może wchodzić w interakcję z innymi czynnikami, wywołując ekspresję agresji. Społeczne i kulturowe oczekiwania. Spożycie alkoholu może sprzyjać agresji, ponieważ ludzie spodziewają się tego typu zachowań [5]. Na przykład w badaniach, w których użyto prawdziwego napoju alkoholowego i udającego alkohol wykazano, że osoby przekonane o tym, że wypiły alkohol, zaczynały zachowywać się bardziej agresywnie bez względu na to, jaki napój rzeczywiście wypiły [10]. Oczekiwania związane z męską agresywnością po wypiciu alkoholu w połączeniu z rozpowszechnionym spostrzeganiem kobiety znajdującej się pod wpływem alkoholu jako otwartej na doświadczenia seksualne i w znacznie mniejszym stopniu zdolnej do obrony mogą wyjaśniać związek między piciem i gwałtami podczas randek [11]. Co więcej, osoba, która zamierza dokonać aktu przemocy, może wypić w celu dodania sobie animuszu lub w nadziei uniknięcia kary czy też potępienia [12, 13]. Picie w celu uniknięcia potępienia jest wzmacniane przez rozpowszechniony pogląd, że upicie się jest swego rodzaju "stanem zawieszenia", podczas którego nie podlega się tym samym regułom oceny postępowania, które stosuje się wobec ludzi trzeźwych [14, 15]. Przemoc poprzedzająca nadużywanie alkoholu Wiktymizacja w dzieciństwie Przypadki nadużyć seksualnych wobec dzieci [16] lub ich zaniedbywania [17] są częstsze 2 / 7

3 wśród kobiet z problemami alkoholowymi niż wśród kobiet bez tego typu problemów. Widom i współpracownicy [17] nie znaleźli związku między wiktymizacją w dzieciństwie a późniejszym nadużywaniem alkoholu przez mężczyzn. Nawet dzieci, które były jedynie świadkami przemocy w rodzinie, mogą uczyć się naśladowania ról agresorów lub ofiar przekazywanych przez kolejne generacje [18]. Także komplikacje okołoporodowe, które powodują uszkodzenia układu nerwowego, w połączeniu z późniejszym zaniedbywaniem, jakie może mieć miejsce w rodzinie alkoholowej, mogą predysponować do stosowania przemocy i popełniania przestępstw oraz do innych zaburzeń zachowania w wieku powyżej 18 lat [19, 20]. Styl życia a przemoc Przemoc może poprzedzać nadużywanie alkoholu przez przestępców tak samo jak i przez ofiary. Na przykład ludzie gwałtowni częściej niż spokojni wybierają takie sytuacje społeczne i subkultury, które zachęcają do picia dużych ilości alkoholu [21]. Podsumowując, przemoc może przyczyniać się do spożywania alkoholu, który z kolei może podtrzymywać przemoc. Wspólne przyczyny przemocy i nadużywania alkoholu W wielu przypadkach nadużywanie alkoholu i skłonność do przemocy mogą mieć wspólną przyczynę [22]. Taką przyczyną mogą być cechy temperamentalne, jak poszukiwanie doznań, lub otoczenie społeczne (np. środowisko rówieśnicze młodocianych przestępców lub brak nadzoru rodzicielskiego), które zachęcają lub przyczyniają się do zachowań dewiacyjnych [21]. Inny przykład wspólnych przyczyn związany jest z częstym współwystępowaniem antyspołecznego zaburzenia osobowości (antisocial personality disorder ASPD) i wczesnego alkoholizmu (np. typ II) [23]. ASPD jest zaburzeniem psychicznym charakteryzującym się lekceważeniem praw innych osób, często manifestującym się stosowaniem przemocy lub przestępczym stylem życia. Dla alkoholizmu typu II charakterystyczny jest wysoki stopień dziedziczności z ojca na syna, wczesne początki uzależnienia (często w okresie dorastania) oraz antyspołeczne, czasem gwałtowne zachowania [24]. Alkoholicy typu II i osoby z ASPD są bardzo do siebie podobni, jeżeli chodzi o skłonności do przemocy i nadmiernego spożycia alkoholu. Takie zachowania mogą mieć podłoże genetyczne [23]. Pozorne związki Pozorne związki pomiędzy spożywaniem alkoholu i przemocą mogą być wynikiem przypadku czy zbiegu okoliczności, bez bezpośredniej lub wspólnej przyczyny. Przykładowo - picie jest powszechnym rodzajem aktywności społecznej u wielu dorosłych Amerykanów, szczególnie tych, którzy często stosują przemoc. Stąd picie i przemoc mogą przypadkowo występować razem [5]. Co więcej, prawdopodobieństwo ujęcia przestępców pijących dużo jest większe niż pijących mniej. Co za tym idzie częściej będą oni występować w statystykach policyjnych i sądowych [7]. Pozorne związki mogą czasem być trudne do odróżnienia od związków spowodowanych rzeczywistą przyczyną. Fizjologia przemocy Chociaż indywidualne zachowania ludzi są częściowo kształtowane przez środowisko, podlegają także wpływom czynników biologicznych (np. hormonów). Ostateczne planowanie i zarządzanie zachowaniem odbywa się natomiast w mózgu. Różnice indywidualne w zakresie procesów chemicznych zachodzących w mózgu mogą wyjaśniać obserwowany fakt, że u 3 / 7

4 niektórych osób nadmierne spożycie alkoholu wywołuje agresję, a u innych nie. W następnym podrozdziale zaprezentowano pewne obszary prowadzonych intensywnie prac badawczych. Serotonina Serotoninę - neuroprzekaźnik działający w mózgu - uważa się za inhibitor zachowania. Dlatego też obniżona aktywność serotoniny łączy się ze zwiększoną pobudliwością i wyższym poziomem agresji [26], jak i z wcześniejszymi początkami uzależnienia alkoholowego u mężczyzn [27]. Badacze opracowali model na podstawie zachowań zwierząt, który symuluje wiele właściwości alkoholizmu u ludzi. Małpy rezusy spożywają czasem alkohol w ilościach wystarczających do intoksykacji. Małpy z niską aktywnością serotoniny spożywały alkohol z wyższą częstotliwością [25]. Małpy te prezentowały również osłabioną kontrolę impulsywności, prowadzącą do nadmiernej i nieadekwatnej agresji [25, 27]. Zachowania te oraz aktywność chemiczna mózgu były zbliżone do zachowań i aktywności mózgowej u alkoholików typu II. Interesujące jest to, że zarówno u małp, jak i u ludzi zaniedbywanie przez rodziców prowadzi do wczesnych zachowań agresywnych oraz do nadmiernego spożycia alkoholu u potomstwa, co znów skorelowane jest z niskim poziomem aktywności serotoniny [27]. Chociaż dane nie są rozstrzygające, związek pomiędzy alkoholem i przemocą może zachodzić również za pośrednictwem innych neurotransmiterów - dopaminy i noradrenaliny [28]. Istnieje również znaczne powiązanie pomiędzy drogami nerwowymi w mózgu, które regulują zachowania agresywne [29], seksualne i spożywanie alkoholu [30]. Obserwacje te sugerują biologiczną podstawę częstego współwystępowania stanu intoksykacji alkoholowej i przemocy seksualnej. Testosteron Testosteron jest odpowiedzialny za rozwój pierwszo- i drugorzędowych męskich cech płciowych. Wysokie stężenie testosteronu u przestępców połączone jest z przemocą, nieufnością i wrogością [31, 32]. Podczas eksperymentów na zwierzętach stwierdzono, że spożywanie alkoholu zwiększa agresję u dominujących małp squirrel, które już przejawiały sporą agresję i wysoki poziom testosteronu [33]. Alkohol nie zwiększał jednak agresji u małp podległych, dla których charakterystyczny był niski poziom zarówno agresji, jak i testosteronu [6]. Odkrycia te mogą rzucić nieco światła na cykl życiowy stosowania przemocy przez ludzi. Przemoc u ludzi występuje najczęściej w wieku dorastania oraz u młodych mężczyzn, którzy często mają wysoki poziom testosteronu w porównaniu z resztą populacji. Młodzi mężczyźni, którzy przejawiają zachowania antyspołeczne często "wypalają się" wraz z wiekiem, stając się mniej agresywni po przekroczeniu czterdziestki [34]. W tym wieku stężenie testosteronu spada, podczas gdy stężenie serotoniny rośnie, co w sumie hamuje zachowania agresywne [35]. Wnioski Żaden model nie jest w stanie wyjaśnić wszystkich typów przemocy. Alkohol najwyraźniej może zwiększyć intensywność zachowań tego typu tylko u określonych jednostek lub populacji i tylko w pewnych sytuacjach oraz przy określonych wpływach socjokulturowych [4, 36]. 4 / 7

5 Chociaż wiele zostało jeszcze do zrobienia, wyniki badań sugerują, że pewne zachowania agresywne mogą być podatne na leczenie, a niektórym można zapobiegać. W pewnym badaniu stwierdzono obniżenie poziomu agresji w rodzinie u par, które przeszły behawioralną terapię małżeńską związaną z alkoholizmem i utrzymały trzeźwość podczas badań katamnestycznych [37]. Rezultaty innego badania [7] wskazują na to, że 10-procentowy wzrost akcyzy na piwo może obniżyć przypadki morderstw o 0,3%, gwałtów o 1,32% i kradzieży o 0,9%. Choć rezultaty badań są skromne, wskazują kierunki dalszych poszukiwań. We wstępnych badaniach zidentyfikowano leki, które mogą zredukować poziom zachowań agresywnych. Należą do nich m.in. pewne leki przeciwkonwulsyjne (np. carbamazepina) [38], stabilizatory nastroju (np. sole litu) [39] oraz środki przeciwdepresyjne, szczególnie te, które zwiększają aktywność serotoniny (np. fluoxetyna) [40, 41]. W badaniach tych nie różnicowano jednak alkoholików i niealkoholików bądź wyłączano alkoholików z badań. Alkohol, przemoc i agresja - komentarz dyrektora NIAAA dr. med. Enocha Gordisa Zarówno spożycie alkoholu, jak i przemoc są powszechnymi zjawiskami w naszym społeczeństwie, a pomiędzy nimi istnieje wiele związków. Zrozumienie natury tych związków, w tym środowiskowych i biologicznych przyczyn każdego z tych zjawisk oraz sposobu, w jaki mogą być ze sobą powiązane, ma zasadnicze znaczenie dla opracowania efektywnych strategii zapobiegania przemocy związanej z alkoholem, podobnie jak i innym problemom społecznym, takim jak przemoc w rodzinie, gwałty, czy maltretowanie i zaniedbywanie dzieci. Ponieważ żaden obszar nauki nie pozostaje w izolacji od innych, głębsze zrozumienie natury przemocy związanej z alkoholem może rzucić również światło na ogólne zjawisko przemocy oraz pomóc w jego ograniczeniu. Nauka poczyniła niemały postęp w wyjaśnianiu środowiskowych i biologicznych przyczyn nadużywania alkoholu i alkoholizmu. Mniejszy postęp dotyczy zrozumienia przyczyn przemocy. Zrozumienie biologii przemocy pomogłoby nam w zdefiniowaniu udziału środowiska w zwiększaniu ryzyka wystąpienia zachowań agresywnych. Pomogłoby nam również w opracowaniu skutecznych form interwencji - środowiskowych i medycznych - aby pomóc zarówno sprawcom przemocy, jak i jej ofiarom. Tłumaczenie: Krzysztof Fronczyk i Michał Sacewicz Bibliogafia [1] Reiss, A.J., Jr., & Roth, J.A., eds. Understanding and Preventing Violence. Vol. 3. Washington, DC: National Academy Press, [2] Moss, H.B., & Tarter, R.E. Substance abuse, aggression, and violence. Am J Addict 2(2): , [3] Roizen, J. Epidemiological issues in alcohol-related violence. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, pp [4] Pernanen, K. Alcohol in Human Violence. New York: Guilford Press, [5] Gustafson, R. Alcohol and aggression. J Offender Rehabil 21(3/4):41-80, [6] Miczek, K.A., et al. Alcohol, GABAA-benzodiazepine receptor complex, and aggression. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, pp [7] Cook, P.J., & Moore, M.J. Economic perspectives on reducing alcohol-related violence. In: Martin, S.E., ed. Alcohol and Interpersonal Violence. NIAAA Research Monograph No. 24. NIH Pub. No Rockville, MD: NIAAA, pp [8] Buss, A.H. The Psychology of Aggression. New York: Wiley, 5 / 7

6 1961. [9] Gustafson, R. What do experimental paradigms tell us about alcohol-related aggressive responding? J Stud Alcohol 11(suppl):20-29, [10] Bushman, B.J. Effects of alcohol on human aggression: Validity of proposed explanations. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, pp [11] Lang, A.R. Alcohol-related violence: Psychological perspectives. In: Martin, S.E., ed. Alcohol and Interpersonal Violence. NIAAA Research Monograph No. 24. NIH Pub. No Rockville, MD: NIAAA, pp [12] Collins, J.J. Alcohol and interpersonal violence: Less than meets the eye. In: Wolfgang, M.E., eds. Pathways to Criminal Violence. Newbury Park, CA: Sage Publications, pp [13] Fagan, J. Intoxication and aggression. In: Tonry, M., & Wilson, J.Q., eds. Crime and Justice. Vol. 13. Chicago: Univ. of Chicago Press, pp [14] MacAndrew, C., & Edgerton, R.B. Drunken Comportment. Chicago: Aldine Publishing, [15] Zack, M., & Vogel-Sprott, M. Drunk or sober? Learned conformity to a behavioral standard. J Stud Alcohol 58(5): , [16] Miller, B.A. Investigating links between childhood victimization and alcohol problems. In: Martin, S.E., ed. Alcohol and Interpersonal Violence. NIAAA Research Monograph No. 24. NIH Pub. No Rockville, MD: NIAAA, pp [17] Widom, C.S., et al. Alcohol abuse in abused and neglected children followed-up: Are they at increased risk? J Stud Alcohol 56(2): , [18] Brookoff, D., et al. Characteristics of participants in domestic violence: Assessment at the scene of domestic assault. JAMA 277(17): , [19] Raine, A., et al. Birth complications combined with early maternal rejection at age 1 year predispose to violent crime at age 18 years. Arch Gen Psychiatry 51(12): , [20] Raine, A., et al. High rates of violence, crime, academic problems, and behavioral problems in males with both early neuromotor deficits and unstable family environments. Arch Gen Psychiatry 53(6): , [21] White, H.R. Longitudinal perspective on alcohol use and aggression during adolescence. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, pp [22] Jessor, R., & Jessor, S.L. Problem Behavior and Psychosocial Development. New York: Academic Press, [23] Virkkunen, M., et al. Serotonin in alcoholic violent offenders. Ciba Foundation Symposium 194: , [24] Cloninger, C.R., et al. Inheritance of alcohol abuse: Cross-fostering analysis of adopted men. Arch Gen Ps ychiatry 38: , [25] Higley, J.D., et al. A nonhuman primate model of type II excessive alcohol consumption? Part 1. Low cerebrospinal fluid 5-hydroxyindoleacetic acid concentrations and diminished social competence correlate with excessive alcohol consumption. Alcohol Clin Exp Res 20(4): , [26] Virkkunen, M., & Linnoila, M. Serotonin and glucose metabolism in impulsively violent alcoholic offenders. In: Stoff, D.M., & Cairns, R.B., eds. Aggression and Violence. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum, pp [27] Higley, J.D., & Linnoila, M. A nonhuman primate model of excessive alcohol intake: Personality and neurobiological parallels of type I- and type II-like alcoholism. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, pp [28] Coccaro, E.F., & Kavoussi, R.J. Neurotransmitter correlates of impulsive aggression. In: Stoff, D.M., & Cairns, R.B., eds. Aggression and Violence. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum, pp [29] Alexander, G., et al. Parallel organization of functionally segregated circuits linking basal ganglia and cortex. Annu Rev Neurosci 9: , [30] Modell, J.G., et al. Basal ganglia/limbic striatal and thalamocortical involvement in craving and loss of control in alcoholism. J Neuropsychiatry Clin Neurosci 2(2): , [31] Dabbs, J.M., Jr., et al. Salivary testosterone and cortisol among late adolescent male offenders. J Abnorm Child Psychol 19(4): , [32] Virkkunen, M., et al. CSF biochemistries, glucose 6 / 7

7 metabolism, and diurnal activity rhythms in alcoholic, violent offenders, fire setters, and healthy volunteers. Arch Gen Psychiatry 51:20-27, [33] Miczek, K.A., et al. Alcohol, drugs of abuse, aggression, and violence. In: Reiss, A.J., & Roth, J.A., eds. Understanding and Preventing Violence. Vol. 3. Washington, DC: National Academy Press, pp [34] Robins, L.N. Deviant Children Grown Up. Baltimore: Williams & Wilkins, [35] Brown, G.L., & Linnoila, M.I. CSF serotonin metabolite (5-HIAA) studies in depression, impulsivity, and violence. J Clin Psychiatry 51(4)(suppl):31-43, [36] Lipsey, M.W., et al. Is there a causal relationship between alcohol use and violence? A synthesis of evidence. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, pp [37] O Farrell, T.J., & Murphy, C.M. Marital violence before and after alcoholism treatment. J Consult Clin Psychol 63: , [38] Gardner, D.L., & Cowdry, R.W. Positive effects of carbamazepine on behavioral dyscontrol in borderline personality disorder. Am J Psychiatry 143(4): , [39] Sheard, M.H., et al. The effect of lithium on impulsive behavior in man. Am J Psychiatry 133: , [40] Coccaro, E.F., et al. Fluoxetine treatment of compulsive aggression in DSM-III-R personality disorder patients. J Clin Psychopharm 10: , [41] Salzman, C., et al. Effect of fluoxetine on anger in symptomatic volunteers with borderline personality disorder. J Clin Psychopharm 15(1):23-19, / 7