KULISY POWSTANIA DOKUMENTU KATYŃ NIEZALEŻNA GAZETA POLSKA NOWE PAŃSTWO 11/2010

Transkrypt

1 Ilustracja: Sylwia Caban KATYŃ KULISY POWSTANIA W drugiej połowie stycznia 2010 roku ówczesny ów szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego Aleksander ło wezwał mnie do swego gabinetu gab Szczygło w siew zawie D dzibie BBN przy ulicy Karowej 10 w Warszawie. Dyskutowaliśmy o zbliżającej się 70. rocznicy zbrodni katyńskiej. W trakcie rozmowy minister Szczygło stwierdził, iż niezbędne jest przeanalizowanie i opisanie w formie syntetycznej, polityki oraz działań rosyjskich, jakie na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat podejmowane były w sprawie Katynia. Ujmując rzecz precyzyjnie, chodziło o przygotowanie analitycznego opracowania dotyczącego całościowej polityki naszego wschodniego sąsiada w sprawie ludobójstwa dokonanego na obywatelach RP wiosną 1940 roku przez funkcjonariuszy NKWD, określanego potocznie jako Zbrodnia Katyńska. Szef Biura polecił jednocześnie, aby dokument był gotowy nie później niż do początku kwietnia br. i aby mógł być następnie zaprezentowany panu prezydentowi Lechowi Kaczyńskiemu przed zaplanowanymi na 10 kwietnia obchodami rocznicowymi tego wydarzenia. Zgodnie z sugestią ministra Szczygły DOKUMENTU NIEZALEŻNA GAZETA POLSKA 67_90_Katyn.indd 67 z NOWE PAŃSTWO 11/ :42:51

2 do pracy nad dokumentem włączyłem kolegę z Departamentu i razem przystąpiliśmy do pracy. W trakcie prowadzenia żmudnej kwerendy poprzedzającej proces pisania analizy i podczas wielu wspólnych rozmów doszliśmy do wniosku, że kluczem do zrozumienia działań Federacji Rosyjskiej w kwestii zbrodni katyńskiej jest prześledzenie polityki i ewolucji postępowania Związku Sowieckiego w okresie od 1943 roku, czyli od momentu odnalezienia przez Niemców masowych grobów zamordowanych żołnierzy polskich w Lesie Katyńskim, aż po czasy Michaiła Gorbaczowa. Uznaliśmy, że argumentem przemawiającym za takim właśnie potraktowaniem tematu jest fakt, że w sensie formalnoprawnym spadkobiercą Związku Sowieckiego jest Federacja Rosyjska. To właśnie dlatego uznanie przez władze Federacji Rosyjskiej zbrodni katyńskiej jako zbrodni ludobójstwa musi być podstawą i początkiem do pojednania pomiędzy Polakami a Rosjanami. Innej drogi po prostu już nie ma. Przyjęcie pełnej i bezwarunkowej odpowiedzialności przez współczesne rosyjskie państwo za popełnioną zbrodnię ludobójstwa stałoby się fundamentalnym aktem na długiej drodze budowania uczciwych polsko-rosyjskich relacji, które w następnej kolejności mogłyby wypełnić dalsze działania, wśród których za najważniejsze uznać należy: ujawnienie listy nazwisk i miejsc pochówku wszystkich zamordowanych przez NKWD obywateli RP oraz zadośćuczynienie rodzinom ofiar. W ciągu dwóch miesięcy powstał kilkudziesięciostronicowy dokument opisujący okoliczności decyzji o ludobójstwie, jego przebieg i wreszcie zmieniające się przez lata działania sowieckie, a następnie rosyjskie, zarówno te zakłamujące zbrodnię, jak i negujące całkowicie odpowiedzialność ZSRS, bądź ją relatywizujące. W istocie jednak zawsze operujące kłamstwem, manipulacją i prowadzące do tego, by nie powziąć żadnej odpowiedzialności za Katyń. Pierwotny tekst analizy został przekazany szefowi BBN w Wielkim Tygodniu. Tuż po świętach Wielkanocy Aleksander Szczygło przedstawił swoje uwagi do przygotowanego tekstu. Po ich uwzględnieniu i naniesieniu, ostatecznie poprawiony dokument został przekazany ministrowi 8 kwietnia 2010 roku. Następnego dnia, a było to piątkowe popołudnie 9 kwietnia, szef BBN powiedział, że tekst mu się podoba i przedstawi go Prezydentowi RP Lechowi Kaczyńskiemu. Kilkanaście godzin później TU 154 z polską delegacją, z niewyjaśnionych do dziś powodów, runął na ziemię opodal pasa lotniska w Smoleńsku. Zginęli: inicjator powstania dokumentu Aleksander Szczygło i jego odbiorca Prezydent RP Lech Kaczyński. Już po 10 kwietnia 2010 roku dotarła do mnie informacja, że Aleksander Szczygło zabrał swój egzemplarz tekstu na pokład samolotu. Nie wiemy i nigdy się już nie dowiemy, czy podczas tego ostatniego, tragicznego lotu TU 154 minister Aleksander Szczygło omawiał z prezydentem Lechem Kaczyńskim tekst analizy, jej główne tezy, wreszcie zawarte w niej rekomendacje. W ogóle nie wiadomo, czy rozmawiali na ten temat na pokładzie samolotu podążającego do Smoleńska, choć nie możemy tego wykluczyć. Nie wiemy też, co się stało z egzemplarzem dokumentu, który zabrał ze sobą do samolotu Aleksander Szczygło. Być może w tragicznym miejscu katastrofy, wśród szczątków ciał ofiar, ich rzeczy osobistych i smoleńskiego błota był również przygotowany dokument. Na to pytanie dzisiaj nie potrafimy odpowiedzieć. Podczas tych jakże trudnych tygodni i miesięcy, które upłynęły od śmierci Prezydenta Polski oraz wielu wybitnych osób, które znalazły się w dniu 10 kwietnia 2010 roku na pokładzie Tu 154, a wśród nich mojego szefa Aleksandra Szczygły, zastanawiałem się nie tylko nad okolicznościami i powodami tragedii smoleńskiej, lecz także nad jej wymiarem historycznym. Myślałem także nad formułą i możliwościami zaprezentowania tekstu, z którym Państwo mogą się właśnie zapoznać. Powtórzę raz jeszcze ostatniego dokumentu BBN, jaki powstał z inicjatywy Aleksandra Szczygły, i ostatniego dokumentu z rekomendacjami dla Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego. Możliwość taka nadarzyła się niedawno. Gdy we wrześniu 2010 roku zwalniano mnie z pracy w BBN, zwróciłem się do urzędującego szefa BBN gen. Stanisława Kozieja z prośbą o zgodę na publikację tej właśnie analizy, poza instytucją. Ku mojemu zaskoczeniu, otrzymałem pozytywną odpowiedź, jednak nie bezwarunkową. Z tekstu, który Państwo otrzymają do lektury, usunięty został ostatni i w efekcie najważniejszy rozdział obejmujący swą treścią rekomendacje dla Urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie prowadzenia polityki dotyczącej działań wobec Federacji Rosyjskiej w aspekcie Ludobójstwa Katyńskiego. Rekomendacje te były przygotowywane w lutym i w marcu 2010 roku. Wszyscy dobrze wiemy, jak wiele się zmieniło od tego czasu w Polsce. Niemniej jednak niewiele, a właściwie zgoła nic nowego nie zaszło w Rosji w kwestii najważniejszej: to jest przyjęcia odpowiedzialności i ekspiacji za zbrodnię ludobójstwa, której Związek Sowiecki dokonał na 22 tysiącach przedstawicieli polskiej elity pomiędzy marcem a czerwcem 1940 roku. Odtworzona przez autorów treść dokumentu została uzupełniona o dodatkowy rozdział, traktujący o reakcjach i działaniach rosyjskich władz w kwestii zbrodni katyńskiej po tragedii w Smoleńsku. Obejmuje on fakty i zdarzenia, do jakich doszło w okresie od 10 kwietnia do wyborów prezydenckich w Polsce, czyli do 20 czerwca 2010 r. Bezdyskusyjne wydaje się, że głowa państwa polskiego winna w dalszym ciągu podejmować działania na rzecz trwałego upamiętnienia ludobójstwa katyńskiego w zbiorowej pamięci Polaków, zwłaszcza młodego pokolenia. Prezydent jako najwyższy urzędnik Rzeczypospolitej powinien udzielać instytucjonalnego wsparcia dla inicjatyw edukacyjnych i naukowych w tym zakresie. Najważniejsze jest jednak to, aby Prezydent RP dołożył wszelkich możliwych starań w sprawie najistotniejszej dla stosunków polsko-rosyjskich, jaką była i pozostaje nadal sprawa nierozliczonej zbrodni katyńskiej, za którą pełną odpowiedzialność ponosi ZSRS i jego prawny i faktyczny następca, jakim jest i pozostanie Federacja Rosyjska. Otwartą kwestią jest to, czy rzeczywiście tak się stanie? dr Leszek Pietrzak 68 67_90_Katyn.indd :42:55

3 LUDOBÓJSTWO KATYŃSKIE W POLITYCE WŁADZ SOWIECKICH I ROSYJSKICH (LATA ) Warszawa, kwiecień czerwiec 2010 r. SPIS TREŚCI Wprowadzenie 69 Rozdział I. Zbrodnia katyńska w świetle faktów 70 Rozdział II. Sowiecka polityka i propaganda wobec zbrodni katyńskiej ( ) 76 Rozdział III. Polityka przełomu w okresie M. Gorbaczowa i B. Jelcyna ( ) 80 Rozdział IV. Regres w dochodzeniu do prawdy o Katyniu w Rosji ( ) 85 Rozdział V. Premier W. Putin podczas uroczystości w Katyniu. Reakcje i działania władz rosyjskich w kwestii zbrodni katyńskiej po tragedii w Smoleńsku (kwiecień czerwiec 2010) 88 Rozdział VI. Podsumowanie i rekomendacje 90 Pojednanie z narodem rosyjskim może nastąpić dopiero wtedy, gdy jego autorytatywni przedstawiciele dokonają publicznej ekspiacji za zbrodnie w sposób analogiczny do wystąpień przedstawicieli rządu Republiki Federalnej Niemiec Brandta czy Schmidta w sprawie zbrodni hitlerowskich 1 WPROWADZENIE Ludobójstwo katyńskie zajmuje szczególną rolę w historii polsko-rosyjskich stosunków. Dla współczesnych Polaków jest to jedno z najważniejszych wydarzeń konstytuujących ich tożsamość narodową. To właśnie z tego względu poznanie pełnej prawdy o zbrodni katyńskiej jest tak ważne w Polsce. Od tego procesu uzależnione są i będą w przyszłości relacje pomiędzy Polską a Federacją Rosyjską, które zarówno w wymiarze historycznym, jak i prawnym dziedziczy spuściznę byłego Związku Sowieckiego. Zbrodnia katyńska była wynikiem decyzji sowieckiego Biura Politycznego z 5 marca 1940 r. Jej popełnienie było umotywowane zarówno względami klasowymi, jak i narodowymi. W jej wyniku zostało wymordowanych prawie 22 tysiące obywateli polskich, stanowiących elitę przedwojennej Polski. 1 Cytat z książki Jerzego Łojka, Dzieje Sprawy Katynia, podziemne wyd. Głos, Warszawa 1980 r. Fragment ten został usunięty przez cenzurę w drugim wydaniu z 1989 r. Zob.: Dzieje Sprawy Katynia, Białystok 1989 r. Świat usłyszał o zbrodni katyńskiej 13 kwietnia 1943 r. za sprawą hitlerowskich Niemiec prowadzących wówczas wojnę ze Związkiem Sowieckim. Sprawa losów polskich jeńców wojennych była przedmiotem zainteresowania rządu Władysława Sikorskiego i właśnie dlatego ujawniona przez Niemców zbrodnia katyńska nabrała dla niego szczególnego znaczenia. W konsekwencji ujawnienia zbrodni doszło do oskarżenia polskiego rządu przez stronę sowiecką o współpracę z Niemcami, a następnie do jednostronnego zerwania z nim stosunków. Decyzja ta była początkiem procesu uzależnienia Polski od ZSRS. Mocarstwa zachodnie zarówno w okresie II wojny światowej, jak i po jej zakończeniu nie podjęły skutecznych działań w celu wyjaśnienia zbrodni katyńskiej. ZSRS od początku ujawnienia zbrodni negował jej sowieckie sprawstwo (negacjonizm), obarczając winą za jej popełnienie hitlerowskie Niemcy. Kłamstwo katyńskie było wyrażane przez ZSRS na arenie międzynarodowej w różnej formie i na różnych płaszczyznach. W wymiarze prawnym jego podstawą był raport sowieckiej Komisji Nikołaja Burdenki, mający rzekomo świadczyć o niemieckim sprawstwie zbrodni. Po zakończeniu II wojny światowej, w czasie trwania procesu norymberskiego, ZSRS podjął inicjatywę włączenia zbrodni katyńskiej w zakres zbrodni nazistowskich, kwalifikując ją jako zbrodnię ludobójstwa. Wniosek ten nie zyskał jednak poparcia przedstawicieli innych państw biorących udział w procesie. Przez prawie pięćdziesiąt lat ZSRS prowadził agresywną kampanię propagandową wspieraną działaniami dyplomatycznymi, która miała na celu upowszechnianie kłamstwa katyńskiego na arenie międzynarodowej. Powojenna polityka ZSRS wobec satelickich krajów Europy Wschodniej wymagała od nich także uznania sowieckiego kłamstwa w sprawie zbrodni. Szczególnie silne naciski wywierane były na władze PRL, które w imię sowieckich interesów zwalczały wszelkie formy czczenia i przypominania tej zbrodni Polakom. Obok działań polityczno-propagandowych władze sowieckie usiłowały zatrzeć wszelkie materialne i niematerialne dowody zbrodni. Zasadniczy zwrot w sowieckiej polityce w sprawie Katynia nastąpił w okresie rządów Michaiła Gorbaczowa. Przyznanie się do sowieckiego sprawstwa zbrodni w Katyniu było jednak podyktowane obawami przed politycznymi konsekwencjami dotychczasowego negowania zbrodni. Po rozpadzie ZSRS prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn dokonał kolejnego kroku w kierunku poznania pełnej prawdy o zbrodni, 69 67_90_Katyn.indd :43:00

4 ujawniając m.in. decyzję sowieckiego Biura Politycznego z 1940 roku o zbrodni na polskich oficerach oraz inne dokumenty dotyczące sowieckich działań w tej sprawie. Władze Federacji Rosyjskiej podjęły w latach 90. szereg działań mających wyjaśnić okoliczności sowieckiej zbrodni w Katyniu i wyraziły wiele politycznych gestów, które odebrane zostały w Polsce jako kolejne kroki prowadzące do poznania pełnej prawdy. Jednak z chwilą dojścia do władzy na Kremlu prezydenta Władimira Putina nastąpiło znaczne wyhamowanie tych działań. Strona rosyjska nie tylko odmówiła uznania zbrodni katyńskiej za zbrodnię ludobójstwa, ale także odmówiła wglądu do dokumentacji na temat zbrodni, jaką zdołano zgromadzić w toku prowadzonego przez rosyjską prokuraturę śledztwa. W propagandzie rosyjskiej w tym czasie odżył kierunek negacjonizmu. Sprawa zbrodni katyńskiej stała się coraz bardziej obecna w bieżących relacjach polsko-rosyjskich, mając zasadniczy wpływ na ich klimat polityczny. ROZDZIAŁ I: ZBRODNIA KATYŃSKA W ŚWIETLE FAKTÓW 1. Pojęcie zbrodni katyńskiej Zbrodnia katyńska jest pojęciem umownym, występującym zamiennie ze słowem Katyń, mord katyński i oznacza planową eksterminację polskich jeńców wojennych, którzy w 1939 roku dostali się do sowieckiej niewoli, zostali umieszczeni w sowieckich obozach specjalnych, a następnie decyzją najwyższych sowieckich władz zostali zamordowani. A zatem termin zbrodnia katyńska nie obejmuje tylko Katynia 2, gdzie w pierwszej kolejności odnaleziono masowe groby zamordowanych polskich oficerów jeńców sowieckich 3. Zbrodnia katyńska obejmuje w ogóle zbrodnie na około 22 tysiącach obywateli polskich, którzy od kwietnia do maja 1940 roku zostali rozstrzelani przez sowieckie NKWD. W licz- 2 Katyń wieś leżąca na terenie Federacji Rosyjskiej, około 18 kilometrów na zachód od Smoleńska, nad Dnieprem. W położonym obok wsi lesie, zwanym Lasem Katyńskim, w uroczysku Kozie Góry lub Kosogory, w latach 30. NKWD dokonywało masowych mordów na ofiarach czystek politycznych Józefa Stalina. Katyń przeszedł jednak do historii jako miejsce zbrodni popełnionej na internowanych we wrześniu 1939 r. przez władze sowieckie polskich oficerach. Samo miejsce zbrodni katyńskiej leży znacznie bliżej osady i stacji kolejowej Gniazdowo niż samej wsi Katyń. 3 W dniu 17 września 1939 roku ZSRS dokonał zbrojnej agresji na będącą od 1 września 1939 roku w stanie wojny z Niemcami Polskę bez określonego w prawie międzynarodowym wypowiedzenia wojny. Agresja wynikała z tajnego protokołu do paktu Ribbentrop Mołotow podpisanego przez ZSRS i Rzeszę Niemiecką w dniu 23 sierpnia 1939 roku, którego zapisy zobowiązywały ZSRS do zbrojnego wystąpienia przeciwko Polsce w sytuacji, gdy Niemcy będą w stanie wojny z Polską. Sowiecka napaść na Polskę rozpoczęła się natychmiast po zawarciu w dniu 16 września 1939 roku w Moskwie układu rozejmowego pomiędzy ZSRS a Japonią. Rozejm ten kończył nieformalną wojnę sowiecko-japońską na pograniczu Mandżurii i Mongolii. Żelazną zasadą strategii Stalina było prowadzenie działań wojennych wyłącznie na jednym froncie. Należy podkreślić, że istotą sowiecko-niemieckiego porozumienia z 23 sierpnia 1939 roku był podział Europy Wschodniej pomiędzy oba totalitarne mocarstwa. Pakt Ribbentrop Mołotow nie dotyczył jedynie podziału i okupacji Polski, ale odnosił się on do państw bałtyckich oraz Finlandii i Rumunii. Konferencje w Jałcie, Poczdamie ostatecznie usankcjonowały sowiecką strefę wpływów w Europie. bie tej byli polscy jeńcy wojenni z sowieckich obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku, a także polscy więźniowie przetrzymywani w więzieniach znajdujących się na obszarze Białoruskiej SSR i Ukraińskiej SSR wymordowani w tym samym czasie, choć w innych niż jeńcy miejscach 4. Ofiary tych zbrodni zostały pogrzebane w zbiorowych mogiłach w Katyniu, Miednoje koło Tweru oraz w Piatichatkach niedaleko Charkowa. Istniejąca na temat zbrodni dokumentacja jednoznacznie wskazuje, że ich wykonawcami byli funkcjonariusze sowieckiego NKWD. Kluczowym dokumentem dotyczącym sowieckiego sprawstwa zbrodni jest notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRS Ławrientija Berii z 5 marca 1940 r. kierowana do samego Józefa Stalina z sugestią zabicia polskich jeńców wojennych. Dokument ten został zatwierdzony przez członków sowieckiego Biura Politycznego: Józefa Stalina, Klimenta Woroszyłowa, Wiaczesława Mołotowa, Anastasa Mikojana, wraz z adnotacją na dokumencie o zgodzie dwóch pozostałych członków biura Michaiła Kalinina i Łazara Kaganowicza Okoliczności i motywy zbrodni Akcja eksterminacyjna jeńców polskich, co do której władze sowieckie podjęły decyzję 5 marca 1940 roku, rozpoczęła się już 3 kwietnia 1940 roku, kiedy rozstrzelano w Katyniu pierwszy transport polskich jeńców wojennych z obozu kozielskiego i trwała do 12 maja 1940 roku, gdy zlikwidowano ostatni transport jeńców z obozu w Kozielsku. Jej apogeum przypadało na przełom kwietnia i maja 1940 roku, kiedy rozstrzeliwano jeńców wojennych z obozów w Starobielsku i Ostaszkowie 6. Ogółem zamordowano nie mniej niż 4410 jeńców z obozu w Kozielsku, 3739 jeńców z obozu w Starobielsku, 6314 jeńców z obozu w Ostaszkowie oraz 7305 więźniów spośród aresztowanych przez Sowietów osób na tzw. Zachodniej Ukrainie i Białorusi. Daje to liczbę nie mniejszą niż osób 7. Decyzją NKWD z transportów śmierci w ostatniej 4 Dane liczbowe dotyczące ofiar zostały m.in. opublikowane przez polski ośrodek KARTA: Indeks Represjonowanych, Rozstrzelani w Katyniu, tom I, Warszawa 1995 (alfabetyczny spis 4410 jeńców polskich z Kozielska rozstrzelanych w kwietniu maju 1940, według źródeł sowieckich, polskich i niemieckich); Indeks Represjonowanych, Rozstrzelani w Charkowie, tom II, Warszawa 1996 (alfabetyczny spis 3730 jeńców polskich ze Starobielska rozstrzelanych w kwietniu maju 1940, według źródeł sowieckich i polskich.); Indeks Represjonowanych, Rozstrzelani w Twerze, tom III, Warszawa 1997 (alfabetyczny spis 6314 jeńców polskich z Ostaszkowa rozstrzelanych w kwietniu maju 1940 i pogrzebanych w Miednoje, według źródeł sowieckich i polskich) marzec 5. Moskwa Notatka Ł. Berii do J. Stalina z propozycją wymordowania polskich jeńców wojennych, [w:] Katyń. Dokumenty zbrodni, t. I: Jeńcy nie wypowiedzianej wojny sierpień 1939 marzec 1940, Warszawa 1995, s ; 1940 marzec 5, Moskwa Wyciąg z protokołu nr 13 posiedzeń Biura Politycznego KC WKP(b). Decyzja w sprawie wymordowania polskich jeńców wojennych i więźniów, [w:] Katyń. Dokumenty Zbrodni, t. II: Zagłada marzec czerwiec 1940, Warszawa 1998, s Zob.: 1940 [nie wcześniej niż 19], Moskwa Informacja Zarządu JW. O jeńcach wojennych wymordowanych zgodnie z listami śmierci [w:] Katyń, t. II, s Decyzja członków Biura Politycznego z 5 marca 1940 roku dotyczyła jeńców i 11 tysięcy więźniów. Organy NKWD przeprowadziły korektę tej decyzji. Nie znamy jednak kryteriów, na podstawie jakich 70 67_90_Katyn.indd :43:04

5 chwili wyłączono 205 jeńców z Obozu w Kozielsku, 78 ze Starobielska i 112 z Ostaszkowa, co daję łączna liczbę 395 osób 8. Kluczową kwestią jest kryterium wyboru ofiar zbrodni. W wyniku agresji ZSRS na Polskę 17 września 1939 roku w sowieckiej niewoli znalazło się ponad 125 tysięcy polskich jeńców wojennych, w tym 8 tysięcy oficerów i 6 tysięcy policjantów 9. Do liczby polskich jeńców wojennych należy dodać około osób cywilnych deportowanych przez władze sowieckie z terenów wschodniej i centralnej Polski (Ziemia Łomżyńska), która to ludność w znacznej części została poddana eksterminacji w sowieckich obozach koncentracyjnych na całym obszarze ZSRS 10. Polscy żołnierze, jako jeńcy wojenni, znaleźli się w dyspozycji specjalnie utworzonego Zarządu Jeńców Wojennych NKWD ZSRS, co samo w sobie było sprzeczne z prawem międzynarodowym 11. Zasadniczy wpływ na ich dalsze losy miała uchwała Biura Politycznego WKP(b) z 2 października 1939 roku O jeńcach wojennych, która wprowadzała różne kategorie jeńców wojennych, dzieląc ich wedle kryteriów klasowo-politycznych 12. Tymi kategoriami były: stopień wojskowy, zawód, pozycja społeczna oraz stosunek do komunizmu w ogóle, a do ZSRS w szczególności 13. W oparciu o takie kryterium polscy oficerowie zostali umieszczeni w obozach: w Starobielsku i Kozielsku, a funkcjonariusze policji i innych organów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa w obozie w Ostaszkowie. Przetrzymywani w trzech wymienionych miejscach polscy jeńcy stanowili elitę wojska polskiego i polskiej inteligencji. Byli wśród nich oficerowie wyższych stopni (często rezerwiści), naukowcy, nauczyciele, lekarze, prawnicy, ludzie kultury, wyżsi urzędnicy państwowi, zawodowi wojskowi, pracownicy służb bezpieczeństwa państwa, a także ziemianie i przedsiębiorcy. Według szacunków polskich historyków rozstrzelani wiosną 1940 r. jeńcy polscy z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku to prawie połowa korpusu oficerów WP, a zarazem znaczna warstwa polskiej przedwojennej inteligencji 14. dokonano tej korekty. W rezultacie do miejsc kaźni nie trafiło 205 jeńców Kozielska, 78 Starobielska i 112 z Ostaszkowa, co łącznie stanowiło 395 osób. Decyzja Biura Politycznego z 5 marca 1940 roku nie została zrealizowana w całości także w odniesieniu do polskich więźniów, których zamordowano 7305, spośród planowanych 11 tysięcy. zob.: Kalbarczyk S., Zbrodnia. Droga do prawdy. Kara?. Katyń po 65 latach, [w:] Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, nr 5 6 (52 53), maj czerwiec 2005, s Decyzja Biura Politycznego z 5 marca 1940 r. miała charakter całościowy i nie uwzględniała możliwości wyłączenia kogokolwiek z egzekucji. Decydowały o tym organy NKWD przed lub już w trakcie egzekucji. Wyłączonych z egzekucji umieszczono najpierw w obozie w Juchnowie, a potem w Griazowcu. Nie znane są do końca kryteria osób wyłączonych z transportów śmierci zob.: Kalbarczyk S., dz. cyt., s Niektóre dane liczbowe mówią nawet o 250 tys. polskich jeńców wojennych. W grupie tej miało znajdować się 10 tysięcy oficerów zob.: Zawodny J.K., Katyń, Lublin Paryż 1989, s Zob.: Polskie Siły Zbrojne, t. III, s Orzeczenie Komisji Ekspertów powołanej przez Główną Prokuraturę Wojskową Federacji Rosyjskiej z dnia 2 sierpnia 1993 r. zob.: Rosja a Katyń, red. A. Dzienkiewicz, Warszawa 2010, s październik 2, Moskwa projekt uchwały Komisji KC WKP(b) w sprawie jeńców wojennych, [w:] Katyń, t. I, s Szerzej na ten temat w: Zawodny J.K., dz. cyt., s Wypowiedź dr. A. Kunerta na konferencji prasowej Andrzeja Wajdy 6 września 2007 roku; według komunikatu serwisu PAP: [...] Wyselekcjonowani przez NKWD według kryteriów klasowo-politycznych polscy jeńcy i więźniowie uznani zostali za socjalno opasnyj element (SOE), czyli element społecznie niebezpieczny 15. Takie kryterium selekcji sowieckie władze zastosowały także wobec obywateli polskich zamieszkałych na terenach II Rzeczypospolitej, okupowanych przez ZSRS po 17 września 1939 roku. Zostali oni w dużej części aresztowani i umieszczeni w sowieckich obozach koncentracyjnych GUŁAG 16. Przyjęcie takich kategorii selekcji z perspektywy polityki eksterminacyjnej sowieckich władz było niezwykle pragmatyczne, albowiem pozwalało na unikanie aktu oskarżenia o konkretne przestępstwa i dawało dużą dowolność w określeniu wymiaru kary. Należy zatem jednoznacznie podkreślić, mimo że zbrodnia katyńska była ideologicznie umotywowana względami klasowymi, to jednak decydującą rolę odgrywał czynnik narodowy 17. Polscy jeńcy wojenni nie zostali zbrodnia katyńska miała gigantyczne znaczenie dla historii Polski. W Katyniu zginęła elita narodu, połowa ówczesnego korpusu oficerskiego Wojska Polskiego i kwiat kultury polskiej zob.: wp.pl/id,80513,title,rosjanie-na-polskiej-premierze-katynia- Wajdy,wiadomosc.html. Wyliczenia podające, ile osób spośród zamordowanych stanowili pracownicy nauki, podane są w: Łojek J., Dzieje sprawy Katynia, Białystok 1989, s Należy zatem zwrócić uwagę na odmienność sowieckiego i niemieckiego systemu eksterminacji. O ile niemieccy narodowi socjaliści uznawali, że wystarczającym powodem eksterminacji jest pochodzenie rasowe, narodowe lub preferencje seksualne, o tyle sowieccy komuniści kwalifikowali do represji takie elementy, jak: pochodzenie społeczne, status majątkowy, opcja polityczna i kryterium etniczne masowo jednak stosowane tylko wobec Polaków. Istotną różnicą pomiędzy obydwoma systemami eksterminacji było również to, że w modelu sowieckim bliscy ofiar byli zmuszani do wstępowania do komunistycznych organizacji, które potępiały ofiary i deklarowały zadowolenie z powodu zlikwidowania elementów społecznie niebezpiecznych i wrogich komunizmowi, czego nie spotykamy w systemie niemieckim. 16 GUŁAG Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy (ros. Gławnoje Uprawlenije Isprawitielno-Trudowych Łagieriej i Kolonij) system sowieckich obozów koncentracyjnych, którego więźniami były osoby uznawane za społecznie niebezpieczne, czyli socjalno opasnyj element (SOE) lub politycznie podejrzane. GUŁAG składał się z kilku tysięcy obozów, rozlokowanych na terenie całego ZSRS. W obozach panowały skrajnie złe warunki bytowe, zbliżone do niemieckich obozów koncentracyjnych, a umieszczeni w nich ludzie byli zmuszani do niewolniczej pracy. Ideologicznym celem obozów była reedukacja przez pracę. Obozy stanowiły miejsca faktycznej eksterminacji wrogów ustroju. Aleksander Sołżenicyn szacuje, ze w obozach koncentracyjnych GUŁAG-u uśmiercono od początku rewolucji do roku 1956 około 60 milionów ludzi. 17 Sowieckie władze stosowały kryteria etniczne w odniesieniu do narodowości polskiej już przed 1939 rokiem. Szacuje się, że po Traktacie Ryskim na obszarze Rosji Sowieckiej pozostało od 1 do 1,5 miliona Polaków, która to grupa została następnie poddana represjom z powodu swojej przynależności narodowej. Amerykański historyk i sowietolog Amir Weiner twierdzi, że do 1939 r. w Gułagu znalazło się Polaków, co stanowiło wówczas 1,28% więźniów, podczas gdy Polonia stanowiła wtedy zaledwie 0,37% społeczeństwa sowieckiego. Weiner A., Making Sens of War, s. 144, Princeton University Press, 2001 r. Według profesora Andrzeja Nowaka liczba Polaków rozstrzelanych i zamęczonych w sowieckich obozach koncentracyjnych w latach 20. i 30. wahała się między 150 a 450 tysięcy. Profesor Nowak twierdzi, że: w czasie przesiedleń aresztowano 1,5 miliona osób. Taka liczba figuruje w danych archiwum NKWD. Z tego 144 tysiące stanowili Polacy. To dowód na skalę wrogości w stosunku do ludności polskiej w ZSRR. Ta ludność, według oficjalnych statystyk, wynosiła 0,5% ogólnej ludności kraju. Jeśli przyjmiemy wyższe szacunki, to wzrośnie maksymalnie do 1% ludności. Tymczasem Polacy stanowili 71 67_90_Katyn.indd :43:09

6 zlikwidowani za przestępstwa, bądź sprzeczne z prawem czyny, ale ze względów klasowych i w ramach likwidacji państwa polskiego, który to cel stał się nadrzędny dla sowieckiego państwa po podpisaniu przez nie 23 sierpnia 1939 roku paktu o nieagresji z Niemcami, znanego powszechnie jako Pakt Ribbentrop Mołotow 18. Władze sowieckie obawiały się, że ta właśnie grupa społeczna i zawodowa w przyszłości może przejąć ciężar narodowowyzwoleńczej walki Polaków, zakładając zarazem, że walka ta będzie wymierzona w ZSRS 19. A zatem w decyzji o pozbawieniu ich życia zasadniczym był czynnik przynależności narodowej. Sprawa sowieckiego sprawstwa zbrodni nie jest jednak przedstawiana jednoznacznie. W obszernej literaturze poświęconej zbrodni katyńskiej istnieje hipoteza, że zbrodnia katyńska była wynikiem bliskiej współpracy sowieckiego NKWD i niemieckiego gestapo, a być może była znana wcześniej stronie niemieckiej. Jako argument świadczący o takiej hipotezie, przywoływany jest zawarty 28 września 1939 roku Traktat o przyjaźni i granicy między ZSRS a Niemcami wraz z jego protokołami dodatkowymi, na mocy którego obie strony zobowiązały się do wspólnego zwalczania wszelkich form polskiego oporu wobec okupacji 20. Według zwolenników tej hipotezy, na mocy tego traktatu doszło w latach do ścisłej współpracy gestapo i NKWD, czego dowodem były wspólne konferencje w Zakopanem i Krakowie w sprawie metod zabijania, deportacji i skutecznego działania wobec obywateli okupowanego przez obydwie strony państwa polskiego. Brytyjski historyk prof. George Watson uważa, że o losie polskich jeńców z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie zadecydowano na jednej z takich konferencji, która odbyła się w Krakowie 21. Podobne poglądy reprezentuje wielu innych historyków brytyjskich i amerykańskich 22. w tych latach 10% represjonowanych. Na 144 tysiące aresztowanych Polaków 140 tysięcy zostało skazanych, a 111 tysięcy rozstrzelanych. To daje Polakom straszliwe pierwszeństwo na liście»procentu rozstrzelanych w stosunku do aresztowanych«zob.: Nie pamiętamy o pomordowanych. Rozmowa Petara Petrovica z prof. Andrzejem Nowakiem, nie_pamietamy_o_pomordowanych.html. 18 Pakt Ribbentrop Mołotow formalnie pakt o nieagresji pomiędzy III Rzeszą i ZSRS zawarty 23 sierpnia 1939 roku; faktycznie zaś, co wynikało z dołączonego do niego tajnego protokołu, był terytorialnym rozbiorem suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii przez ZSRS i III Rzeszę Niemiecką. Pakt jednoznacznie przesądzał podział terytorium Europy Wschodniej pomiędzy Niemcy i Związek Sowiecki zob.: 1939 sierpień 23, Moskwa Pakt o nieagresji między Niemcami i ZSRR oraz 23, Moskwa Tajny protokół dodatkowy do paktu o nieagresji między Niemcami a ZSRR, [w:] Katyń, t. I, s Zob.: 1993 sierpień 2, Moskwa Orzeczenie komisji ekspertów Naczelnej Prokuratury Wojskowej FR w sprawie karnej nr 159 o rozstrzelaniu polskich jeńców wojennych z obozów specjalnych NKWD w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku w kwietniu maju 1940 r., [w;] Katyń, t. IV, s ; Zawodny J.K., dz. cyt., s.105; Rosja a Katyń, s Zob.: 1939 wrzesień 28, Moskwa Traktat o przyjaźni i granicy pomiędzy ZSRR i Niemcami oraz Protokoły dodatkowe do traktatu przyjaźni i granicy pomiędzy ZSRR i Niemcami, [w:] Katyń, t. I, s Watson G., Rehearsal for the Holocaust? Commentary, 1981, s M.in. chodzi o publikacje Louisa Roberta Coatneya (The Katyn Masacre: An Assessment of its Significance as a Public and Historical Issue in the United States and Great Britain ) i Allena Paula (Katyń. Stalinowska masakra i tryumf prawdy). 3. Stanowisko polskich władz wobec faktu ujawnienia zbrodni w Katyniu Sprawa polskich jeńców wojennych, którzy po 17 września 1939 roku znaleźli się w obozach na terenie ZSRS, w okresie II wojny światowej była stale obecna w oficjalnych relacjach pomiędzy polskim rządem w Londynie a władzami ZSRS od samego początku ich nawiązania, co formalnie nastąpiło 30 lipca 1941 roku 23. Rząd gen. W. Sikorskiego poszukiwał odpowiedzi dotyczącej losów wszystkich polskich oficerów internowanych w ZSRS we wrześniu 1939 roku, w tym w szczególności z obozów w Starobielsku, Ostaszkowie i Kozielsku. Wysiłki w tym zakresie podejmował również gen. Władysław Anders, dowódca utworzonych w 1941 roku Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS 24. Pierwszą oficjalną informację o znalezieniu masowych grobów polskich oficerów w rejonie Katynia podało berlińskie radio 13 kwietnia 1943 roku, usiłując jednocześnie propagandowo wykorzystać ten fakt do podważenia jedności obozu aliantów 25. Należy zaznaczyć, że po podaniu tej informacji przez niemiecką rozgłośnię znaczna część opinii międzynarodowej podejrzewała o sprawstwo zbrodni katyńskiej właśnie Niemcy. Z tej właśnie przyczyny 16 kwietnia 1943 roku rząd III Rzeszy oficjalnie zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża (MCK) w Genewie z wnioskiem o powołanie Międzynarodowej Komisji Lekarskiej (MKL) do przeprowadzenia ekshumacji w Katyniu. Niemiecki wniosek dotyczył także udziału w ekshumacji ofiar przedstawicieli społeczeństwa polskiego z terenu Generalnego Gubernatorstwa oraz jeńców wojennych z innych krajów kwietnia 1943 roku z wnio- 23 Układ Sikorski Majski zawarty 30 lipca 1941 roku. Układ ten przewidywał przywrócenie stosunków dyplomatycznych między obydwoma krajami oraz utworzenie armii polskiej w ZSRS. W art. 1 układu rząd ZSRS uznał, że traktaty sowiecko-niemieckie z 1939 roku tracą moc, zaś Rząd RP potwierdził, że nie jest związany żadnym układem skierowanym przeciw ZSRS. W protokole dodatkowym do układu rząd ZSRS zagwarantował także amnestię dla obywateli polskich, przebywających w więzieniach i obozach GUŁAG-u. 24 Polskie Siły Zbrojne w ZSRR potoczna nazwa: Armia Andersa oddziały Wojska Polskiego utworzone w ZSRR i dowodzone przez gen. Władysława Andersa. Ich utworzenie było wynikiem układu Sikorski Majski z 30 lipca 1941 roku, który m.in. przewidywał amnestię dla obywateli polskich uwięzionych wcześniej przez NKWD bądź deportowanych do obozów koncentracyjnych GUŁAG-u. 10 sierpnia 1941 roku dowództwo polskich oddziałów powierzono gen. Władysławowi Andersowi, przetrzymywanemu w więzieniu NKWD na Łubiance. Cztery dni później podpisano szczegółową umowę wojskową, która dała podstawę do rozpoczęcia formowania Armii Polskiej w ZSRS. 25 Zob.: 1943 kwiecień 13, Berlin Komunikat Radia Berlin na temat odkrycia masowych grobów oficerów polskich w Katyniu, [w;] Katyń, t. IV, s Międzynarodowa Komisja Lekarska (MKL) została utworzona z przedstawicieli 12 państw z wyłączeniem Niemiec. Jej członkami byli wybitni specjaliści i naukowcy z zakresu medycyny sądowej. Byli wśród nich dr Reimond Speleers z Belgii, dr Marko Markow z Bułgarii, dr Helge Tramsen z Danii, dr Arno Saxén z Finlandii, dr Vincenzo Mario Palmieri z Włoch, dr Herman Maximilien de Burlet z Holandii, dr François Naville ze Szwajcarii, dr František Hájek z Czech, dr Alexandru Birkle z Rumunii, dr František Šubik ze Słowacji, dr Ferenc Orsós z Wegier i dr Eduard Miloslavić z Chorwacji. Komisja przebywała w Katyniu od 28 do 30 kwietnia 1943 roku. Obok MKL i kilkuosobowej Komisji Technicznej Polskiego Czerwonego Krzyża (PCK) pod przewodnictwem Kazimierza Skarzyńskiego, w Katyniu działała również niemiecka specjalna komisja sądowo-lekarska. Wnioski wszyst _90_Katyn.indd :43:14

7 skiem do MCK o zbadanie sprawy ujawnionych masowych grobów polskich jeńców w Katyniu zwrócił się także rząd polski gen. W. Sikorskiego. Zbieżność tych wniosków (niemieckiego i polskiego) została wykorzystana przez stronę sowiecką, która zarzuciła rządowi gen. W. Sikorskiego współpracę z Niemcami i organizowanie antysowieckiej propagandy. W efekcie 25 kwietnia 1943 roku doszło do zerwania stosunków pomiędzy rządem sowieckim a rządem gen. W. Sikorskiego. Kontynuowana na arenie międzynarodowej przez Sowietów presja na rząd gen. W. Sikorskiego w kwestii zbrodni katyńskiej spowodowała, że 29 kwietnia 1943 roku rząd polski uznał złożony do MCK wniosek o wyjaśnienie zbrodni za wycofany 27. Po II wojnie światowej władze PRL w kwestii zbrodni katyńskiej reprezentowały stanowisko strony sowieckiej, uznając w pełni niemieckie sprawstwo zbrodni. 4. ZSRS i Federacja Rosyjska wobec zbrodni katyńskiej Oficjalna reakcja Sowietów wobec faktu ujawnienia masowych grobów polskich oficerów w Katyniu nastąpiła 15 kwietnia 1943 roku. Sowieckie Biuro Informacyjne wydało wówczas oświadczenie, w którym zakomunikowano m.in., że Polscy jeńcy, którzy byli zatrudnieni w roku 1941 przy pracach na Zachód od Smoleńska i którzy wpadli w ręce niemiecko-faszystowskich katów zostali następnie straceni kwietnia 1943 roku polski minister spraw zagranicznych Edward Raczyński zwrócił się z oficjalną notą do rządu sowieckiego z prośbą o wyjaśnienie niemieckich twierdzeń w sprawie odnalezienia tysięcy zwłok oficerów polskich pomordowanych pod Smoleńskiem wiosną roku 1940, sugerując jednocześnie, że z treści sowieckiego komunikatu z 15 kwietnia 1943 roku można sądzić, że rząd ZSRS posiada znacznie więcej wiadomości w tej sprawie, niż te, które były już komunikowane 29. W odpowiedzi, datowanej na 25 kwietnia 1943 roku minister spraw zagranicznych ZSRS Wiaczesław Mołotow przekazał polskiemu ambasadorowi w Moskwie Tadeuszowi Romerowi notę o zerwaniu stosunków dyplomatycznych z rządem gen. W. Sikorskiego 30. Rząd sowiecki potraktował fakt złożenia wniosku do MCK przez rząd gen. W. Sikorskiego jako wygodny dla siebie pretekst do wysunięcia pod jego adresem oskarżeń o organizowanie antysowieckiej kampanii, a następnie do zerwania z nim stosunków. kich trzech komisji wskazywały, że znalezione ofiary zostały zastrzelone wiosną 1940 roku, a więc w okresie, gdy obszar ten był kontrolowany przez Sowietów. Pełna dokumentacja badań międzynarodowej komisji zaginęła w końcowej fazie wojny. zob.: 1943 kwiecień 30, Smoleńsk Sprawozdanie Międzynarodowej Komisji Lekarskiej z badań masowych grobów w Lesie Katyńskim oraz 1943 czerwiec, Warszawa Sprawozdanie Komisji Technicznej PCK [w;] Katyń, t. IV, s i ; Zawodny J.K., dz. cyt., s Oświadczenie rządu polskiego w Londynie do Agencji United Press z 29 kwietnia 1943 r. Oficjalne oświadczenie w tej sprawie zostało wydane dopiero 4 maja 1943 r. zob.: Kadell F., dz. cyt., s Zob.: 1943 kwiecień 15, Moskwa Komunikat Sowinformbiura w sprawie oszczerstw goebbelsowskich w zbrodni katyńskiej, [w;] Katyń, t. IV, s Mackiewicz J., Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary, Warszawa 1997, s kwiecień 25, Moskwa Nota Rady Komisarzy Ludowych ZSRS o zerwaniu stosunków z Rządem RP na Uchodźstwie w Londynie [w;] Katyń, t. IV, s W końcu kwietnia 1943 roku powołana z inicjatywy Niemców Międzynarodowa Komisja Lekarska (MKL) prowadziła w Katyniu prace ekshumacyjne. Wyniki jej prac zostały zawarte w sprawozdaniu końcowym z 30 kwietnia 1943 roku. Najważniejszym wnioskiem sprawozdania było ustalenie, że zbrodni dokonano wiosną 1940 roku, a więc przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej. Niemieckie ustalenia dotyczące zbrodni katyńskiej zostały opublikowane w 1943 roku w tzw. Białej Księdze 31. Strona sowiecka od początku dyskredytowała działalność MKL, jako ciała całkowicie dyspozycyjnego wobec Niemców. Z chwilą przejęcia rejonu Katynia przez sowiecką armię, co nastąpiło 26 września 1943 roku, do pracy przystąpiła specjalna sowiecka komisja pod przewodnictwem Nikołaja Burdenki, mająca badać miejsce zbrodni 32. Ogłoszone 24 stycznia 1944 roku przez sowiecką komisję sprawozdanie wskazywało na rzekomo niemieckie sprawstwo zbrodni katyńskiej i fakt jej popełnienia w okresie między wrześniem a grudniem 1941roku, tj. w okresie, gdy tereny te zostały opanowane przez armię niemiecką 33. Sprawa zbrodni katyńskiej była podjęta przez ZSRS w czasie procesu norymberskiego 34. W trakcie tego procesu prokurator sowiecki płk Roman Rudenko opierając się na wynikach prac komisji N. Burdenki, wniósł pod adresem przywódców III Rzeszy oskarżenie o ludobójstwo około 11 tysięcy polskich oficerów w Katyniu. W akcie oskarżenia znalazł się zapis o zbrodni katyńskiej dokonanej przez Niemców kwalifikowanej przez stronę sowiecką jako zbrodnia ludobójstwa. W wyroku końcowym zbrodnia katyńska została przemilczana z uwagi na stanowisko przedstawicieli mocarstw zachodnich, wskazujących na niemożność przypisania jej Niemcom. Stanowisko ZSRS wobec zbrodni katyńskiej przez prawie pół wieku pozostawało niezmienne. Polegało ono na całkowi- 31 Niemiecka biała księga w sprawie zbrodni katyńskiej Amtliches Material zum Massenmord von Katyn została opublikowana w końcu 1943 r. w Berlinie. Jest ona zbiorem dokumentów związanych z ujawnieniem mordu na polskich oficerach w Katyniu. Biała księga zawiera m.in. wykaz zidentyfikowanych ofiar zob.: katynbooks.narod.ru// oraz 32 Specjalna komisja ds. ustalenia i przeprowadzenia śledztwa w sprawie okoliczności rozstrzelania w lesie katyńskim polskich jeńców wojennych przez niemiecko-faszystowskich najeźdźców (tzw. Komisja Burdenki) w jej skład wchodzili m.in. pisarz Aleksiej Tołstoj oraz dostojnik podporządkowanej NKWD rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, metropolita kijowski i halicki Mikołaj. W składzie komisji nie było nikogo spoza ZSRS. 24 stycznia 1944 roku komisja opublikowała raport końcowy, którego główna konkluzja stwierdzała, że zbrodni w Katyniu dokonali Niemcy styczeń 24, Moskwa Komunikat Komisji Specjalnej [tzw. Komisja Burdenki], [w:] Katyń, t. IV, s Proces Norymberski seria procesów sądowych przywódców III Rzeszy mających miejsce przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze w okresie od 9 grudnia 1946 roku do 13 sierpnia 1949 roku. Decyzję o nich podjęto na konferencjach tzw. Wielkiej Trójki, a ostatecznie sprecyzowano ich zakres podczas konferencji w Poczdamie. Akt oskarżenia poszczególnych procesów obejmował: podżeganie i przygotowanie wojny, dokonanie zbrodni przeciwko pokojowi, dokonanie zbrodni wojennych, dokonanie zbrodni przeciwko ludzkości. W ramach procesu norymberskiego odbyły się m.in.: proces lekarzy, proces Milcha, proces prawników, proces Pohla (WVHA), proces Flicka, proces IG Farben, proces dowódców na Bałkanach, proces dowództwa RSHA, proces Einsatzgruppen, proces Kruppa, proces ministerstw, proces wyższego dowództwa _90_Katyn.indd :43:18

8 tym zaprzeczaniu sowieckiego sprawstwa zbrodni i uporczywemu przypisywaniu go Niemcom. Z chwilą dojścia do władzy Michaiła Gorbaczowa sowieckie stanowisko w sprawie zbrodni katyńskiej zaczęło się stopniowo zmieniać. 7 kwietnia 1990 roku Biuro Polityczne KC KPZR wydało oświadczenie, w którym po raz pierwszy uznano odpowiedzialność sowieckiego NKWD za zbrodnię katyńską 35. W trakcie wizyty w dniach kwietnia 1990 roku w Moskwie Wojciecha Jaruzelskiego Michaił Gorbaczow potwierdził odpowiedzialność sowieckiego NKWD za zbrodnię katyńską i przekazał stronie polskiej część odnalezionych dokumentów archiwalnych z niepełnymi imiennymi spisami straconych polskich jeńców 36. Kolejny krok nastąpił 14 października 1992 roku, gdy na polecenie prezydenta Federacji Rosyjskiej Borysa Jelcyna naczelny archiwista państwowy Rosji Rudolf Pichoja przekazał prezydentowi Lechowi Wałęsie kopie dokumentów z tzw. Teczki specjalnej nr 1. Powołano również wspólną komisję rosyjsko-polską do wydania dokumentacji zbrodni katyńskiej 37. Okres od 1990 do 1993 roku był przełomowym w historii zbrodni katyńskiej, albowiem po raz pierwszy strona sowiecka jednoznacznie potwierdziła sowiecką odpowiedzialność za zbrodnię katyńską i udostępniła najważniejsze dokumenty dotyczące sowieckiego sprawstwa zbrodni. Oficjalne przyznanie się do winy przez stronę sowiecką umożliwiło, poza badaniem archiwów, również rozpoczęcie śledztwa przez Naczelną Prokuraturę Wojskową ZSRS, a następnie Federacji Rosyjskiej, współpracę z polskimi władzami i dokonanie ekshumacji w dwóch innych, poza Katyniem, miejscach kaźni w Miednoje (od 15 do 31 sierpnia 1991 roku) i w Piatichatkach koło Charkowa (od 25 lipca do 9 sierpnia 1991 roku). Prowadzone od września 1990 roku przez rosyjską Główną Prokuraturę Wojskową śledztwo w okresie prezydentury Władimira Putina zostało znacznie wyhamowane, a następnie 11 marca 2005 roku umorzone z uwagi na brak faktu zbrodni ludobójstwa oraz śmierć osób uznanych za winnych w sprawie 38. Spowolnienie rosyjskiego śledztwa w okresie prezydentury W. Putina spowodowało podjęcie przez stronę polską własnego śledztwa. 30 listopada 2004 roku polski Instytut Pamięci Narodowej podjął własne śledztwo katyńskie 39. Jednak wy- 35 Zob.: 1990 kwiecień 7, Moskwa Wyciąg z uchwały Biura Politycznego KC KPZR w sprawie komunikatu TASS ujawniającego odpowiedzialność NKWD za zbrodnię katyńską (wraz z załącznikami), [w;] Katyń, t. IV, s kwiecień 9, Moskwa Notatka W. Falina na temat trybu przekazania stronie polskiej dokumentacji zbrodni katyńskiej oraz 1990 kwiecień 13, Moskwa Wyciąg z protokołu nr 185 posiedzenia Biura Politycznego KC KZPR. Decyzje w sprawie rozmowy z prezydentem W. Jaruzelskim w kwestii Katynia, [w:] Katyń..., t. IV, s kwiecień 27, Warszawa Zapis protokolarny o powołaniu komisji wspólnej do wydania dokumentacji zbrodni katyńskiej [w:] Katyń, t. IV, s Informacje o umorzeniu śledztwa podał Główny Prokurator Wojskowy Federacji Rosyjskiej Aleksander Sawienkow na specjalnej konferencji prasowej 11 marca 2005 roku w Moskwie zob.: Rosja a Katyń., s Postanowienie Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie z 30 listopada 2004 roku o wszczęciu śledztwa o sygnaturze S 38/04/Zk w sprawie dokonanych, w celu wyniszczenia części polskiej grupy narodowej, w okresie od 5 marca do bliżej nieustalonego dnia 1940 r. w Moskwie, Charkowie, Smoleńnik tego śledztwa uzależniony jest od stanowiska strony rosyjskiej. W szczególności jest to związane z udostępnieniem stronie polskiej akt śledztwa Głównej Prokuratury Wojskowej FR i dokumentów z innych archiwów znajdujących się na terenie Federacji Rosyjskiej. Tym samym postawa strony rosyjskiej powoduje, że zbrodnia katyńska nadal nie została w pełni wyjaśniona, a jej sprawcy nie zostali osądzeni Społeczność międzynarodowa wobec zbrodni katyńskiej W okresie II wojny światowej społeczność międzynarodowa zachowała bierność wobec faktu ujawnienia zbrodni katyńskiej przez hitlerowskie Niemcy. Taką postawę reprezentowały w szczególności USA i Wielka Brytania, które unikały tematu zbrodni katyńskiej w imię zachowania jedności obozu alianckiego. Nieliczni politycy zachodni, jak brytyjski ambasador przy polskim rządzie emigracyjnym w Londynie sir Owen O Malley, podejmowali inicjatywy w sprawie wyjaśnienia zbrodni, jednak nie były to działania firmowane przez rządy ich krajów. Raport O Malleya jednoznacznie potwierdzający winę Sowietów w czerwcu 1943 roku został przekazany premierowi Wielkiej Brytanii Winstonowi Churchillowi i królowi Jerzemu VI 41. Jednak nie podjęte zostały przez stronę brytyjską żadne kroki polityczne ani prawne, które mogłyby się przyczynić do wyjaśnienia wszystkich okoliczności popełnienia zbrodni katyńskiej. Podobne stanowisko do brytyjskiego zajęły USA, które również w imię wyższej racji stanu nie negowały sowieckiej wersji zbrodni katyńskiej. Jeden z uczestników ekshumacji w Katyniu oficer armii amerykańskiej płk John H. van Vliet wiosną 1945 roku złożył własny raport w sprawie zbrodni szefowi wywiadu armii amerykańskiej gen. Claytonowi Bissellowi. Raport ten został utajniony, a następnie zaginął w archiwach Pentagonu i Departamentu Stanu 42. Także po zakończeniu działań wojennych społeczność międzynarodowa nie podjęła skutecznych działań, które doprowadziłyby do wyjaśnienia wszystkich okoliczności zbrodni katyńskiej oraz ustalenia prawno-karnej odpowiedzialności za jej popełnienie. Nie oznacza to jednak, że nie były podejmowane w tym zakresie żadne inicjatywy. Najważniejszą z nich była inicjatywa amerykańskiego Kongresu. W 1951 roku Izba Reprezentantów Kongresu Stanów Zjednoczonych powołała do życia Specjalną Komisję Śledczą Kongresu Stanów Zjednoczonych do Zbadania Zbrodni Katyńskiej, zwaną potocznie Komisją sku, Katyniu, Kalininie i innych miejscach na terytorium ZSRR, zob.: 40 Według przedstawicieli rosyjskiego Memoriału nadal nie ustalono tożsamości blisko 4 tysięcy, spośród blisko 22 tysięcy ofiar tej zbrodni. Chodzi głównie o tożsamość więźniów rozstrzelanych na Białorusi tzw. białoruska lista katyńska. 41 Raporty katyńskie ambasadora O Malleya, Warszawa [Wydawnictwo Młodzieżowego Frontu Niepodległościowego Korba tyt. org.: Katyn: despatches of Sir Owen O Malley to the British government ]. 42 Raport został w 1952 roku ponownie odtwarzany przez płk. Johna van Vlieta dla Komisji Katyńskiej Kongresu USA zob.: Zawodny J.K., dz. cyt., s _90_Katyn.indd :43:23

9 Maddena 43. Komisja prowadziła swe badania przez dwa lata. 22 grudnia 1952 roku opublikowała wszystkie swoje ustalenia, jakich dokonała w toku przeprowadzonego śledztwa. Zasadniczą konkluzją Komisji Katyńskiej Kongresu USA było jednomyślne stwierdzenie odpowiedzialności sowieckiego aparatu bezpieczeństwa za wymordowanie tysięcy polskich oficerów w Katyniu, co do których liczby oraz ewentualnych innych miejsc kaźni i pochówku nadal pozostało wiele niejasności. W ustaleniach komisji wymieniono Związek Sowiecki jako państwo ponoszące całkowitą odpowiedzialność za zbrodnię w Katyniu, choć nie orzekano o winie jego konkretnych władz partyjno-państwowych. Wraz z opisem ustalonego stanu faktycznego dotyczącego zbrodni katyńskiej, komisja przedstawiła Kongresowi USA wnioski co do dalszego postępowania w sprawie dokonanych przez nią ustaleń. Komisja m.in. postulowała przekazanie wszystkich zebranych materiałów Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ, które miałoby wnieść pozew do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze przeciwko ZSRS w związku z popełnieniem przez jego organy zbrodni, stanowiącej pogwałcenie praw wszystkich cywilizowanych narodów 44. Wypracowane przez Komisję Katyńską Kongresu USA propozycje w zakresie dalszych działań w sprawie zbrodni katyńskiej nigdy jednak nie zostały zrealizowane. 6. Zbrodnia katyńska w świetle prawa Ideologiczne i narodowe motywy zbrodni katyńskiej, a także jej masowy charakter są zasadniczymi czynnikami w jej ocenie prawno-karnej. Pierwszej kwalifikacji prawno-karnej zbrodni dokonała strona sowiecka w okresie trwania procesu norymberskiego. Jak już zostało to nadmienione, główny oskarżyciel sowiecki płk Roman Rudenko wniósł oskarżenie o ludobójstwo popełnione przez przywódców III Rzeszy na 11 tysiącach polskich oficerów w Katyniu, mając nadzieję, że przedstawiciele zachodnich aliantów nie będą wnosili żadnych zastrzeżeń. W efekcie tego wniosku zbrodnia katyńska, jako zbrodnia ludobójstwa, została wymieniona w akcie oskarżenia, jednak w końcowych wyrokach trybunału zostało to pominięte. Użycie w akcie oskarżenia na procesie norymberskim terminu ludobójstwo nie było wymienione expressis verbis w Karcie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze. Jednak uznano wówczas, że kwalifikowaną postacią wymienionej w karcie trybunału zbrodni przeciw 43 Specjalna Komisja Śledcza Kongresu Stanów Zjednoczonych do Zbadania Zbrodni Katyńskiej (Select Committee to Investigate and Study the Facts, Evidence, and Circumstances of the Katyn Forest Massacre). Powołana została przez Kongres Stanów Zjednoczonych dla przeprowadzenia śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej. W skład komisji katyńskiej weszli: Daniel L. Flood, Thaddeus M. Machrowicz, George A. Dondero, Foster Furcolo, Alvin K. O Konski, Timothy P. Shennan oraz Ray J. Madden, który był przewodniczącym komisji i od jego nazwiska nazywano ją Komisją Maddena. Komisja rozpoczęła przesłuchania świadków 11 października 1951 roku. Poza USA przesłuchania komisji prowadzone były w: Londynie, we Frankfurcie i w Neapolu i Berlinie. 22 grudnia 1952 roku komisja ogłosiła raport końcowy, który liczył 2437 stron i zawierał zeznania 103 świadków oraz 229 dowodów. 44 Wasilewski W., Komisja Katyńska Kongresu USA ( ), [w:] Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, nr 5 6 (52 53), maj czerwiec 2005, s ; Zawodny J.K., dz. cyt., s. 152 i 156. ludzkości jest właśnie ludobójstwo. Dlatego też dokonana przez stronę sowiecką w trakcie procesu norymberskiego kwalifikacja prawno-karna zbrodni katyńskiej w zasadniczym kształcie była zgodna z definicją zbrodni ludobójstwa, wynikającą z przepisów prawa międzynarodowego 45. Należy nadmienić, że od czasów procesu norymberskiego nikt na arenie międzynarodowej nie kwestionował ludobójczego charakteru zbrodni katyńskiej. Problem kwalifikacji prawno-karnej zbrodni katyńskiej pojawił się na nowo z chwilą podjęcia przez Naczelną Prokuraturę Wojskową ZSRS ponownego śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej, co nastąpiło formalnie we wrześniu 1990 roku. W miarę rozwoju rosyjskiego śledztwa kwalifikacja prawno-karna zbrodni stała się jedną z podstawowych kwestii prawnych w perspektywie ewentualnego osądzenia jej sprawców. Suwerennej kwalifikacji zbrodni katyńskiej dokonał Instytut Pamięci Narodowej, który w 2004 roku podjął własne śledztwo, dokonując jego własnej prawno-karnej oceny. Według prokuratorów polskiego IPN zbrodnia katyńska jest zarówno zbrodnią wojenną, zbrodnią przeciwko ludzkości, jak i ludobójstwem 46. Na aspekt ten uwagę zwróciło również wielu historyków, wskazując, że zbrodnia katyńska z uwagi na niejednorodny status ofiar stanowi swego rodzaju fenomen. Skumulowały się w niej bowiem aż trzy kategorie zbrodni: ludobójstwo, zbrodnia wojenna i zbrodnia przeciwko ludzkości 47. Niestety takiej kwalifikacji zbrodni katyńskiej nie przyjęła Naczelna Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej, która 11 marca 2005 roku ogłosiła oficjalnie, że nie ma podstaw do uznania zbrodni katyńskiej za zbrodnię ludobójstwa. W uzasadnieniu podano m.in., że internowanie polskich oficerów, sposób ich przetrzymywania i traktowania był odpowiedni do norm obowiązujących w tamtych czasach oraz że zabicie ich było przestępstwem, ale nie miało znamion eksterminacji narodu polskiego. Tym samym w ocenie NPW FR zbrodnia katyńska jest jedynie przestępstwem pospolitym, które uległo przedawnieniu. Wielu ekspertów zwraca uwagę, że oświadczenie NPW FR stwierdziło tylko, czym zbrodnia katyńska nie była, a nie czym ona była. 45 Ludobójstwo jest zbrodnią przeciwko ludzkości, mającą na celu wyniszczanie całych lub części narodów, grup etnicznych, religijnych lub rasowych, zarówno poprzez fizyczne zabójstwa członków grupy, kontrolę urodzin, przymusowe odbieranie dzieci oraz stworzenie warunków życia obliczonych na fizyczne wyniszczenie. Termin ludobójstwo (genocide) wprowadził polski prawnik Rafał Lemkin w pracy Axis Rule in Occupied Europe wydanej w 1944 r. w USA. Do języka prawnego termin ludobójstwo wszedł za sprawą Konwencji ONZ w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa podpisanej 9 grudnia 1948 roku Projekt konwencji był współtworzony przez R. Lemkina listopada 2004 r. IPN Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie wszczęła śledztwo w sprawie zabójstw obywateli polskich dokonanych na podstawie decyzji BP KC WKP(b) z 5 marca 1940 roku na podstawie art. 45 ustawy z 18 grudnia 1998 roku o IPN i art. 303 k.p.k. [sygn. śledztwa S 38/04/ Zk]. Wnioski co kwalifikacji prawno-karnej zbrodni katyńskiej zostały zawarte m.in. w Postanowieniu o wszczęciu śledztwa z 30 listopada 2004 roku. 47 Kalbarczyk S., Zbrodnia. Droga do prawdy. Kara? Katyń po 65 latach, [w:] Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, nr 5 6 (52 53), maj czerwiec 2005, s _90_Katyn.indd :43:27